گيلان ٚ تاريخ
From Wikipedia, the free encyclopedia
گيلان، يته تاريخي منطقهأ گه گيلکان ؤ تالشان ٚ تاريخ-ه دربرگينه. گیلکان ؤ تالشان ٚ زوان گيلکي ؤ تالشيئه.[1] گيلان ٚ سامان ٚ تاريخ ٚ ره کيتاباني نيأ گه گيلان ٚ سامؤن ٚ تاريخ-ه خؤرۊم ثبت بؤدن. اي سامؤن ٚ ساکنين يني گيلکان ؤ تالشان پۊر همسادگان ٚ تاريخ ٚ سر ؤ حتی خلافت ٚ سر اثر بنأن. باستانشينأسي يأتئن گيلان ٚ مئن نشؤن دنن مارليک ؤ أملشˇ تمدنان سۊ هيزار سال پيشˇ شي هيسن. آثاراني گه گيلان ٚ مئن بيأته وکتن اي سامؤن ٚ مردۊمان ٚ شهرآئيني ؤ فرهنگ-ه نشؤن دنن. مادان ؤ هخامنشئن ؤ سلۊکئن ؤ اشکانئن ؤ ساسانئن ٚ دؤره مئن گيلان ٚ مردۊمان جۊز گاگلف هميشک خۊشؤن ٚ استيقلال-ه بپأسئن ؤ حفظ بؤدن ؤ يا نيمه مستقل بؤن.[2][3]
اعراب ٚ فگن گۊدن ٚ دؤران ٚ مئن ني گيلکؤن ؤ تالشان خۊشؤن ٚ جي پۊر شهامت ؤ يارائي نشؤن بدأن ؤ گيلان ٚ استيقلال-ه بدأشتن. گيلانئن اي نتيجه ئبه برسئن گه مؤسلمؤن وکن ؤ وکتن ؤ ايسلام-ه شيعه مذهب ٚ أمرأ سرأيتن. گيلکان ؤ تالشان أوأيل زيدي-شيعه بؤن ؤ ايمه دؤنزه ايمامي شيعه' زيديه جا دؤجين بؤدن ؤ شيعه پۊر طرفدارترين مذهب گيلان ٚ مئن هيسه. شيعهمذهب ؤ پيلا حؤکۊمتاني چؤن زيارئن ؤ بۊيئن گه گيلکتبار هيسن گيلان ٚ مئن ٚ جي ورسأن ؤ حؤکۊمت بؤدن گه نه تنها پتشخارگر (گيلان،طبرستان،گرگان) ٚ مئن ولگه خئلي پيله سامانان ٚ سر تسلط دأشتن. بۊيئن مؤفق بؤبؤن عباسئن ٚ سر أني تسلط پيدا بؤنن. تۊرکان ؤ مغۊلان ٚ فگن گۊدن ٚ دؤره مئن ني گيلانئن خۊشؤن ٚ استيقلال-ه بدأشتن.
گيلان اسپي رۊ أمرأ به دۊ واوین يني بيه پيش ؤ بيه پس تقسيم بۊنأ بؤ گه بيه پيش کيايئن ٚ دس ؤ بيه پس اسحاقوندؤن ٚ دس دؤبؤ. دۊرۊسسه گه اي دۊتته حؤکۊمت قلمرؤ سر کسن ٚ أمرأ جار دأشتن ولي زماتي گه گيلان ٚ برجه جي دۊشمند خأسه بيه کسن ٚ أمرأ اتحاد دأشتن ؤ گيلان ٚ جي محافظت گۊدن. کيايئن ؤ اسحاقوندؤن، صفوئن ٚ دؤران ني چندين سال مستقل بؤن ولي زماتي گه صفوئن ٚ حاکم شاعباس بؤبؤ گيلان ٚ ره فگن بؤگۊد، اي زمت ٚ مئن خان احمدخان تمؤم ٚ گيلان ٚ کارکيا بؤ، خان احمدخان ٚ گيلاني مقاوت ؤ جار بؤگۊد، ولي شاعباس ٚ نيرؤؤن خئلي ويشتر بؤ ؤ خان احمدخان ؤ گيلانئن حقسأي ٚ وؤجۊد ٚ أمرأ، ديشکن بؤخؤردن.[4] کيايئن ؤ اسحاقوندؤن صفوئن ٚ جي ديشکن خؤردن ٚ پسي مۊقۊفا بؤن ؤ صفوئن گيلان-ه تسخير بؤدن. ألبت اي تفاق ٚ پسي گيلانئن ٚ استقلالطلبي مئن ٚ جي نؤشؤ يؤ پۊر قيام گيلکان ؤ تالشان ؤ گيلان ٚ سامان ٚ مئن شکل بگيت گه حتی برخي قيامان بؤتۊنسن تمؤم ٚ گيلان-ه زماتي ره صفوئن ٚ جي پسأگيرن، غريب شا قيام، طالشه کۊلي قيام، حمزه خان ٚ تالشي قيام و... مۊسؤن. صفوئن ٚ مۊقۊفا بؤؤن ٚ پسي هدايت الله خان فؤمني به مدت ۲۸ سال گيلان ٚ استيقلال-ه پسأگيت ؤ گيلان ٚ کارکيا بؤ ولي سرأخر قاجاران اۊن-ه بکۊشتن ؤ گيلان-ه بيتن. أوولی جهاني جنگ ٚ مئن نی دامؤن يا جنگل ٚ نئضت ميرزا کۊچي خان ٚ رأبري أمرأ بيگانئن ٚ همرأ بجأرسن.[5]