From Wikipedia, the free encyclopedia
De réir na dteangeolaithe, tugtar "Próta-Ind-Eorpais" ar sinsear hipitéiseach na nuatheangacha Ind-Eorpacha, ach níl aon taifid aitheanta ar an teanga toisc gur cumadh an scríbhneoireacht ina dhiaidh sin.[1] Níl aon téacsanna ann sa teanga,[2], ach is féidir an teanga a athchruthú as patrúin sna teangacha Ind-Eorpach beo.[3]
 | Ní mór feabhas a chur ar an litriú agus/nó ar an ngramadach san alt seo. Ná bain an chlib seo den alt ach i ndiaidh do chainteoir dúchais nó líofa súil a chaitheamh air, le do thoil.
Tar éis an t-alt a cheartú, is féidir leat an teachtaireacht seo a bhaint de. |
| luach ar iarraidh | |
|---|---|
 | |
| Dáta | 4 mílaois "RCh" |
| Cineál | prótaitheanga, teanga díothaithe agus unwritten language (en)  |
| Úsáid | |
| Dúchasach do | Prota-Ind-Eorpaigh |
| Aicmiú teangeolaíoch | |
| teanga dhaonna teangacha Ind-Eorpacha | |
| Tréithe | |
| Córas scríbhneoireachta | luach ar iarraidh |
Mar shampla: is é an focal Laidine le haghaidh 'máthair' ná 'mater', is é μητέρα (mitéra) an focal Sean-Ghréigis, agus is é an focal Sanscrait ná मातर (mātara). Tá siad go léir an-chosúil lena chéile, agus ní tharlaíonn sé sin rómhinic, de thimpiste. Is féidir glacadh leis gur tháinig na teangacha seo as aon phrótatheanga amháin.
Rinneadh prótaitheangacha neamhscríofa eile a athchruthú i réimse na teangeolaíochta stairiúla (i.e. Próta-Ceiltach), ach tá i bhfad níos mó oibre déanta ar atógáil na Próta-Ind-Eorpacha ná ar aon phrótatheanga eile; tá a stór focal, fóineolaíocht, ailt, uimhreacha, agus copula athchruthaithe go maith.
Ceaptar gur labhraítí an Próta-Ind-Eorpais idir 4500RCh agus 2500RCh [4] le linn na Neoiliteach go dtí an Chré-umhaois luath, dar an hipitéis Kurgan atá i réim[9].
Thug an athchruthú teangacha Próta-Ind-Eorpais léargas ar chultúr agus ar reiligiún a bhí ag a chuid cainteoirí[10].
Tá 445 sleachta ag Próta-Ind-Eorpais faoi láthair, dar le Ethnologue[11]. Féach an alt faoi na teangacha Ind-Eorpacha.
(Tá roinnt cosúlachtaí foclóireachta idir na teangacha Próta-Kartvelian agus Próta-Ind-Eorpais, ach céist tionchar é sin, ní sinsear coitianta[12].)
Sa bhliain 1786, abair William Jones go raibh sinsear coitianta ag Sanscrait, Laidin, agus Gréigis[13]. Roimh sin, san 16ú haois, tháinig cuairteoirí Eorpacha ar hIndia ar an eolas faoi chosúlachtaí idir teangacha Ind-Iaránacha agus teangacha Eorpacha[14].
Sa bhliain 1653, d’fhoilsigh Marcus Zuerius van Boxhorn hipitéis go raibh próta-theanga coitianta ("Scythian", a thug sé air) ag: Gearmáinis, Rómánsacha, Gréigis, Baltach, Slavach, Ceiltis agus Iaráin.
Sa bhliain 1767, scríobh Gaston-Laurent Coeurdoux, Íosánach Francach a chaith a shaol ar fad san India, litir go dtí an Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, a léirigh go sonrach na cosúlachtaí idir Sanscrait agus teangacha Eorpacha[15].
Ní raibh saothar cáiliúil Jones sa bhliain 1786 chomh cruinn ná a réamhtheachtaí sin; chuir sé an Éigipteach, an tSeapáinis agus an tSínis san áireamh sna teangacha Ind-Eorpacha, agus d'fhág sé an Hiondúis amach.
.jpg)
Sa bhliain 1818, mhínigh Rasmus Christian Rask an tacar comhfhreagras chun teangacha Ind-Eorpacha eile a n-áireamh, mar shampla Sanscrait agus Gréigis, agus an raon iomlán na gconsan a bhí i gceist.
Sa bhliain 1816 d’fhoilsigh Franz Bopp Über das Konjugationssystem der Sanskritsprache in Vergleichung mit jenem der griechischen, lateinischen, persischen und germanischen Sprache (Faoin gCóras Réimniú Sanscrait i gcomparáid le ceann ag Gréigis, Laidin, Peirsis agus Gearmáinice). Sa bhliain 1833 thosaigh sé ag foilsiú Gramadach Comparáideach Sanscrait, Zend, Gréigis, Laidin, Liotuáinis, Sean-Slavais, Gotais, agus Gearmáinis[16].
Sa bhliain 1822, d’fhoilsigh Jacob Grimm a 'dlí Grimm' sa leabhar Deutsche Grammatik. Léirigh Grimm na comhghaolta a bhí ann idir na teangacha Gearmánacha agus teangacha Ind-Eorpacha eile, agus léirigh sé go dtarlaíonn athrú fóineolaíoch go córasach ar gach focal[17].
Mhol an scoil Junggrammatiker nach bhfuil aon eisceacht ag dlíthe athruithe fóineolaíoch, mar a léirítear i 'ndlí Verner', a foilsíodh i 1877[18]. Abair an dlí Verner go tar éis siolla gan béim, athraíonn /f/ go /β/, /þ/ go /ð/, /s/ go /z/, /h/ go /ɣ/, agus /hʷ/ go /ɣʷ/. Is é sin le rá, athraíonn na cuimilteach neamhghlórach go dtí cuimilteach glórach tar éis siolla gan béim. Réitigh an dlí Verner eisceachtaí ar dhlí Grimm is cosúil a bhí ann[19].
Iarracht luath chun an theanga Próta-Ind-Eorpais a athchruthú a bhí sé an Cnuasach Gramadaí Chomparáideach na Teangacha Ind-Eorpais, Sanscrait, Ghréigis agus Laidin a scríobhann August Schleicher sa bhlianta 1874-77[20].
Faoi thús an 20ú haois, bhí tuairiscí maith ar an theanga Próta-Ind-Eorpais ag scoláirí, a glactar inniu freisin. Níos déanaí, chuir fionnachtain na teangacha Anatólacha agus an Tocáiris le corpas na dteangacha sliochta.
Chomh maith le dlí Grimm, glacadh le teoiric fóineolaíoch eile, an teoiric laraingeach, a deireann go raibh roinnt consain laraingeach sa bpróta-theanga a d'athraigh go gutaí níos déanaí. Chuir Ferdinand de Saussure an teoiric seo in iúl sa bhliain 1879 san aiste Mémoire sur le système primitif des voyelles dans les langues indo-européennes. Cuireadh in iúl é chun an córas briathra a mhínigh, ach tugann sé tuiscint faoi gcúrsaí fóineolaíoch freisin (lch. 6).
Mhínigh teoiric laraingeach neamhrialtachtaí in athchruthú na fóineolaíochta Próta-Ind-Eorpais mar sin: deireann sé gur bhí roinnt fuaimeanna (fuaimeanna laraingeacha) atá imithe ón teangaí beo agus teangaí clasaiceach, ach a breathnaíodh níos déanaí i dtáibléid dingchruthach nua-thochailte in teangacha Anatólacha.
Thug an leabhar Jerzy Kuryłowicz Apophonie sa bhliain 1956 tuiscint níos fearr faoin 'ablaut' Próta-Ind-Eorpais. (Is córas na n-athruithe na ngutaí é an ablaut; féach aníos.)
San Indogermanisches etymologisches Wörterbuch a d'fhoilsigh Julius Pokorny sa bhliain 1959 (leagan Béarla, an bunleagan Gearmáinis), tá forbhreathnú mionsonraithe, ach coimeádach, ar an eolas foclóireachta a bhí ar eolas an uair úd.
Ó na seascaidí, tháinig eolas ar teangacha Anatólacha láidir go leor chun a ghaol le Próta-Ind-Eorpais a dearbhaigh.
Tá iliomad hipitéisí ann faoi cathain, cén háit agus cé a labhair an Próta-Ind-Eorpais. Is é an 'hipitéis Kurgan' an ceann atá i réim. Chuir Marija Gimbutas sé ar aghaidh sa bhliain 1956.
Molann sé gurb iad na cainteoirí den Próta-Ind-Eorpais an cultúr Iamna a bhain leis na 'kurgan' (dumhaí adhlactha) ar an Steip na hEoráise thiar, ó thuaidh den Mhuir Dhubh[21][22].
De réir an teoiric, ba thréadaithe fánaíochta iad a rinne an capall a cheansú agus a rinneadh an roth. Lig an capall ('kabōn', sa teanga Próta-Ind-Eorpais) agus an roth ('rotā') dóibh dul ar imirce ar fud na hEorpa agus na hÁise i gcairteacha[22].
Faoi thús an 3ú mílaoise RCh, bhí siad ar fud an Steip na hEoráise thiar, agus isteach in oirthear na hEorpa[23].
Tá teoiricí eile ann faoin cainteoirí Próta-Ind-Eorpais, achoimrithe sa léarscáil seo, mar shampla an hipitéis Anatólach[24], an hipitéis Airméinis, an Teoiric Leanúnachais Phailéiliteacha, agus an Teoiric Airianach Dúchasach.
Atógadh an fóineolaíocht Proto-Ind-Eorpais go mion. Is iad seo na chuid consain atá sa teanga athchruthaithe:
| Liopach | Corónach | Dromach | Laraingeach | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| carballach | gnáth | liopach | |||||
| Srónach | *m | *n | |||||
| Consain pléascach |
Neamhghlórach | *p | *t | *ḱ | *k | *kʷ | |
| Glórach | (*b) | *d | *ǵ | *g | *gʷ | ||
| Análaithe | *bʰ | *dʰ | *ǵʰ | *gʰ | *gʷʰ | ||
| Consain cuimilteach | *s | *h₁, *h₂, *h₃ | |||||
| Consain leachtach | *r, *l | ||||||
| Leathghutaí | *y | *w | |||||
Úsáidtear h forscríofa (ʰ) chun consan análaithe a léiriú, agus w forscríofa (ʷ) chun consan liopach-coguasach (a déantar le liopaí cruinn, agus le droim na teanga in éadan an coguas freisin, mar atá i bhfuaim /w/.)
Ní fios go díreach cén bhfuaimeanna a bhí ag na trí consain laraingeacha (Ní téarma soiléir é 'laraingeacha' i bhfóineolaíocht nua-aimseartha.)[25]
Bhí consain sondacha ann, a d’fhéadfaí a úsáid mar siollaí. Mar i nGaeilge, is féidir leis an 'n' sa fhocal 'maidin' a bheith ina siolla fhéin. Úsáidtear iad, mar shampla, nuair a cuireann an riail ablaut an guta ar ceal. Ba iad r̥, l̥, m̥, agus n̥.
Ba iad /e/ agus /o/ na gutaí is coitianta, agus bhí leagan gearr agus leagan fada acu. Scríobhtar na leagain fada mar ē agus ō anois.
De réir cosúlachta níorbh ach an dá gutaí sin san dteanga; glacann Beekes le teoiric seo[26]. Ach dar le Fortson, bhí cúig gutaí (a,e,i,o,u)[27].
Chomh maith le na gutaí simplí, bhí sé défhoghaira ann.
Is iad ei, oi, au, eu, ou, agus au, dar leis ann athchruthú leis an guta a[28], ach creideann roinnt scoláirí go raibh consan laraingeach h₂ le e in áit a, ionas gurbh iad ei, oi, h₂eu, eu, ou, agus h₂eu na sé défhoghaira[29].
Bhí na défhoghaira fada ēi, ōi, ēu, agus ōu neamhchoitianta.
Tá an prosóid chaomhnaítear is fearr sa Sanscrait agus (i gcás ainmfhocail) san tSean-Ghréigis. Tá fianaise indíreach í i roinnt dteangacha eile san fine Ind-Eorpach.
Baineann an córas béimeanna leis an 'ablaut' (an riail faoi na n-athruithe na ngutaí), ach níl siad intuartha go hiomlán uaidh.
Creidtear go raibh córas casta deilbhíochtaí ag Próta-Ind-Eorpais[30] le iarmhíreanna go leor.
Moirféimí gan táthmhír ar bith iad na fréamhacha, agus iompaireann siad an ciall. Mar i nGaeilge féin is fréamh é "cara", mar shampla, as a bhfuil díorthaithe focail eile le nós cairdeas, cairdiúil, agus banchara.
Teanga chomhleá ab ea an Próta-Ind-Eorpais, inar usáideadh moirféimí infhillte chun na caidrimh ghramadaí idir focail a léirigh. Níor aimsíodh fréamhacha gan táthmhíreanna go minic.
De ghnáth, rinneadh tamhan as iarmhír agus fréamh le chéile, agus rinneadh focal as tamhan agus foirceann[31].
I nGaeilge, athraíonn gutaí uaireanta chun an iolra nó an tuiseal ginideach a léirigh, mar shampla 'amhrán' go dtí 'amhráin', nó 'Seán' go dtí 'teach Sheáin'
Tá an riail ablaut san Próta-Ind-Eorpais cosúil le sin. Athraíonn sí guta i focail i suíomh céanna idir trí chatagóir:
Téarma gramadaí Sanscrait é 'vrddhi'. Tá vrddhi ina saghas díorthú 'de/ó/a bhaineann leis'. Athraíonn vrddhi an grád ó neamhnitheach go dtí lán, nó ó lán go dtí fada (mar shampla, 'e' go dtí 'ē').
Bhog an bhéim ar chúiseanna garamadach, agus bíodh céithre aicmí fréamhacha[32]:
Rinneadh trí cineál focail nua mar sin: aidiachtaí shealbhach, comhfhocail, agus le h-iarmhír eile *-h₂, mar cnuasainm neodrach[33].
Bhíothas in ann focail nua a dhéanamh as na fréamhacha ar roinnt bealaí. Uaireanta, rinneadh iad as an ablaut agus athruithe béime (díorthú inmheánach).
Mar shampla apásâ- ciallaíonn ‘gníomach’, ach le béim ar an céad siolla, ápasâ- ciallaíonn sé ‘obair’[34].
D'fhéadfadh an suíomh béimeanna athraigh taobh istigh de focal. Mar shampla, d'fhéadfadh an bhéim a bheidh i suíomh difríocht i leagan ainmfhocal agus leagan briathartha. (Mar atá sa briathar Béarla 'recórd' agus ainmfhocal Béarla 'récord'.) Fuair siollaí le bhéim ton níos airde. Mar shamplaí –
Rinneadh níos mó focail le táthmhíreanna, mar atá níos coitianta sna sleachta[35].
Bíodh ocht nó naoi tuisil ag ainmfhocail Próta-Ind-Eorpacha[36].
Bhí trí inscne gramadaí ag Próta-Ind-Eorpais:
Tá dá uimhir ag ainmfhocail i lán teangacha: uatha agus iolra. Bhí na dá categóir sin sa bPróta-Ind-Eorpais, agus tríú ceann chomh maith: uatha, iolra, agus déach, nuair a bhíodh dá rud díreach glan ann. Tá rian de sin i nGaeilge, mar 'an dá bhróig', 'an dá láimh' srl.
Tá sé deacair forainmneacha Próta-Ind-Eorpais a athchruthú, mar gheall ar a n-éagsúlacht i dteangacha níos déanaí. Tá roinnt teoiric thart fúithi[38].
Bhí forainmneacha pearsanta ag Próta-Ind-Eorpais sa chéad agus sa dara phearsa gramadaí, ach ní sa tríú phearsa; úsáideadh forainmneacha taispeántacha ina ionad.
Cruthaítear an briathar aisfhillteach le ainmfhocal 'se', mar atá sé i Spáinnis anois, ach le foirm difriúil mar tuisil ginideach agus cuspóireach[39].
| An chéad phearsa | An dara phearsa | |||
|---|---|---|---|---|
| Uatha | Iolra | Uatha | Iolra | |
| Ainmneach | *h₁eǵ(oH/Hom) | *wei | *tuH | *yuH |
| Cuspóireach | *h₁mé, *h₁me | *nsmé, *nōs | *twé | *usmé, *wōs |
| Ginideach | *h₁méne, *h₁moi | *ns(er)o-, *nos | *tewe, *toi | *yus(er)o-, *wos |
| Tabharthach | *h₁méǵʰio, *h₁moi | *nsmei, *ns | *tébʰio, *toi | *usmei |
| Innealach | *h₁moí | *nsmoí | *toí | *usmoí |
| Ochslaíoch | *h₁med | *nsmed | *tued | *usmed |
| Áitreabhach | *h₁moí | *nsmi | *toí | *usmi |
Bhaine an córas ablaut le briathara chomh maith le ainmfocail. Bhí thrí ghné ag briathra mar an bunchategóir a bhíonn acu:
Bhí céithre modhanna ar a laghad ag briathara:
Bhí dá faíthe ag briathara:
Cosúil le na ainmfocial, bhí trí uimhir ag briathara: uatha, iolra, agus déach.
Bhí trí phearsa gramadaí ag briathra: an chéad, an dara agus an tríú.
Neamhchosúil le Gaeilge, agus a rangabháil amháin (an rangabháil chaite, mar 'déanta'), bhí rangabháil soiléir ag Próta-Ind-Eorpais chun gach comhcheangal aimsire agus fhaí (mar shampla, rangabháil chaite ghníomhach), agus bhí sraith ainm briathartha agus foirm aidiachtúil den briathra ann freisin.
Taispeánann an tábla seo na críocha na mbriathra Próta-Ind-Eorpais dar le Sihler[41], agus seo é an comhaontú i measc scoláraí den chuid is mó.
| Neamhthéamach (gan guta ón h-ablaut) |
Téamach (le guta ón h-ablaut) | ||
|---|---|---|---|
| Uatha | Céad phearsa | *-mi | *-oh₂ |
| Dara phearsa | *-si | *-esi | |
| Triú phearsa | *-ti | *-eti | |
| Déach | Céad phearsa | *-wos | *-owos |
| Dara phearsa | *-th₁es | *-eth₁es | |
| Triú phearsa | *-tes | *-etes | |
| Iolra | Céad phearsa | *-mos | *-omos |
| Dara phearsa | *-te | *-ete | |
| Triú phearsa | *-nti | *-onti | |
| Sihler[41] | |
|---|---|
| haon | *(H)óynos/*(H)óywos/*(H)óyk(ʷ)os ; *sḗm (grád lán), *sm̥- (grád neamhnitheach) |
| dó | *d(u)wóh₁ (grád lán), *dwi- (grád neamhnitheach |
| trí | *tréyes (grád lán), *tri- (grád neamhnitheach) |
| ceathair | *kʷetwóres (grád o), *kʷ(e)twr̥- (grád neamhnitheach) (faoin "riail kʷetwóres") |
| cúig | *pénkʷe |
| sé | *s(w)éḱs; nó *wéḱs, leis an *s- faoi thionchar *septḿ̥ |
| seacht | *septḿ̥ |
| ocht | *oḱtṓ(w) nó *h₃eḱtṓ(w) |
| naoi | *h₁néwn̥ |
| deich | *déḱm̥(t) |
Chiallaigh *ḱm̥tóm "céad" nó b'fhéidir aon uimhir mór[42].
Sa ngramadach Próta-Ind-Eorpais, ní raibh difear idir míreanna agus dobhriathra[43]. Seo shampla roinnt míreanna agus cónaisc gur féidir iad a athchruthú:
| mar/toisc go | *ǵe |
| mír chun ceist a dhéanamh | *h₂en |
| agus | *kʷe |
| nó | *ue |
| sin | *iod, *kʷod |
| mar sin | *h₁ei |
| conas | *iō (*ioH?), *iōd |
D’fhéadfaí aidiachtaí sealbhacha nó gaolmhara a chruthú ó ainmfhocail trí dhíorthú inmheánach.
D’fhéadfaí focail den sórt sin a úsáid go díreach mar aidiachtaí, nó d’fhéadfaí iad a iompú ar ais ina n-ainmfhocal gan aon athrú ar dheilbheolaíocht, chun léirigh duine éigean nó rud éigean le tréith an aidiacht acu.
Usáideadh iad freisin mar an dara gné de comhfhocal. Más ainmfhocal é an chéad gné, chruthaigh sé seo aidiacht a bhí cosúil le rannpháirtí láithreach de réir bhrí, m.sh. aidiacht le brí "le mórán ríse" nó "ag gearradh crainn". Agus iad iompaithe ar ais ina n-ainmfhocail, bhí comhfhocail den sort seo cosúil le gníomhainmneacha de réir bhrí.
I bhfréamhacha téamacha (an chuid le guta faoi béim), cruthaíodh an aidiacht shealbhach le haistriú an bhéim siolla amháin i dtreo deise[44].
Tá staidéar dáiríre déanta ar chomhréir na dteangacha Ind-Eorpacha is sine ó dheireadh an naoú haois déag ar a laghad, ag scoláirí mar Hermann Hirt agus Berthold Delbrück. Sa dara leath den fhichiú haois, mhéadaigh an spéis sa chomhréir, agus rinneadh athchruthú comhréir Próta-Ind-Eorpais dá bharr[45].
Tá na teangacha Ind-Eorpacha is sine (an Laidin mar shampla) go léir infhillte. Mar sin, creidtear gur bhain Próta-Ind-Eorpais úsáid as táthmhíreanna moirfeolaíocha chun caidrimh ghramadaí a léiriú, níos mó ná ord focal[46].
Shíl Jacob Wackernagel go raibh ord ainmní-briathar-cuspóir ag Próta-Ind-Eorpais, bunaithe ar fhianaise ón tSanscrait.
Tá roinnt daoine fós ag hipitéis sin, ach scríobh Hans Henrich Hock sa bhliain 2015 gur aontaíodh go ginearálta i measc scoláirí go raibh ord ainmní-cuspóir-briathar ag Próta-Ind-Eorpais[47].
Úsáideann an tSean-Indic, an tSean-Pheirsis, agus Sean-Laidin an ord ainmní-cuspóir-briathar de ghnáth, le horduithe eile uaireanta chun béim a chur in iúl (m.sh., briathar-ainmní-cuspóir chun béim a cuireann ar an mbriathar). Tá an ord céanna sna forainm pearsanta iarchlaonach san Hitis.
Dar le Pokorny
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
