An Iodáil
tír i ndeisceart na hEorpa From Wikipedia, the free encyclopedia
tír i ndeisceart na hEorpa From Wikipedia, the free encyclopedia
Tír i ndeisceart na hEorpa í an Iodáil (Iodáilis: Italia) nó Poblacht na hIodáile (Iodáilis: Repubblica Italiana) le thart ar 60 milliún duine ina gcónaí inti. Is ballstát den Aontas Eorpach í. Tá cruth buataise ar an leithinis, an chuid is mó den tír, agus is cuid den tír iad freisin an dá oileán is mó sa Mheánmhuir, an tSicil is an tSairdín. Tá teorainneacha aici leis an Ostair, an bhFrainc, an Slóivéin, agus an Eilvéis sa tuaisceart. Tá na h-iamhchríocha San Mairíne agus an Vatacáin istigh san Iodáil. Usáideann siad an euro. Is í an Róimh príomhchathair na hIodáile.
 An Iodáil | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Repubblica Italiana (it) Italia (it)  | |||||
|
|||||
 | |||||
| Aintiún | Il Canto degli Italiani | ||||
| Mana | «luach ar iarraidh» | ||||
| Ainmnithe in ómós | An Iodáil Rómhánach | ||||
| Suíomh | |||||
| |||||
| Príomhchathair | an Róimh | ||||
| Daonra | |||||
| Iomlán | 58,850,717 (2023) | ||||
| • Dlús | 194.83 hab./km² | ||||
| Teanga oifigiúil | an Iodáilis | ||||
| Tíreolaíocht | |||||
| Cuid de | an Eoraip an Limistéar Eorpach Eacnamaíoch an tAontas Eorpach Deisceart na hEorpa | ||||
| Achar dromchla | 302,068 km² | ||||
| Suite i nó in aice le limistéar uisce | Muir Aidriad, Muir Thoirian, Muir Iónach, Muir Liogúrach agus an Mheánmhuir | ||||
| Pointe is airde | Mont Blanc (4,808.72 m) | ||||
| Pointe is ísle | Contane (en)  (−3.44 m) | ||||
| Ar theorainn le | |||||
| Sonraí stairiúla | |||||
| Leanann sé/sí | Ríocht na hIodáile | ||||
| Cruthú | 18 Meitheamh 1946 | ||||
| Saoire phoiblí | Lá Caille (1 Eanáir) Eipeafáine (6 Eanáir) Luan Cásca (Easter + 1 day (en) )Anniversary of the liberation of Italy (en) (25 Aibreán)Lá Idirnáisiúnta na nOibrithe (1 Bealtaine) Festa della Repubblica (en) (2 Meitheamh)Ferragosto (en) (15 Lúnasa)Lá Fhéile na Naomh Uile (1 Samhain) An Nollaig (25 Nollaig) Lá Fhéile Stiofán (26 Nollaig) Féile Mhuire gan Smál (8 Nollaig) Cáisc (22 Márta) | ||||
| Éarlamh | San Proinsias Assisi agus Naomh Caitríona Siena | ||||
| Eagraíocht pholaitiúil | |||||
| Córas rialtais | poblacht pharlaiminteach | ||||
| Comhlacht feidhmiúcháin | Rialtas na hIodáile | ||||
| Comhlacht reachtach | Parlaimint na hIodáile | ||||
| • Uachtarán na hIodáile | Alcide De Gasperi (1946–1946) | ||||
| • Uachtarán Chomhairle Airí Phoblacht na hIodáile | Giorgia Meloni (2022–) | ||||
| Údarás breithiúnach is airde | Cúirt Uachtarach um Achomharc | ||||
| Eacnamaíocht | |||||
| OTI ainmniúil | 2,114,355,756,914 $ (2021) | ||||
| Airgeadra | Euro | ||||
| Aitheantóir tuairisciúil | |||||
| Lonnaithe i gcrios ama | |||||
| Fearann Idirlín barrleibhéil | .it | ||||
| Glaochód | +39 | ||||
| Uimhir theileafóin éigeandála | 112, 113, 115 agus 118 | ||||
| Cód tíre | IT | ||||
| Cód NUTS | IT | ||||
| Eile | |||||
| Suíomh gréasáin | italia.it | ||||
Tá áit an-tábhachtach aici sa stair 'Iartharach'; is san Iodáil a rugadh sibhialtacht na nEitriuscach agus sibhialtacht na Gréige Móra; Impireacht na Róimhe; poblachtaí muirithe na Meánaoise; an fhealsúnacht dhaonnachach; agus an Renaissance. Tá an Iodáil ina tír aontaithe ó 1861, tar éis an Risorgimento ar dhírigh Ríocht na Sairdíne é, agus tá sí ina poblacht ó cuireadh ar ceal an mhonarcacht i reifreann sa bhliain 1946. Tá sí ar cheann de na sé stát a bhunaigh an Comhphobal Eorpach sa bhliain 1957, agus den aon stát déag a bhunaigh an limistéar eoró sa bhliain 1999.
Is leithinis mhór go príomha le dhá phríomh-oileán, an tSicil agus an tSairdín, í an Iodáil. Is í an tsliabh is airde ná Monte Bianco in iarthar na nAlpa. Tá cuid de na lochanna is mó suite i dtuaisceart na hIodáile, mar Loch Garda, Loch Como, Loch Maggiore agus Loch Iseo.
Tá an Iodáil deighilte i 20 réigiún (regioni, uatha regione). Tá stádas faoi leith féinrialaitheach ag cúig cinn acu, rianaithe ag an *:
Tá gach réigiún, seachas Valle d'Aosta, roinnte in dhá nó níos mó cúigí.
Úsáidtear an euro mar airgeadra san Iodáil. Dar le tuairisc na bliana 2022 ón gCiste Airgeadúil Idirnáisiúnta, is é geilleagar na hIodáile an 12ú ceann is mó ar domhan de réir olltáirgeacht intíre (OTI) paireachta cumhacht cheannaigh (PCC), agus an 10ú ceann de réir OTI ainmniúla. De réir OTI PCC de réir chónaithigh, is an 31ú geilleagar is mó ar domhan atá ag an Iodáil, é ar $51,062 don chónaitheach.
De réir Innéacs Forbartha Daonna, Socraithe don Éagothroime, 2021 na Náisiún Aontaithe (en), innéacs a dhéanann iarracht an caighdeán maireachtála a thomhas i ngach tír de réir gnéithe eacnamaíochta agus neamheacnamaíochta, is í an 35ú tír is forbartha ar domhan í an Iodáil, as 156 tír a tomhaiseadh, cothrom leis an Ghréig.[1] Cuireann sin ar an 21ú tír is forbartha as 27 ballstát an Aontais Eorpaigh í. I dTuarascáil Sonais Domhanda 2018 na Náisiún Aontaithe, meastar gurb í an Iodáil an 47ú tír is sona, as 156 tír.
I Mí Dheireadh Fómhair 2022, bhí ráta dífhostaithe na tíre ar 7.8%, an ceathrú leibhéal ab airde san Aontas Eorpach.[2]
Tar éis an olltoghcháin sa bhliain 2018, cuireadh rialtas ar bun idir Gluaiseacht na gCúig Réalta, páirtí polaitíochta pobalach agus frith-chórasach, agus An Conradh, páirtí den eite fhad-dheis, agus an polaiteoir neamhspleách Giuseppe Conte ina uachtarán ar Chomhairle na nAirí, ról atá cosúil le ról an Taoisigh in Éirinn.
Athraíodh comhdhéanamh polaitiúil an rialtais dhá uair ina dhiaidh sin, áfach. I Mí Lúnasa 2019, chinn An Conradh tarraingt amach as an rialtas. Mar sin, cuireadh rialtas nua ar bun le tacaíocht ó Ghluaiseacht na gCúig Réalta; ón bPáirtí Daonlathach, páirtí den eite lár-chlé; agus ó Shaor agus Cothrom, páirtí den eite chlé, i Mí Mheán Fómhair. Go luath ina dhiaidh sin, d'imigh roinnt d'fheisirí parlaiminte An Pháirtí Dhaonlathaigh chun páirtí nua liobrálach, Italia Viva ('An Iodáil Beo') a chur ar bun: mar sin féin, lean siad orthu ag tacú leis an rialtas.
Níor mhair an socrú seo ach bliain go leith, áfach: i Mí Eanáir 2021, tharraing Italia Viva amach as an rialtas mar gheall ar easaontais éagsúla idir iadsan agus an tUachtarán Conte agus na trí pháirtí rialtais eile. Ó ba rud é nach raibh tromlach i dTeach na dTeachtaí ag an rialtas gan tacaíocht Italia Viva, thug Conte fógra d'Uachtarán na Poblachta, Sergio Mattarella (ról atá cosúil le ról an Uachtaráin in Éirinn) go raibh sé de rún aige éirí as mar uachtarán ar Chomhairle na nAirí. I Mí Feabhra, thángthas ar shocrú rialtais nua eile idir réimse leathan páirtithe - le tacaíocht ó Ghluaiseacht na gCúig Réalta, ón gConradh, ón bPáirtí Daonlathach, ó Viva Italia, ó Shaor agus Cothrom, agus ón bpáirtí Forza Italia ('Ar aghaidh, a Iodáil') ar an eite lár-dheis, chomh maith le scata páirtithe beaga eile - faoina raibh an t-iar-státsheirbhíseach agus iaruachtarán de chuid an Bhainc Cheannais Eorpaigh Mario Draghi ina uachtarán ar Chomhairle na nAirí.
In Olltoghchán na bliana 2022, d'éirigh le comhghuaillíocht idir páirtithe na heite deise - is iad sin, Bráithreacha na hIodáile, An Conradh, agus Forza Italia - tromlach a bhaint amach i ndá theach Pharlaimint na hIodáile. B'iad Bráithreacha na hIodáile (Fratelli d'Italia) an páirtí ba mhó nár thacaigh le rialtas Draghi, agus b'iadsan a tháinig sa chéad áit i measc an trí pháirtí seo den eite dheis. Mar sin, b'í ceannaire an pháirtí sin, Giorgia Meloni, a thogh an pharlaimint ina príomh-aire i ndiaidh an olltoghcháin.
Aithnítear cuisine na hIodáile as an éagsúlacht mhór a bhíonn idir réigiúin éagsúla na tíre, go háirithe idir deisceart agus tuaisceart na tíre[3][4][5], agus tá sí ar cheann de na cuisiní is mó éilimh agus is mó úsáide ar fud an domhain[6]. Bhí tionchar nach beag ag cuisine na hIodáile ar chuisiní tíortha eile, cuisine na Stát Aontaithe go háirithe.[7] I measc na bplátaí is mó aithne ar bhonn domhanda áirítear an píotsa, an pasta, an chaife Iodálach (ar nós an cappucino, an espresso, nó an lungo), agus uachtar reoite na hIodáile.
_-_Lampedusa_-_2.jpg)
.jpg)
.png)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg)
