![cover image](https://wikiwandv2-19431.kxcdn.com/_next/image?url=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Iran_relief_location_map.jpg/640px-Iran_relief_location_map.jpg&w=640&q=50)
معماری نوسنگی و مسسنگی در ایران
From Wikipedia, the free encyclopedia
معماری نوسنگی و مسسنگی در ایران در خصوص معماری در دوره تاریخی از حدود ۱۰٫۰۰۰ سال تا حدود ۵٫۳۰۰ سال پیش در گسترهٔ سرزمینی است که امروزه ایران نامیده میشود.
دوران نوسنگی و مسسنگی در ایران | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
موقعیت سکونتگاههای شاخص دوران نوسنگی و مسسنگی در ایران | |||||||
گسترهٔ تاریخی | |||||||
آغاز یکجانشینی در ایران | حدود ۱۰٫۰۰۰ سال پیش | ||||||
آغاز دوران نوسنگی با سفال | حدود ۸٫۴۰۰ سال پیش | ||||||
آغاز دوران مسسنگی | حدود ۶٫۵۰۰ سال پیش | ||||||
پایان عصر سنگ و برآمدن تمدنهای عصر برنز | حدود ۵٫۴۰۰–۵٫۳۰۰ سال پیش | ||||||
گسترهٔ جغرافیایی | |||||||
جنوب غربی ایران |
| ||||||
زاگرس مرکزی | تپه گنجدره، تپه عبدالحسین، تپه گوران، تپهٔ سراب، گودینتپه | ||||||
شمال غربی ایران | تپه حاجی فیروز، تپه دالما | ||||||
جنوب شرقی ایران | تل ابلیس، تپه یحیی ، تل آتشی | ||||||
فلات مرکزی ایران |
| ||||||
فلات شمالی ایران | راشک ۳ |
حدود ۱۰٫۰۰۰ سال پیش یکجانشینی، و بهتَبَعِ آن معماری، از منطقه هلال بارور به ایران گسترش یافت. جغرافیای ناهموار ایران سبب شد سکونتگاههای این سرزمین متفاوت از دشتهای شام و میانرودان شکل بگیرند. نخستین این سکونتگاهها را مردمان اواخر دوران میانسنگی در جلگهٔ خوزستان برپا داشتند، که قدیمیترین نمونهٔ کاوششده در این دوره علیکُش است. علیکش در حدود ۹٫۰۰۰ سال پیش از خانههایی تکاتاقی ساخته شده است. باوجوداین، عمدهٔ دانستههای ما در مورد معماری سکونتگاههای ایران در نوسنگی پیشازسفال از درهها و دشتهای اطراف زاگرس مرکزی میآید. یکی ازین سکونتگاهها گنجدره است، که نوآوریهای معماری در آن سبب شده بود بهنسبت ساختوسازهای معاصرش دیوارهایی نازکتر داشته باشد. در همین دوره، در شمال غربی ایران ساکنانِ حاجیفیروز خانههایشان را به دو بخش، یکی برای نشستن و دیگری برای کار، تقسیم میکردند، و در جنوب شرقی، ساکنانِ تل ابلیس فضایی با کاربرد آیینی ساخته بودهاند. بهسبب خشکی و ناملایمات جغرافیایی فلات مرکزی ایران، تا پیش از ابداع سفال در این منطقه استقرارهای چندانی صورت نگرفت. تنها سکونتگاه شناختهشدهٔ این منطقه در این دوران تپهٔ غربیِ سنگ چخماق است.
در اواخر دوران نوسنگی موسوم به نوسنگی با سفال (از حدود ۸٫۴۰۰ سال پیش) و اوایل دوران مسسنگی، تغییرات اجتماعی در جلگهٔ خوزستان سبب بهوجود آمدن سلسله مراتب در معماری و شکلگیری سکونتگاههای بزرگ و پیچیده در این منطقه شد. از جملهٔ این سکونتگاهها میتوان به چغابنوت و شوش ۱ اشاره کرد. در منطقهٔ زاگرس جوامع این دوران به پیچیدگی و بزرگی جلگهٔ خوزستان نبودند. در فلات مرکزی ایران، تپهٔ شرقیِ سنگ چخماق هزار سال پس از تپهٔ غربی ساخته شده است و گذار از فرهنگ بدون سفال به فرهنگ با سفال را در آن میتوان دید، که نشان دهنده دورهٔ تحول مهمی در مسیر تکامل مدنیت است. در فلات مرکزی ایران در منطقه تپهٔ زاغه خانهها به تناسب نوع فعالیت اقتصادی (کشاورزی یا دامداری) ساخته شدهاند و بهنظر میرسد نوعی نظام طبقاتی شکل گرفته است. همچنین در این دوران در تپهٔ شمالی سیلک برای ساخت اتاقهای راستگوشه از خشت قالبی استفاده شده است که تحول مهمی در معماری بهشمار میرود. الگوهای روستایی ایجادشده تا اواخر دوران نوسنگی در ایران، غالباً در چند هزارهٔ آتی ثابت ماند. جغرافیای ناهموار و پارهپارهٔ فلات ایران، سبب شد مردمان این دوران در فرهنگهایی بهنسبت منزوی از هم زندگی کنند و به استثنای ساکنان دشت دهلران در جنوب غربی ایران، در روند تشکیل مدنیت در میانرودان در غرب ایران و تمدن دره سند در شرق نقشی نداشته باشند.
از حدود ۶٫۵۰۰ تا حدود ۵٫۳۰۰ سال پیش، در دوره موسوم به مسسنگی، در جلگهٔ خوزستان با تشکیل «شوش ۲»، که کانالهای آبیاری و ساختار مدنیت سه طبقهای در آن با تسلط بر روستاهای کوچک اطراف همراه بود، اولین سیستمهای دولتی در ایران به وجود آمد. شوش ۲ در اواخر دوران مسسنگی رها شد و تا برآمدن تمدنِ شوشِ نیاایلامی در عصر برنز متروک ماند. «دوران ۵ گودینتپه» و «سه گابی»، از مهمترین محوطههای کاوششدهٔ دورهٔ مسسنگی در زاگرس مرکزی است. از «گودین تپهٔ دوران ۵»، که در اواخر دوران مسسنگی مسکون بوده، مجموعهای از اتاقها، حیاطها، و انبارهای مربع یا مستطیلی منظم بازمانده که با خشت خام در ابعاد مختلف ساخته و با آهک سفید اندود شده بودهاند. در شمال غرب ایران نمونهٔ بارز فرهنگ منطقه تپهٔ دالما است. در دالما دو سازهٔ مستقل کاوش شده که با حیاطی بزرگ از هم جدا میشدهاند. دیوارهای دالما چینههایی از خشت خام هستند. در جنوب شرق ایران لایههای اولیهٔ تپه یحیی در دشت صوغان هم از دوران مسسنگی است و شباهت بسیاری به تل ابلیس دارد. در فلات مرکزی ایران در تپهٔ جنوبی سیلک دو دورهٔ سکونت مربوط به دوران مس سنگی هست. در دورهٔ اول سکونت در تپهٔ جنوبی (۶٫۰۰۰ تا ۵٫۲۰۰ سال پیش) مجموعه اتاقهایی دارای پنجره در ابعاد و اندازههای متنوع با نظم هندسی و گوشههای راست ساختند، که از طریق فضای کوچکی شبیه هشتی به هم متصل میشدهاند. دیوارهای داخلی به رنگ سفید یا قرمز اندود شدهاند. در ازارهٔ دیوارها نیز قطعات سفالی گذاشته شده است. در این دوره مردهها در زیر خانهها دفن میشدهاند. سکونتگاه مهم دیگر تپه قبرستان در ۶۰ کیلومتری جنوب قزوین است، که در دوران اوجش محوطهای به مساحت ۱۰ هکتار را در بر میگرفته است. شکل ساختوسازها مشابه تپه زاغه است ولی بناها هندسیتر و شکل معابر مستقیمتر و ابعاد خشتها منظمتر است. در تپهٔ قبرستان همچنین کارگاهی چنداتاقی برای ریختهگری مس ساخته شده بوده است که خبر از پیشرفت فناوری متالورژی در این سکونتگاه میدهد.