From Wikipedia, the free encyclopedia
زحاف، به معنی دور شدن از اصل؛ در اصطلاح علم عروض تغییرات سهگانه (حذف، افزودن یا تبدیل کمّیت) هجاها، در ارکان اصلی و سالم هشتگانه (مفاعیلن، فاعلاتن، مستفعلن، فعولن، فاعلن، متفاعلن، مفاعلتن و مفعولاتُ) بحور عروضی است که موجب استخراج و گسترش اوزان متعدد میشود. جمع زحاف، زحافات یا ازاحیف است. وزن تغییریافته را مزاحف گویند. (در عروض سنتی بجای هجاها، معیار تغییرات (زحاف) حروف و حرکاتِ پایههای عروضی است)
در مواردی که تنها یک نوع تغییر در رکن عروضی پدید میآید «زحاف مفرد» و در مواردی که بیش از یک نوع تغییر روی میدهد «زحاف مرکب» نامیده میشود.
زحافات مشهور عروض عربی «قبض، قصر، حذف، خبن، کفّ، شکل، خرم، خرب، شتر، قطع، تشعیث، طیّ، وقف، کشف، صلم، اسباغ، اذاله و…» است که در اشعار فارسی هم کاربرد دارند. و ازاحیف سیزدهگانه مختص عروض فارسی «جدع، هتم، جحف، تخنیق، سلخ، طمس، جبّ، زلل، نحر، رفع، ربع، بتر و حذذ» میباشد.
در شعر سنتیِ فارسی کمتر اتفاق میافتد که شاعری تغییری در وزن یک قطعه شعر بدهد. اما در شعر عربی، شاعر میتواند مصراعی را در وزن سالم و مصراع دیگر را در شکل مُزاحَفِ آن بیاورد و مصراعهای نامساوی بسازد.[1]
نوع زحاف |
ازاحیف مشهور ارکان هشتگانه | عنوان مزاحف |
---|---|---|
حذف | ۱. خرم: حذف هجای اول کوتاه در #مفاعیلن ← مفعولن ۲. ثلم: حذف هجای اول کوتاه در #فعولن ← فع لن ۳. قص: حذف هجای اول کوتاه در #متفاعلن ← مفاعلن | اخرم اثلم موقوص |
۴. رفع: حذف هجای اول بلند: #فاعلاتن ← فعولن #مستفعلن ← فاعلن #فاعلن ← فَعَل #مفعولاتُ ← مفعولُ | مرفوع | |
۵. صلم: حذف دو هجای اول بلند و کوتاه در #فاعلاتن ← فع لن ۶. قطف: حذف دو هجای کوتاه مانده به آخر در #مفاعلتن ← فعولن | اصلم مقطوف | |
۷. تشعیث: حذف هجای کوتاه دوم در #فاعلاتن ← مفعولن | مشعِث | |
۸. قطع: حذف یک هجای کوتاه مانده به آخر: #مستفعلن ← مفعولن #فاعلن ← فع لن #متفاعلن ← فعلاتن | مقطوع | |
۹. کشف: حذف هجای کوتاه آخر در #مفعولاتُ ← مفعولن | مکشوف | |
۱۰. حذف: حذف یک هجای پایانی: #مفاعیلن ← فعولن #فاعلاتن ← فاعلن #مستفلن ← مفعولُ #فعولن ← فعل | محذوف | |
۱۱. جبّ: حذف دو هجای پایانی: #مفاعیلن ← فعل ۱۲. حذذ: حذف دو هجای پایانی: #مستفعلن ← فع لن #فاعلن ← فع | مجبوب احذّ | |
۱۳. جحف: حذف سه هجای پایانی: #فاعلاتن ← فع ۱۴. نحر: حذف سه هجای پایانی: #مفعولاتُ ← فع | مجحوف (مطموس) منحور | |
تبدیل | ۱۵. خبن: کوتاه کردن هجای بلند اول: #فاعلاتن ← فعلاتن #مستفعلن ← مفاعلن #فاعلن ← فعلن #مفعولاتُ ← مفاعیلُ | مخبون |
۱۶. طیّ: کوتاه کردن هجای بلند دوم: #مستفعلن ← مفتعلن #مفعولاتُ ← فاعلاتُ | مطویّ | |
۱۷. قَبض: کوتاه کردن هجای بلند سوم: #مفاعیلن ← مفاعلن #فعولن ← فعولُ | مقبوض | |
۱۸. کف: کوتاه کردن هجای بلند آخر: #مفاعیلن ← مفاعیلُ #فاعلاتن ← فاعلاتُ #مستفعلن ← مستفعلُ #فعولن ← فعولُ | مکفوف | |
اضافه | ۱۹. توسیع: افزودن یک هجای بلند در آخر: #مفاعیلن ← مفاعیلاتن ۲۰. ترفیل: افزودن یک هجای بلند در آخر: #مستفعلن ← مستفعلاتن #متفاعلن ← متفاعلاتن | موسع مرفّل |
مرکب | ۲۱. خرب: جمع زحاف خرم با کفّ (حذف هجای کوتاه اول + کوتاه کردن هجای آخر): #مفاعیلن ← مفعولُ | اَخرَب |
۲۲. شتر: جمع زحاف قبض با خرم (کوتاه کردن هجای سوم + حذف هجای کوتاه اول): #مفاعیلن ← فاعلن | اشتر | |
۲۳. شکل: جمع زحاف خبن با کف (کوتاه کردن هجای اول + کوتاه کردن هجای آخر): #فاعلاتن ← فعلاتُ | مشکول | |
۲۴. خبل: جمع زحاف خبن با طیّ (کوتاه کردن هجای اول + کوتاه کردن هجای دوم): #مستفعلن ← فَعِلَتُن | مخبول | |
۲۵. ثرم: جمع زحاف قبض با ثلم (کوتاه کردن هجای سوم + حذف هجای کوتاه اول): #فعولن ← فَعلُ | اثرم | |
۲۶. بتر: جمع زحاف ثلم با حذف (حذف هجای کوتاه اول + حذف هجای بلند آخر): #فعولن ← فَع | ابتر | |
۲۷. خلع: جمع زحاف قطع با خبن (حذف هجای کوتاه سوم + کوتاه کردن هجای اول): #مستفعلن ← فعولن | مخلوع | |
۲۸. ربع: جمع زحاف رفع با حذف (حذف هجای بلند اول + حذف هجای بلند آخر): #فاعلاتن ← فَعل | مربوع | |
۲۹. عصب: جمع زحاف قطف با ترفیل (حذف دو هجای کوتاه مانده به آخر + افزودن هجای بلند): #مفاعلتن ← مفاعیلن | معصوب | |
علاوه بر اینها، در عروض سنتی زحافات ۳۰. اذاله (مستفعلان - فاعلان) و ۳۱. اسباغ (مفاعیلان - فاعلاتان - فعولان - فاعلان)؛ با تبدیل هجای بلند آخر به هجای کشیده و زحافات ۳۲. قصر (مفاعیل - فاعلات - فعول - مفعولات)، ۳۳. هَتم (مفاعیلن ← فعول)، ۳۴. زلل (مفاعیلن ← فاع)، ۳۵. وقف (مفعولاتُ ← مفعولان)، ۳۶. جدع (مفعولاتُ ← فاع) و ۳۷. سلخ (فاعلاتن ← فاع)؛ که پس از حذف یک تا سه هجای اصلی از آخر، هجای باقی مانده آخر به هجای کشیده تبدیل میشود؛ نیز ذکر شدهاند، اما از آنجا که این زحافات فقط در پایان مصراع میآیند و هجای پایانی مصراع با هر کمیّت که باشد همواره بلند احتساب میشود، از نظرگاه عروض علمی هیچ نقش و تأثیری در وزن شعر ندارند.
مجموع زحافات هر رکن عروضی (ارکان هشتگانه):
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.