ازبک‌ها

اُزبِک‌ها یکی از اقوام ترک‌تبار آسیای میانه هستند. ازبک‌ها بیشینهٔ جمعیت ازبکستان را تشکیل می‌دهند و در درهٔ فرغانه که شامل شمال و باختر تاجیکستان و جنوب قرقیزستان می‌شود و سواحل آمودریا در خاور ترکمنستان و شمال‌غربی افغانستان نیز جمعیت کمی دارند. ازبک‌ها به زبان ازبکی از خانوادهٔ زبان‌های ترکی‌تبار سخن می‌گویند و بیشتر آن‌ها مسلمانان سنی و پیرو مذهب حنفی هستند. از میان اقوامی که تحت حاکمیت شوروی بودند، ازبک‌ها دچار کمترین همگون‌سازی فرهنگی روسی (روسی‌سازی) شده‌اند؛ و اغلب زبان ازبکی را به‌عنوان زبان نخست خود می‌شناسند.^[15]

ازبک‌ها

Oʻzbeklar Ўзбеклар اۉزبیکلر
جمعیت ازبک‌ها در سراسر جهان
کل جمعیت
ح. ۳۵ میلیون[نیازمند منبع]
مناطق با جمعیت چشمگیر
ازبکستان	۲۷٫۷ میلیون (۲۰۲۱)[1]
افغانستان	۳٫۵ میلیون (۲۰۲۱)[2]
قرقیزستان	۹۷۰٬۰۰۰ (۲۰۲۱)[3]
تاجیکستان	۸۴۵٬۰۰۰ (۲۰۲۱)[4]
قزاقستان	۶۱۷٬۰۰۰ (۲۰۲۱)[5]
ترکمنستان	۵۵۸٬۰۰۰[نیازمند منبع]
روسیه	۳۶۰٬۰۰۰ (۲۰۱۸)[6]
پاکستان	۷۰٬۰۰۰ (۲۰۰۲)[7]
عربستان سعودی	۱۷۰٬۰۰۰ (۲۰۰۸)[8]
ایالات متحده آمریکا	۷۰٬۰۰۰ (۲۰۱۹)[9]
ترکیه	۴۵٬۰۰۰[نیازمند منبع]
اوکراین	۲۲٬۴۰۰[10]
چین	۱۴٬۸۰۰[نیازمند منبع]
ژاپن	۵٬۷۶۳ (۲۰۲۳)[11]
استرالیا	۲٬۴۰۰ (۲۰۲۱)[12]
مغولستان	۵۶۰[13]
زبان‌ها
ازبکی دری تاجیکی روسی
دین
عمدتاً اسلام[14] مسیحیت بی‌دینی
قومیت‌های وابسته
اویغورها و سایر مردمان ترک

منشأ ژنتیکی

جمعیت امروزی ازبک‌ها نشان دهنده درجات مختلفی از تنوع ناشی از ترافیک بالای مسیرهای هجوم از طریق آسیای مرکزی می‌باشند. هنگامی که جمعیت موجود در آسیای مرکزی توسط قبایل ایرانی و سایر مردم هندواروپایی و همین‌طور چندین حمله شدید از ناحیه مغول‌ها تحت تأثیر قرار گرفت. بر اساس مطالعات اخیر ژن‌شناسی دانشگاه آکسفورد، ژن ازبک‌ها ترکیبی از مردمان ایرانی و مغول‌ها است.^[16]

تاریخچه

پرتره‌ای از شیبک خان

^[17]

نام و نسب او را محمدشاه بخت خان بن بوداق سلطان بن ابوالخیر بن دولت شیخ بن ابراهیم‌اغلن بن فولاداوغلن بن منگوتیمور بن باداکول بن جوجی خان بن چنگیز خان گفته‌اند. خاندان شیبانی ابتدا در سیبری ساکن بودند و در ناحیه تیومن فرمانروایی می‌کردند. یک قسمت عمده از این شعبه تحت فرماندهی شیبک خان به ماوراءالنهر کوچ کردند و امرای تیموری را از بین برده، دولت ازبک‌ها را در آن نواحی تأسیس نمودند.

شیبک‌خان به نام جدش «شیبانی» تخلص می‌کرد. وی مردی بسیار دلیر و جنگجو، خودخواه و متعصب بود. در سال ۸۷۹ خ (۹۰۶ ق) شهر سمرقند و قسمتی از ماوراءالنهر را از یکی از نوادگان تیمور لنگ گرفت و به سلطنت نشست و از آن پس تا سال ۸۸۶ خ (۹۱۳ ق) نیز تمام ترکستان و ماوراءالنهر و سراسر خراسان و استرآباد را از دست بازماندگان سلطان حسین بایقرا و دیگر جانشینان تیموری به درآورد و از مغرب و جنوب با ولایت عراق عجم، کرمان و یزد که در قلمرو شاه اسماعیل یکم صفوی بود همسایه شد.

شیبک‌خان در زمینه مذهب تسنن تعصب وافر داشت و با شیعه صفوی به سختی دشمن بود و به شاه اسماعیل به چشم دشمن می‌نگریست و او را در نامه‌ها تحقیر می‌کرد. شاه اسماعیل در سال ۸۸۹ خ (۹۱۶ ق) با لشکر ۱۷ هزارنفری قزلباشان به خراسان تاخت و شیبک‌خان از بیم او به قلعهٔ مرو پناه برد و محاصره شد. شاه اسماعیل عاقبت او را با حیله از قلعه بیرون کشید و به جنگ وادار ساخت. در نبرد مرو که در نزدیک قریه محمودآباد در سه فرسنگی مرو میان دو حریف درگرفت، پس از کشتاری هولناک ازبکان را شکست داد. شیبک خان به‌وسیله سرداری با شهرت بهادری به نام عزیزاقا بزچلویی (کمیجانی) کشته شد. شیبک خان و ۵۰۰ نفر از همراهانش در چهاردیواری محصور شدند و خان در زیر سم اسبان لشکر خود پایمال گردید.

نگارخانه

• 
  نگاره‌ای از دو خان ازبک در شمال افغانستان کنونی، ۱۸۴۲ (میلادی)
• 
  اسلام خواجه، وزیر ارشد خانات خیوه، ۱۹۰۰ (میلادی)
• 
  سید میر محمدعالم خان، هفتمین و آخرین امیر بخارا، دودمان منغیت از ۱۹۱۱ – ۱۹۲۰ (میلادی)
• 
  رسول پهلوان، یکی از رهبران نظامی ازبیک‌ها در افغانستان
• 
  مرد ازبک در شمال افغانستان
• 
  یک مرد ازبک
• 
  پیرمردان ازبک

جستارهای وابسته

• ازبک‌سازی
• جمعیت‌شناسی آسیای میانه
• اقوام افغانستان

منابع

1. "Uzbekistan Population 2021 (Demographics, Maps, Graphs)". worldpopulationreview.com. Archived from the original on 2021-08-11. Retrieved 2021-08-09.
2. "Afghan Population: 34,940,837 (July 2018 est.) [Uzbeks = 11%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Archived from the original on 4 January 2021. Retrieved 13 April 2019.
3. "Kyrgyzstan | World Directory of Minorities & Indigenous Peoples". Minority Rights Group (به انگلیسی). 19 June 2015. Archived from the original on 2021-08-09. Retrieved 2021-08-09.
4. "Tajikistan Population 2021 (Demographics, Maps, Graphs)". worldpopulationreview.com. Archived from the original on 2021-08-11. Retrieved 2021-08-09.
5. "Population: 18,744,548 (July 2018 est.) [Uzbeks = 3%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Archived from the original on 9 January 2021. Retrieved 13 April 2019.
6. "Появятся ли в России узбекские деревни?". vku-org.ru. Archived from the original on 12 July 2020. Retrieved 16 September 2020.
7. "Current Status and Future Prospects" (PDF). Congressional Research center.
8. "Muhojirot va o'zbeklar tarixi… Kecha va bugun tahlili". Voice of Amerika in Uzbek. 14 December 2008. Archived from the original on 2020-11-24. Retrieved 16 September 2020.
9. "PLACE OF BIRTH FOR THE FOREIGN-BORN POPULATION IN THE UNITED STATES, Universe: Foreign-born population excluding population born at sea, 2014 American Community Survey 5-Year Estimates". United States Census Bureau. Archived from the original on 12 February 2020. Retrieved 11 April 2014.
10. State Statistics Committee of Ukraine: The distribution of the population by nationality and mother tongue بایگانی‌شده در ۲۰۰۸-۱۲-۰۱ توسط Wayback Machine
12. Uzbekistan country brief | Australian Government Department of Foreign Affairs and Trade بایگانی‌شده در ۲۰۰۸-۱۲-۰۱ توسط Wayback Machine
13. "Microsoft Word - Report on Survey on methods for 2010 Census round.doc" (PDF). Archived (PDF) from the original on 2013-10-25. Retrieved 2018-09-21.
14. "Chapter 1: Religious Affiliation". The World’s Muslims: Unity and Diversity. Pew Research Center's Religion & Public Life Project. August 9, 2012
15. «Uzbek». Encyclopedia Britannica.
16. Tatjana Zerjal; et al. (2002). "A Genetic Landscape Reshaped by Recent Events: Y-Chromosomal Insights into Central Asia". The American Journal of Human Genetics. 71 (3): 466–482. doi:10.1086/342096. PMC 419996. PMID 12145751.
17. A. H. Keane,A. Hingston Quiggin, A. C. Haddon, Man: Past and Present, p.312, Cambridge University Press, 2011, Google Books, quoted: "Who take their name from a mythical Uz-beg, Prince Uz (beg in Turki=a chief, or hereditary ruler)."

• دائرةالمعارف فارسی
• ویکی‌پدیای انگلیسی