اران
سرزمینهای تاریخی ایران و نام اصلی منطقه جمهوری آذربایجان کنونی / From Wikipedia, the free encyclopedia
آران یا اَرّان، سرزمینی است در قفقاز که حدود آن در دورههای مختلف تا اندازهای متغیر بودهاست و نام آن را جغرافینگاران به شکلهای گوناگون آوردهاند. در نوشتههای مؤلفان یونانی و رومیِ عهد باستان و سدههای میانه، نام این سرزمین به صورت آلبانیا و آریانا و نام مردم آن آلبانوی و آریانوی آمدهاست. در زبان گرجی این نام به صورت رانی و در متون ارمنی اُلوانک (اُلوان) و اُغوانک (اُغوان) نوشته شدهاست.[1]
اَران واژهای است که در عصر اسلامی به ناحیه میان رود کُر (قفقاز) و رود ارس در ماورای قفقاز گفته میشد. قبل از اسلام این اصطلاح برای تعیین تمام ماوراء قفقاز شرقی (آذربایجان شوروی وقت) یعنی آلبانی قدیم به کار میرفت.[2]
ریشهٔ نام اران - که در زبان گرجی «رانی»، در زبان یونانی «البانوی» و در زبان ارمنی «اُلوانک» خوانده میشود - شناخته شده نیست. در برخی از آثار لاتین به صورت آرین و در منابع عربی به صورت الران دیده میشود. پیش از ۳۸۷ میلادی، منطقهای که میان دو رود واقع و شامل ایالات ارزخ، اولی و پئتکران بود بخشی از ارمنستان شمرده میشد. بعد از تقسیم ارمنستان بین یونان و دولت ساسانی، در ۳۸۷ میلادی، دو ایالت نخستین به آلبانی/اران و دومی به ایران پیوست و این امر یکی از دلایل آشفتگیها در تشخیص و تعیین مرز اران بود. زیرا ارمنیها اران را تنها در منطقهٔ شمال رود کر میدانستند.[2]
در سدهٔ هفتم میلادی جمعیت «اران بزرگ» کاملاً مخلوط شده بود و به سختی میتوان از قومیتی مشخص صحبتکرد. با این حال، اصطخری و ابن حوقل مینویسند که «الرانیه» زبانی بوده است که در سدهٔ چهارم تا دهم هنوز در برذعه بدان تکلم میشد.[2]
عربها نامی که رومیها بر روی سرزمین ارمنستان (یعنی اصطلاح ارمنیه) گذاشتند را دربارهٔ تمام ماوراء قفقاز شرقی به کار بردند. زمانی که عربان در محل ظاهر شدند، این سرزمین میان صاحبان کوچکِ بسیاری تقسیم شده بود که برخی از آنها بهویژه پس از سقوط ساسانیان، فرمانبُردارِ خزرها بودند. اران به واسطهٔ ارمنستان، به مسیحیت گروید و در دوران حکومت بنیامیه، اسماً زیر فرمان شاهان ارمنی قرار داشت که آنها نیز به نوبهٔ خود، فرمانبُردارِ عربها بودند.[2]