زبان گورانی

زبان گورانی دسته‌ای از زبان‌های ایرانی باختری^[۵] است که گویشورانش در باختر ایران و شمال خاور عراق‌‌ زندگی می‌کنند.^[۶] برخی محققان گورانی را زبان ادبی استاندارد گویش‌های حوزۀ زاگرس دانسته‌اند.^[۷][۸] برخی آن را لهجه‌ای از کردی شمرده‌اند،^{[۹][۱۰][۱۱][۱۲]} اما از سدۀ بیست بیشتر خاورشناسان و زبان‌شناسان آن را یک زبان ایرانی از شاخۀ شمال غربی دانسته‌اند که از زبان کردی جدا است.^[۷] گویش‌وران به گویش‌های گورانی همچنین از زبان کردی سورانی، کردی کلهری،^[۱۳] کردی کرمانجی و همچنین زبان‌های رسمی کشورهایی که در آن زندگی می‌کنند، مانند پارسی، عربی و ترکی نیز استفاده می‌کنند.^[۱۴][۱۵] زبان گورانی (که شامل اورامی، گوره‌جویی، کندوله‌ای، زاغمرزی، بان زرده‌ای، زنگنه‌ای، باجلانی می‌شود) اغلب به عنوان بخشی از شاخه زازا-گورانی زبان‌های هندوایرانی و ایرانی طبقه‌بندی می‌شود.^[۱۶] زبان زازاکی که در قسمت‌های شمالی کردستان گویش می‌شود، هم از جهت دستوری و هم از جهت واژگان، دگرگون است و به‌طور کلی توسط گویشوران گورانی قابل فهم نیست؛ اما مرتبط با گورانی در نظر گرفته می‌شود.

زبان گورانی
زبان بومی در	عراق و ایران
منطقه	هورامان و گرمیان
شمار گویشوران	۳۵۰٬۰۰۰  (۲۰۱۴)[۱]
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی شمال غربی زازا-گورانی زبان گورانی
گویش‌ها	شبکی[۲] صارلی[۲] باجلانی[۳]
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	hac
گلاتولوگ	gura1251[۴]
زبان‌شناسی	58-AAA-b

شعر

یک بیت شعر قدیمی گورانی از پیر رکن الدین قرمیسینی (کرمانشاهی) شاعر یارسانی قرن چهارم هجری:

واتِش شَو آما و خدا کَریمَن

ئه‌ز کوردو گورانی و پالوانو شَوانِم

هَندام گوران و شەوان ئەزمونم

وه هەواڵی خوش دلشاد بەرزێنم

هَندام دڵ و جانی شادمانم

مقایسه

گورانی استاندارد	کردی کرمانشاهی	فارسی
پهٔ	پێ/ئه‌ڕا	برای
واڵێ/خوار/خواڵکه	خوه‌یشگ/خوه	خواهر
جه‌/ئه‌ژ/چا	له‌/ئه‌ژ	از
یانه /که	ماڵ/خانێ/یانه	خانه
سیاو /سیه	سیه‌/ڕه‌ش	سیاه
ئه‌ڏا/دایکه	داڵگ/دایه/دایگ	مادر
وه‌ردە	خواردن/هواردن(لکی)	خوردن
واتمان	وه‌تیمن	گفتیم
کناچێ/کراچێ	دۊه‌ت/ئافره‌ت/دت/کناچه(لکی)	دختر
ئیشته‌نمان/وێمان	خوه‌مان/وژمان	خودمان
ژیوای /گیان	ژیان/گیان	زندگی /جان
بکیاس	بناره‌/کل‌که	بفرست
گه‌وره‌/زل	گه‌ورا/زل/زاق/قه‌ۊ	بزرگ

اسم و ترکیب اسمی

هر اسمی در زبان گورانی دارای جنسیت است، به این معنا که دارای جنس مذکر و مونث است. به طور مثال کلمات (وەروە) به معنای برف، (مانگه) به معنای ماه، (کەرگە) بە معنای مرغ و... دارای جنسیت مونث هستند. اسامی مونث در آخر معمولاً نشانه های (ه)، (ێ)، (ەی)، (ەیی) و همچنین در شماری کلمە نشانه (ا) می گیرند. این حروف همگی می توانند نشانه‌ی مونث بودن باشند اما همیشه اینطور نیست و ما اسامی مذکری داریم که به (ە)، (ێ) و یا (ا) تبدیل می شوند کە تنها راه شناسایی آن از روی استرس یا تکیه زبانی است. بە اینصورت که اگر ماده بود، استرس بر روی آخر حرف است. مثلاً: مذکر: بۆڵە /boła'/ مونث: بۆڵە /bo'ła/

دسته‌بندی زبانی

گویش‌های گورانی از شاخه زازا-گورانی زبان‌های ایرانی هستند.^[۱۷] گورانی از نظر زبان شناختی با زبان‌های کردی مانند سورانی و کردی کرمانشاهی که در همسایگی آن قرار دارند ناهمگون است و کردی شمرده نمی‌شود.^[۱۷] البته گورانی به شدت تحت تأثیر کردی قرار گرفته‌است.^[۱۸]

کردها مایلند زبان گورانی را گویشی از زبان‌های کردی بشمارند^{[۱۹][۲۰][۲۱][۲۲]} ولی تفاوت‌های زبان‌های زازا-گورانی و زبان‌های کردی بسیار زیاد است و بنابراین با هیچ استاندارد زبان‌شناختی نمی‌توان گورانی را به عنوان گویشی کردی طبقه‌بندی کرد.^[۲۲]

منطقه جغرافیایی

در گذشته بخش اعظمی از استان کرمانشاه از نواحی غربی تا شرقی استان که شامل قصرشیرین، سرپل ذهاب، دالاهو، پاوه، شمال شهر کرمانشاه، سنقر، کنگاور تا نواحی از همدان به گورانی تکلم می‌کردند اما به علت همجواری با ایلات لک‌ و کلهر و با حرکت عشایری این ایلات از مناطق جنوبی تر به نواحی شمالی استان، به مرور تحت تأثیر گویش‌ این ایلات قرار گرفت و زبان گورانی را تقلیل داد به طوری که اکنون در قصرشیرین تنها در چند روستا همچون روستای سید خلیل (به هورامی و سنجابی ماچو)، در سرپل ذهاب (به باجلانی)، دالاهو (هورامی) صحبت می‌کنند و در شمال شهر کرمانشاه زنگنه‌ای ماچو از بین رفته و جای خودش را به زبان کردی و گویش کلهری داده‌است. در این مناطق به آواز گورانی و به آوازخوان گورانی‌بیژ (گورانی واچ، گورانی‌چڕ) گفته می‌شود. در عراق در خانقین، مندلی، شرق سلیمانیه، نزدیکی حلبچه و در ایران در جنوب و باختر ایران (کنار مرز عراق)، هورامان، خاور سنندج (اورامان ژاورود)، تمرکز اصلی مردم گورانی زبان در شهرستان پاوه و پس از آن شهر سرو آباد و بخشی از سنندج و کامیاران و مریوان و چند روستا در منطقهٔ دالاهو به این زبان سخن می‌گویند.^[۱۴]

نقشه زبان‌های کُردی و زازا-گورانی در غرب ایران

مقایسهٔ واژگان زبان زازا-گورانی با دیگر زبان‌های هندواروپایی

زازا-گورانی		کُردی		آلمانی	ایتالیایی	انگلیسی	پرتغالی	اسپانیایی	سوئدی	فارسی	فرانسوی	هلندی
گورانی	زازایی	کلهری	کرمانجی
wérega	şan, şon	êware	êvar	abend	sera	evening	tarde	tarde	afton	ivār	soir	evond
bra	bırar, bıra	bra	brak	bruder	fratello	brother	irmão	hermano	bror, broder	barādar	frère	broer, broeder
to	tı	ti	hûn	du	voi	you	tu	te, tú	du	to	te, tu	je
asin	asın	asin	hesin	eisen	ferro	iron	ferro	hierro	järn	āhan	fer	ijzeren
herd	erd	zeü	erd	erde	terra	earth	terra	tierra	jorden	Zamin	terre	aanaarden
íge	inca, naca	êre	vir	hier	qui	here	aqui	aquí	här	inja	Ici
hengemen	engemin	heng,heseł	hûngiv	honig	miele	honey	mel	honung	angabin	angabin	honing
nizm	nızım	nizm	nizm	kurz	corto	short	curto	corto	kort	kutāh	court	kort
lic	lew	lêw,liç	lêv	lippe	labbro	lip	lábio	labio	läpp	lab	lèvre	lip
mange	aşme	mang	hêv	mond	mese	moon	Luna	lua	mane	māh	-	maan
nam	name	naw	nav	name	nome	name	nome	nombre	nämna	nām	nom	naam
na	nê	ne	na	nein	non	no	não	no	nej	na	non	neen
newe	newe	new	nşh	neu	nuovo	new	novo	nuevo	ny	now	nouveau	nieuw
no	new	nû	neh	neun	nove	nine	nove	nueve	nio	noh	neuf	negen
vahisht	cenet	behîşt	paraíso	paradise	paradise	paraíso	paraíso	paradis	pardis	paradis	paradijs
?	spenax	ıspenac	îspenax	spinat	spinacio	spinach	espinafre	espinaca	spenat	esfanāj	épinard	spinazie
hesare	astare	hesare	stêrk	stern	stella	star	estrela	estrella	stjärna	setāre	astre	ster
kinace	/çenakeyna	düyet	keç	tochter	-	daughter	-	-	dotter	doxtar	-	dochter
dlop	dalpa	peşk	dilopkirin	tropfen	-	drop	-	-	droppa	-	-	druppel

ریشه‌شناسی (اتیمولوژی) و تحول آوایی گویش هورامی

هورامی کهن‌ترین و محافظه کارترین گویش گورانی است که خصوصیات کهنتری راحفظ کرده‌است (مکنزی ۱۹۶۶ :۴). از تحولات آوایی این گویش می‌توان به این موارداشاره کرد: حفظ/ia-/* و*/ṷ-/ ایرانی آغازین۲در آغاز واژه به صورت/y-/ و/w-، حفظ/s/* و/z/*ایرانی، آغازین تحول/hṷ/*ایرانی آغازین به/w/ ,/dṷ/* به /b/، ṷia-/ */به/y-/ (مکنزی ۱۹۸۶ :۱۱۱). ویژگی‌هایی صرفی مانند حفظ جنس دستوری و حالت غیرفاعلی در صرف اسم، اعمال جنس دستوری در افعال ماضی بعید، ماضی نقلی، و سومشخص مفرد ماضی ساده و حفظ ساخت ارگاتیو در افعال ماضی متعدی، این گویش را ازدیگر گویش‌های همجوار متمایز می‌سازد. ظاهراً کهنترین اثر مکتوب به این گویش، دیوان شعری منسوب به» صیدی «است که مینورسکی(۹۳:۱۹۴۳)شکوفایی و شهرت او را درحدود ۱۵۲۰م می‌داند. این دیوان به یکی از گونه‌های مرده این گویش سروده شده‌است.

جدول مقایسه تحولات آوایی زبان گورانی با زبان کردی

پارسی	زبان کردی	بلوچی	زبانهای مرکزی	زبانهای خزری	سمنانی	تالشی	زازایی	آذری کهن	گورانی	پهلوی اشکانی	IE
h/d	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	k/*g*
-z-	-ž-	-j-	-j-	j,ž,z	j,ž	-ž-	-j-	-ž-	-ž-	-ž-	k(u)pal*
z	ž	j	j,ž,z	j(z)	žj	ž	j	(ž(y	ž	ž	(g(u)(h*
S	S	?	esb	S	esb	asb	esp	isb	sip	?	KW*
S	S	S	r	r	h)r)	(h(r	hi)r)	h)r)	ya)r)	hr	tr/*tl*
d	d	(?)d	b	b	b	b	b	b	b	b	*d(h)w
L/L	L/L	L/L	L/L(r,z)	L/L	L/L(r,z)	r/rz	r/rz	r/rz	Lr/rz	rδ)/rz)	oIr)*rd/*rz)
(x(u	(x(w	v	x(u),f,v	(x(u	(x(u	h	w	h	w	wx	sw*
h	h	h	(h(u	h	h	h	w	u	u	f	tw*
-j	-j	-j	(-j-(y	-j	-j	-j	-j	-y	-y	-y	-y*

در بررسی واژه گُنی در نزدیک‌ترین خویشاوند زبان شناختی گورانی، یعنی زبان زازایی وجود داشته و دقیقاً به معنی «خون» است.

واژه «گُنی»(goní) در اصل وام واژه ای پارتی می‌باشد و صورت اصلی آن در پارتی به صورت «گوخَنی»، در معنای «خون»، بوده‌است. صورت اصلی ایرانی باستان آن نیز «وهونی» می‌باشد. علّت آن که این واژه را وام واژه باید دانست از آن روست که قلب «و» ایرانی باستان به «گ» به هیچ وجه در زبان‌های شمال غربی ایرانی، خصوصاً زازایی و گورانی، اصالت نداشته و پر واضح است که «گُنی» استقراضی است از صورت پارتی «گوخَنی» (درزبان پارتی دو استثناء در قلب «و» باستانی به «گ» وجود دارد) و صورت اصیل گورانی این واژه را می‌توان در واژهٔ هورامی «ونی» یافت، به معنای «خون». وجود وام واژهٔ «گُنی» در متن گورانی کهن و زبان زازایی امروزین حاکی از قرابت منحصر به فرد زبان‌های گورانی و زازایی داشته و منشأ پارتی این دو را مشخص می‌سازد.

واژگان معادل «خون» در زبان‌های یادشده را می‌توان ذیلاً مشاهده نمود:

ایرانی باستان: '''وهونیـ'''

پارتی: '''گوخَنـ (ـی)'''

گورانی کهن: '''گنی'''

زازایی: '''گُنی'''

اردلانی: '''خوین'''

گورانی نوین (هورامی):ونی (توجه شود به حفظ صورت ایرانی باستان در هورامی و حفظ صورت اصیل پارتی در گورانی کهن و زازایی)^[۲۳][۲۴]

جستارهای وابسته

• سرانجام
• شاهنامه کردی

پانویس

1. زبان گورانی منبع در اتنولوگ (16th ed., 2009)
2. "Gurani". Iranica Online. Retrieved 30 May 2019.
3. "Bajalan". Iranica Online. Retrieved 30 May 2019.
4. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Gurani". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display-editors=4 (help)
5. http://www.iranicaonline.org/articles/dimli
6. «گویش گورانی». موزه مجازی میراث معنوی. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۲-۱۰.
7. Chaman Ara, Behrooz. The Kurdish Shahnama and its Literary and Religious Implications. CreateSpace Independent Publishing Platform; Auflage، 2015. . شابک ۱۵۱۱۵۲۳۴۹۲.
8. «چمن آرا، ب، درآمدی بر ادب حماسی و پهلوانی کُردی با تکیه بر شاهنامه کُردی، جستارهای ادبی سال چهل و چهارم بهار 1390 شماره 172».^{[پیوند مرده]}
9. ارانسکی. ای ام، مقدمه فقه اللغة ایرانی، ترجمه کریم کشاورز، انتشارات پیام، ١٣٥٨، ص ٣٣١.
10. خزانه دار، معروف (2002). تاریخ ادبیات کرد، جلد دوم، اربیل: نشر آراس.
11. سجادی، علاءالدین، "تاریخ ادبیات کردی،" چاپخانه معارف، بغداد، (چاپ اول)1951.
12. احمدی، ج. "تاریخ ادبیات کردی از آغاز تا جنگ جهانی" انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، 1395.
13. http://lsi-linguistics.ihcs.ac.ir/article_1764_531907898a90a078f36ac62eefce7e93.pdf
14. Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), 2005. Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International Gurani
15. UNESCO Interactive Atlas of the World’s Languages in Danger
16. J. N. Postgate, Languages of Iraq, ancient and modern, British School of Archaeology in Iraq, [Iraq]: British School of Archaeology in Iraq, 2007, p. 138.
17. J N Postgate, Languages of Iraq, ancient and modern, British School of Archaeology in Iraq, [Iraq]: British School of Archaeology in Iraq, 2007, p.138.
18. "Iranian languages". Encyclopedia Britannica (به انگلیسی). Gorānī is spoken in several dialects, mainly in the Zagros Mountains, and it is strongly influenced by the surrounding Kurdish dialects.
19. Kehl-Bodrogi, Krisztina. "Syncretistic religious communities in the Near East: Collected Papers of the International Symposium, Alevism in Turkey and Comparable Syncretistic Religious Communities in the Near East in the Past and Present”, Berlin, 14–17 April 1995
20. Ozoglu, Hakan. "Kurdish notables and the Ottoman state." Albany: State University of New York Press, 2004
21. Romano, David. "The Kurdish nationalist movement: opportunity, mobilization, and identity." Cambridge. Cambridge University Press, 2006.
22. Izady, Mehrdad R. (1992). The Kurds: A concise Handbook. London: Taylor and Francis. p. 170.
23. «//zariwarkhabar./news/هورامی».^{[پیوند مرده]}
24. «.salampaveh.6 نگاهی به اورامی».

منابع دیگر

• دانشنامهٔ ایرانیکا GURĀNI
• شاهنامهٔ فردوسی
• بلو، جویس (۱۳۹۰). «گورانی و زازا». راهنمای زبان‌های ایرانی. ج. ۲. ترجمهٔ آرمان بختیاری، عسکر بهرامی، حسن رضایی باغ‌بیدی، نگین صالحی‌نیا. تهران: انتشارات ققنوس. شابک ۹۶۴-۳۱۱-۳۹۰-۶.