زبان‌های ایران مرکزی یا گویش‌های مرکز ایران[1] به گروهی از زبان‌های ایرانی شاخهٔ شمال غربی گفته می‌شود که از قدیم در برخی از شهرها و روستاهای مرکز ایران (به‌ویژه در استان اصفهان و استان مرکزی) رایج بوده‌است. بیشتر این گویشها در صد سال اخیر منقرض شده‌است یا در حال انقراض است و در میان نسل جدید جای خود را به فارسی داده‌است.
| زبان‌های ایران مرکزی | |
|---|---|
Default
| |
| کدهای زبان | |
| ایزو ۳–۶۳۹ | – |
بیشینه مردم اصفهان به این زبان‌ها سخن می‌گفته‌اند. روند فارسی شدن زبان این مناطق در دوران صفوی و با اعلام اصفهان به عنوان پایتخت به بیشترین سرعت خود دست یافت.[2] این روند هم‌چنان ادامه دارد و بسیاری از روستاهای محل سکونت گویشوران زبان‌های مرکز ایران که بیشتر در بخش خاوری استان اصفهان قرار دارند امروزه در معرض تغییر زبانی به سوی فارسی هستند.[3] این گروه‌های زبانی بنظر می‌رسد دارای زبانی با اصل مشترک بوده‌اند. در گذشته در بسیاری شهرهای بزرگ ایران این گویشها رواج داشته که امروز جای خود را به فارسی سپرده‌اند. گویش قدیم کرمان و یزد که توسط زرتشتیان و یهودیان این دو شهر حفظ شده گویش قدیم اصفهان که در اشعار برخی شاعران مانند اوحدی اصفهانی نشانه‌هایی از آن بدست آمده توسط کلیمیان این شهر و روستاهای مجاور شهر مانند زاینده‌رود و گز باقی مانده‌است. این زبان مرکزی که گاهی زبان راجی نیز نامیده می‌شود در گذشته در شهرهای ری و قم و همدان نیز تکلم می‌شده‌است.[4] چنانچه در آثار شمس قیس رازی آمده‌است که مردم ری و عراق عجم علاقه‌ای به اشعار فارسی ندارند و شعر محلی فهلوی خود را بیشتر می‌پسندند. در بروجرد و خرم‌آباد نیز این گویشها رواج داشته‌اند که امروزه تنها گروه‌های اقلیت مذهبی این شهر گویش کهن را حفظ کرده‌اند. بر پایه گزارشی که ابن مقفع از وضعیت زبان‌های رایج میان ایرانیان آورده، این گویشها در گذشته فهلوی و در زمان قدیمتر پهلوی نامیده می‌شدند.[5]
حس قومی گویشوران زبان‌های ایران مرکزی همواره حس وابستگی قومی پارسی و حس تعلق آن‌ها در سطح ملی ایران بوده‌است.[3]
این گویشها به شش دسته عمده تقسیم می‌شوند؛ که چهار دسته آن‌ها چهار جهت جغرافیایی و دو دسته نیز به دلیل شباهت به این گویشها با آن‌ها در یک گروه قرار می‌گیرند:[6]
- گویش‌های شمال شرقی:عمدتا در محدوده بین کاشان و نطنز رایج می‌باشند و شمار آن‌ها بسیار زیاد است. از مهمترین آن‌ها می‌توان به گویش کاشانی (کاشی)، گویش کلیمیان کاشان، گویش آرانی، قهرودی، جوشقانی، ابیانه ای، فریزندی، یرندی، میمه ای، سویی، کشه‌ای، طاری، نطنزی و گویش راجی ابوزیدآبادی را می‌توان نام برد.
- گویش‌های کویری: در منطقه‌ای درشرق ایران میان محل تلاقی دو کویر اصلی قرار دارند و میان خراسان و اصفهان واقع شده‌اند. این دسته شامل گویش‌های خوری وگویش فردوسی و فروی و مهرجانی می‌باشد.
سیوندی زبان مردم سیوند ۷۵ کیلومتری شمال شیراز تنها زبانی در جنوب کشور است که جز زبان‌های ایرانی شمال غربی است. سیوندی از نظر صرف و نحو و واژگان بسیار به گویش‌های مرکزی ایران شبیه‌است.
| Sivandi | ashtiyani | فارسی |
|---|---|---|
| varf | varfa | برف |
| esbe | 'esba | سگ |
| varan | varan | باران |
| gal | gal | ها (جمع) |
| Sivandi | khansari | فارسی |
|---|---|---|
| giyan | giyun | جان |
| esbe | 'esba | سگ |
| varan | varun | باران |
| hame | hama | ما |
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
