همه‌پرسی در ایران

در تاریخ معاصر ایران، تاکنون پنج همه‌پرسی (رفراندوم) برگزار شده‌است. نخستین بار آن در سال ۱۳۳۲ برای انحلال یا ابقای دوره هفدهم مجلس شورای ملی، و آخرین آن در سال ۱۳۶۸ برای بازنگری در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران برگزار شد.^[۱]

 

وضعیت قانونی

در قانون اساسی مشروطه (۱۲۸۵)، همه‌پرسی مطرح نشده‌بود و جایگاه قانونی نداشت. با این وجود در زمانی که این قانون جاری بود (تا ۱۳۵۷) دو همه‌پرسی در ایران برگزار شد (۱۳۳۲ و ۱۳۴۰). سومین همه‌پرسی (۱۳۵۸) در زمانی برگزار شد که قانون اساسی مشروطه با برپایی انقلاب، منسوخ شده‌بود و هنوز قانون اساسی جدیدی تصویب نشده‌بود. همه‌پرسی چهارم (مجدداً ۱۳۵۸) برای تصویب قانون اساسی و همه‌پرسی پنجم (۱۳۶۸) برای بازنگری در آن بود. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (۱۳۵۸ و بازنگری ۱۳۶۸)، همه‌پرسی بخشی از «حق حاکمیت ملت» است و در اصول ۱، ۶، ۵۹، ۹۹، ۱۱۰، ۱۲۳، ۱۳۲ و ۱۷۷ در خصوص آن مواردی مطرح شده‌است.^[۲]

مطابق قانون همه‌پرسی در جمهوری اسلامی ایران (۱۳۶۸)، همه‌پرسی به پیشنهاد رئیس‌جمهور ایران یا ۱۰۰ نفر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی و تصویب حداقل دو سوم مجموع نمایندگان مجلس شورای اسلامی و پس از تایید و موافقت رهبر با صدور حکم حکومتی توسط وی انجام خواهد شد. برگزاری آن بر عهده وزارت کشور است و نظارت و تأیید آن توسط شورای نگهبان انجام می‌شود. پس از تأیید نتایج، با امضای رئیس‌جمهور ایران نتیجه آن برای اجرا ابلاغ می‌شود.^[۳]

فهرست همه‌پرسی‌ها

ردیف	سال برگزاری	موضوع	نتیجه (درصد)		تعداد کل رأی صحیح	منبع
			بله	نه
۱	۱۳۳۲	«انحلال مجلس هفدهم شورای ملی»	۹۹٫۹٪	۰٫۱٪	۲٬۰۴۴٬۶۰۰	[۴]
۲	۱۳۴۰	«انقلاب سفید شاه و ملت»	۹۹٫۹٪	۰٫۱٪	۵٬۵۹۳٬۸۲۶	[۵]
۳	۱۳۵۸	«تغییر رژیم سابق به جمهوری اسلامی»	۹۹٫۳٪	۰٫۷٪	۲۰٬۲۸۸٬۸۵۱	[۶]
۴	۱۳۵۸	«قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»	۹۹٫۵٪	۰٫۵٪	۱۵٬۶۸۰٬۳۲۹	[۷]
۵	۱۳۶۸	«بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»	۹۷٫۶٪	۲٫۴٪	۱۶٬۴۲۴٬۳۲۶	[۸]

پیشنهادهای همه‌پرسی

ردیف	زمان	توسط	شرح موضوع	منبع
۱	۱۳۶۰	ابوالحسن بنی‌صدر	در برابر حزب جمهوری اسلامی	[۹]
۲	۱۳۷۵	حزب کارگزاران	پیشنهاد همه‌پرسی اصلاح قانون اساسی برای نوعی ریاست جمهوری مادام‌العمر هاشمی رفسنجانی	[۹]
۳	۱۳۸۱	اصلاح‌طلبان	پیرامون نظارت استصوابی و اختیارات رئیس‌جمهور	[۹]
۴	اسفند ۱۳۸۸	محمود احمدی‌نژاد	پیرامون طرح هدفمندی یارانه‌ها	[۹]
۵	دی ۱۳۹۳	حسن روحانی	پیرامون مذاکرات برجام	[۹]
۶	بهمن ۱۳۹۶	حسن روحانی	دربارهٔ مسایل کشور به عنوان «راهکار نرم برای مواجهه با اعتراضات» پس از جریان ادامه‌دار تظاهرات ۱۳۹۶ ایران و راه حل اصلی مشکلات موجود کشور با برگزاری همه‌پرسی دربارهٔ سه موضوع سیاست خارجی، سیاست داخلی و اقتصاد	[۹]
		نسرین ستوده، شیرین عبادی، نرگس محمدی، پیام اخوان، جعفر پناهی، محسن سازگارا، محمد سیف‌زاده، حسن شریعتمداری، حشمت‌الله طبرزدی، ابوالفضل قدیانی، محسن کدیور، کاظم کردوانی، محسن مخملباف، محمد ملکی و محمد نوری‌زاد	تحت نظر سازمان ملل متحد جهت «گذار مسالمت‌آمیز از نظام جمهوری اسلامی به یک دموکراسی (مردم‌سالاری) سکولار (جدایی دین از سیاست) پارلمانی (مجلسی مردمی) مبنی بر آرای آزاد مردم»	[۱۰]
		رضا پهلوی	در همان چهارچوب مردم‌سالاری و جمهوریت اما در نظری متفاوت هرگونه رفراندوم بدون تقلب و آزاد را نیازمند «فروپاشی» پیش از رفراندوم عنوان کرد.	[۱۱]

جستارهای وابسته

• انتخابات در ایران

یادکرد منابع

1. Kauz, Khosravi Sharoudi and Rieck, 72.
2. اصفهانی.
3. احمدی.
4. Kauz, Khosravi Sharoudi and Rieck, 72.
5. Kauz, Khosravi Sharoudi and Rieck, 72.
6. Kauz, Khosravi Sharoudi and Rieck, 72.
7. Kauz, Khosravi Sharoudi and Rieck, 72.
8. Kauz, Khosravi Sharoudi and Rieck, 72.
9. «رویای رفراندوم، از بالادست قدرت تا کف خیابان». بی‌بی‌سی فارسی.
10. «فراخوان چهره‌های فرهنگی و سیاسی برای رفراندوم تعیین حکومت آینده ایران». دویچه‌وله فارسی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۳ فوریه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۷ سپتامبر ۲۰۱۹.
11. «زمانی که امکان برگزاری انتخابات آزاد در کشور وجود نداشته نباشد، هیچ نوع انتخاباتی از جمله #رفراندوم مفهوم واقعی نخواهد داشت». توئیتر رسمی. رضا پهلوی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ فوریه ۲۰۱۸.

منابع

• اصفهانی، بابک (۱۹ فروردین ۱۳۹۱). «جستاری در نهاد همهپرسی در نظام حقوقی ایران». روزنامه اعتماد (۲۳۶۳): ۸.
• احمدی، نعمت (۱۶ دی ۱۳۹۳). «سرمقاله: همه‌پرسی و راهکار حقوقی آن». روزنامه شرق (۲۲۰۴): ۱.

• Kauz, Ralph; Khosravi Sharoudi, Hamid; Rieck, Andreas (2004) [2001]. "Iran". In Nohlen, Dieter; Grotz, Florian; Hartmann, Christof (eds.). Elections in Asia and the Pacific: A Data Handbook. Election Data Handbooks (به انگلیسی). Vol. I: Middle East, Central Asia, and South Asia. New York: Oxford University Press.