سربازی (اجباری) در ایران From Wikipedia, the free encyclopedia
سربازی در ایران، سربازی اجباری یا به اختصار سربازی، به دورهٔ خدمت نظامی اجباری در ایران اشاره دارد. بر پایه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران همه پسران ایرانی که به ۱۸ سالگی برسند باید مدت زمان دوره ضرورت را (که مدت آن بسته به محل خدمتی متغیر می‌باشد)[1][2][3] بگذرانند مگر اینکه به دلایل مختلفی که در قانون و آیین‌نامه‌های مربوطه آمده از این خدمت معاف شوند. مردان ایرانی در صورت سرپیچی یا فرار از خدمت سربازی از برخی خدمات اجتماعی و شغلی محروم می‌شوند. معمولاً ستاد کل نیروهای مسلح انتخاب می‌کند که افراد مشمول کجا باید خدمت کنند و خود مشمولان نمی‌توانند مکان خدمت خود را انتخاب کنند.[1]
لغو نظام خدمت وظیفه عمومی در اغلب کشورهای دنیا و باقی ماندن آن در ایران (در کنار برخی از کشورهای دیگر) انتقادات قابل توجهی را از طرف جوانان و خانواده‌ها در پی داشته است. وجه مشترک این انتقادات مواردی چون آمار بالای خودکشی سربازان وظیفه، اتلاف وقت جوانان، بیگاری، تبعیض جنسیتی، افسردگی حاصل از خدمت و محرومیت از حقوق شهروندی در صورت غیبت از سربازی می‌باشد. به همین دلیل شمار غایبان از سربازی بسیار زیاد شده است. در قوانین ایران گروهی از افراد به‌دلیل داشتن برخی معافیت‌های خاص مانند تواناییِ خوب مالی برای خرید سربازی[4] یا داشتنِ سهمیه‌های جانبازی کافی،[5][6] از سربازی اجباری کاملاً معاف می‌شوند.[6] تصویب و اجرا این قوانین و معافیت افراد خاص، همیشه مورد بحث بوده است. در مقابل، موافقان سربازی این دوره اجباری را گذرگاهی برای «مردانگی» و «مسئولیت‌پذیری» تلقی می‌کنند.
ارتش ایران از دوره‌های بسیار قدیم همواره از دو دسته سپاهیان ثابت که همیشه در حال خدمت نظامی به شاه بودند و دستهٔ سپاهیان موقت که فقط هنگام ضرورت جمع می‌شدند تشکیل شده بود. در پادشاهی‌های هخامنشی، اشکانی و ساسانی تا زمان زندیان همواره این دو دسته وجود داشتند و حکام ساتراپی‌ها و ولایات در هر جنگ و پیشامدی نیروهای ثابت و موقت خود را به خدمت شاه می‌فرستادند. گروه موقت فقط تا پایان جنگ در خدمت باقی می‌ماندند ولی گروه ثابت به سربازخانه‌ها و پادگان‌های خود بازمی‌گشتند.[7]
بُنیچه که آن را اشتقاقی از واژه «بُن» به معنی جفت می‌دانند نظامی برای دریافت مالیات و سربازگیری بوده که از عصر ایلخانیان تا اواخر دورهٔ قاجار در ساختار حکومتی و مالی ایران رواج داشته است. بنه واحد تقسیم مالیات در روستاها بود و در اصطلاح کشاورزان به مقدار زمینی گفته می‌شد که با یک جفت گاو می‌توانستند آن را شخم بزنند.[8] مالیات‌گیری در این نظام ترتیب خاص خود را داشته اما در حوزهٔ سربازگیری هر روستا متعهد می‌شده تا شمار مشخصی از جوانان را برای خدمت سربازی به حکومت تحویل دهد. تعداد سرباز از میزان بنیچهٔ مالیاتی هر واحد جغرافیایی مشخص می‌شد و روستاییان موظف بودند آن تعداد سرباز را تأمین کنند. هزینهٔ سفر سرباز تا محل اردوگاه و هزینه زندگی خانوادهٔ او در مدت سربازی برعهدهٔ صاحب بنیچه بود.[9]
برای مثال در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ناحیهٔ جندق و بیابانک موظف بود ۳۰۰ سرباز به حکومت تحویل بدهد. با وجود آنکه مأموران سربازگیری بسیار سخت‌گیر بودند اما بسیاری از خانواده‌های ثروتمند با پرداخت رشوه از خدمت سربازی معاف می‌شدند.[10]
در سال ۱۱۸۶ خورشیدی پس از امضای عهدنامه فینکنشتاین، ژنرال گاردان از طرف ناپلئون بناپارت به ایران آمد. وی در گزارش جامعی که در ۲۴ دسامبر ۱۸۰۷ (۲ دی ۱۱۸۶) برای بناپارت فرستاده توضیح داده که «در ایران هر ایلی ملزم است مقدار معینی سوار بدهد.»[11]
در اسناد نظامی فرانسه گزارش دیگری مربوط به سال ۱۸۳۱ میلادی (۱۲۱۰ خورشیدی) برابر با سال‌های پایانی زندگی فتحعلی‌شاه وجود دارد که در خصوص شیوه سربازگیری در آن دوره این‌طور نوشته: «نحوه سربازگیری در ایران به روش ملوک‌الطوایفی است، هر استان و شهرستان، به استثناء چند شهر، باید عده‌ای سوار با اسب بدهد و اگر سربازی فرار کند، یکی از بستگانش را به جای او به خدمت سربازی خواهند برد.»[12] اگر ناحیه یا شهرستانی که باید تعدادی سرباز بدهد، به علتی از فرستادن سرباز خودداری می‌کرد، برابر قرارداد و صورت دیوانی بایستی به ازای هر سرباز مبلغی وجه نقد به عنوان پیشکش به خزانه شاه یا ولیعهد می‌پرداخت تا با آن پول از محل دیگری سرباز فراهم نمایند.
امیرکبیر بنیچه‌بندی را سر و شکل منظم‌تری داد تا بتواند قشونی منظم به استعداد ۵۰ فوج پیاده‌نظام که هر کدام ۱۰۰۰ نیرو داشته باشند تشکیل دهد. هر شهر یا قصبه‌ای که سرباز نمی‌داد، باید مالیات بیشتری می‌داد. در نظام بنیچه از هر ۱۰ نفر جوان که شرایط خدمت را داشتند، یک نفر باید به خدمت در افواج نظامی می‌پیوست. یکی از اصلاحات امیرکبیر این بود که ۹ نفر دیگری که به سربازی نمی‌رفتند باید به خانواده سرباز مقدار مشخصی گندم می‌دادند. جریمهٔ فرار از سربازی به شدت سخت بوده است و از آنجا که قانون یکسانی برای آن وجود نداشته، فرماندهان محلی یا مرکزی به تشخیص خود معمولا فرد را تازیانه می‌زدند. برای مثال روزنامه وقایع اتفاقیه در خرداد ۱۲۳۰ خورشیدی ذیل عنوان اخبار قشونی خبر از هزار تازیانه به دو سرباز قزوینی که از فوج خود فرار کرده بودند داده است.[13]
ناصرالدین‌شاه قاجار در سال ۱۲۸۲ قمری (۱۲۴۴ خورشیدی) به سپه‌سالار اعظم دستور داد برای ایجاد نظم در قشون ایران و وحدت رویه در تکالیف دولت نسبت به سربازان، تکالیف آحاد افراد نظامی نسبت به دولت، حدود تنبیهات و پاداش نظامیان، قانون نظامی تهیه کند. این قانون در کتابی تحت عنوان «کتابچهٔ قانون نظامیه» به نگارش درآمد و در روز ۳ ربیع‌الثانی ۱۲۸۲ قمری به حکم ناصرالدین‌شاه به تمام افواج ایران ابلاغ گردید و همهٔ آنها مکلف به اجرای آن شدند.[14]
فصل چهارم از باب اول این کتاب «در وضع گرفتن و مدت خدمت و قرار فراری» می‌باشد. در مادهٔ اول می‌خوانیم که بهترین راه برای گرفتن سرباز این است که ابتدا تحریر نفوس (سرشماری) انجام شود ولی با توجه به اینکه چنین امر سترگی هنوز در ایران انجام نگرفته بود، قانون به صاحب‌منصبان (افسران) هر فوج اجازه می‌داد طبق توافق با مالک هر ده یا ولایت، تعداد مورد نیاز سرباز خود را تأمین کنند. مالک یا کدخدا باید تضمین عدم فرار سرباز را هم می‌دادند و در صورت فرار سرباز از محل خدمت، هر شخصی اعم از اعضای خانواده یا ضامن‌ها موظف بود جای خالی او را در محل سربازی پر کند تا سرباز فراری به محل سربازی بازگردد. اگر مشخص می‌شد خانوادهٔ سرباز فراری او را پنهان کرده‌اند و به مقامات خبر نداده‌اند، وزارت جنگ مأموری برای تخریب خانهٔ آن خانواده می‌فرستاد.[15]
اما مدت سربازی طبق مادهٔ سوم این قانون ۱۰ سال تعیین گردیده بود به این شکل که هر دو سال یک مرخصی دو ساله به سرباز داده می‌شد و در نهایت یک سرباز شش سال در محل سربازی و چهار سال در مرخصی می‌ماند تا اینکه برای همیشه از سربازی مرخص شود. سربازان متوفی، پیر، معیوب و از کارافتاده در این مدت از فهرست حذف و مرخص می‌شدند و به جای آنها سربازان جدید گرفته می‌شد.[16]
آنچه از این کتاب بر می‌آید آن است که گرفتن سرباز پیش از آن تاریخ به انحاء مختلف وجود داشته و این قانون تنها به ایجاد نظم و وحدت رویه در سربازگیری و سایر مسائل نظامی پرداخته است.
مجلس شورای ملی در سومین دوره خود در ۱۲۹۴ خورشیدی قانون سربازگیری را برای قشون‌گیری تصویب کرد. در این قانون بر اساس همان روش بنیچه‌بندی و سربازگیری به روش قدیم تأکید شده بود.[17]
.jpg)
در ۱۶ خرداد ۱۳۰۴ قانونی ۳۶ ماده‌ای با عنوان «قانون خدمت نظام اجباری» در نشست ۱۷۸ دوره ۵ مجلس شورای ملی به تصویب رسید و «قانون سربازگیری» (مبتنی بر بنیچه) مصوب ۱۲۹۴ را نسخ کرد.[19][18][20] بر پایهٔ بند اول این قانون، همهٔ افراد ذکور بالای ۲۱ سال، می‌بایست به مدت دو سال به سربازی می‌رفتند. دارندگان گواهینامهٔ تحصیلی متوسطه یا بیشتر، یک سال خدمت می‌کردند.[20][21][22] این قانون، طول کل خدمت نظام را برای هر مرد ایرانی ۲۵ سال در نظر گرفته و آن را به سه دوره تقسیم کرده بود: دوره خدمت نظامی به طول ۶ سال (۲ سال تحت‌السلاح و ۴ سال احتیاطی)، دورهٔ ذخیره به طول ۱۳ سال (۶ سال ذخیرهٔ مقدم و ۷ سال ذخیرهٔ تالی) و دورهٔ پاسبانی (۶ سال). همچنین در این قانون معافیت‌هایی برای بیماران، مجتهدین و طلاب علوم دینی، تک‌فرزندان و محصلین در نظر گرفته شده بود. فراریان از خدمت نیز در دادگاه نظامی محاکمه می‌شدند. بعدها در ۲۳ مرداد ۱۳۱۰ به منظور تشدید مجازات کسانی که برای گرفتن معافیت دست به تقلب می‌زدند یا در آن معاونت داشتند قانون مجازات مجرمان در امور نظام وظیفه به تصویب مجلس شورای ملی رسید[23] و در ماه بعد بخش‌های قابل توجهی از قانون خدمت نظام اجباری مورد بازبینی و تغییر قرار گرفتند.[24]
با مشمول کردن همه جوانان ذکور ایرانی به خدمت سربازی، امکان استفاده از نفوذ برای معافیت از خدمت تا حد زیادی کاهش پیدا کرد. در آن دوران، چون یک میلیون نفر شرایط تعیین شده برای سربازی را داشتند و نیاز کشور ۱۰۰هزار نفر بود، مقرر شد که از هر ۱۰ نفر فقط یک نفر به قید قرعه به سربازی رود.[18] مقررات مربوط به قرعه‌کشی و اعضایی که در هر حوزه باید در قرعه‌کشی حاضر باشند، در متن قانون آمده بود. همچنین طبق مفاد این قانون کاربرد نظام بنیچه برای گرفتن سربازی لغو می‌شد مگر در مناطقی که هنوز قانون سجل احوال اجرا نشده باشد.
برخی بر این باورند که اهمیت بنیان‌گذاری سربازی اجباری در ایران آن دوره، در حالت اجتماعی آن بود چرا که در عمل نیز اجباری بود و برای نخستین‌بار، جوانان برخاسته از طبقات، گروه‌های اجتماعی و مناطق گوناگون، با هم درآمیخته شدند که گامی اساسی در تحکیم مبانی وحدت ملی میان ایرانیان بود.[25] پیش از آن هم سربازی اجباری در ایران وجود داشت اما نیاز قشون به سرباز از طریق توافقی که میان افسران نظامی و صاحبان ده‌ها انجام می‌گرفت تأمین می‌شد. قانونی که در ۱۳۰۴ به تصویب رسید باعث شد سربازی برای همگان اجباری شود تا عدالت درگرفتن نیرو رعایت شود. روحانیان ایران به مخالفت با آن برخاستند و آن را مخالف «شرع مقدس» اعلام کردند سپس تظاهراتی شدید و خشن در قم و مشهد به پا کردند که رضاشاه نیز در پاسخ، فرمان داد که با قدرت و حتی خشونت، به تظاهرات روحانیان پایان داده شود و همین کار نیز انجام شد.[25]
جامع‌ترین قانون مربوط به سربازی در ایران در ۲۹ خرداد ۱۳۱۷ در ۱۹ فصل و ۱۶۶ ماده با عنوان «قانون خدمت نظام وظیفه» به تصویب یازدهمین دور مجلس شورای ملی رسید. این قانون شیوه سربازگیری، معافیت‌های مزاجی و تحصیلی، بسیج عمومی، تنبیهات سربازان وظیفه و فراریان و غیره را مشخص کرده بود. دوره‌های خدمتی در این قانون ۲ سال زیر پرچم، ۴ سال احتیاط، ۱۴ سال ذخیره اول و ۵ سال ذخیره دوم تعیین شده بود. آنهایی که دوره خدمت زیر پرچم خود را به پایان رسانده بودند در چهار سال دوره احتیاط یک بار و در شش سال اول ذخیره هر دو سال یک بار و در سال‌های دوم و چهارم و ششم از دوره مزبور هر کدام یک بار و در بقیه سال‌ها هر سه سال یک بار بایستی به مدت یک ماه برای تجدید آموزشهای نظامی به پادگان حاضر می‌شدند (ماده ۱۲۳). سن ورود به خدمت آغاز ۲۱سالگی تعیین شده بود. در این قانون برخلاف قانون مصوب ۱۳۰۴ خبری از قرعه‌کشی برای سربازی نبود اما مجالس سربازگیری به شکل علنی برگزار می‌شد و مردم می‌توانستند به عنوان تماشاچی حضور داشته باشند.[26]
بر پایه این قانون ایرانیان مقیم خارجه باید در سنی که مشمول می‌شدند خود را به نمایندگان سیاسی و قنسولی ایران معرفی می‌کردند. این نمایندگان موظف بودند فهرستی از اتباع ذکور مشتمل بر اطلاعات هویتی آنها در اختیار می‌داشتند و در ابتدای هر سال شمسی از افرادی که آن سال مشمول می‌شدند برای حضور در سفارتخانه یا کنسولگری دعوت می‌کردند و آنهایی را که سرباز تشخیص می‌دادند باید با صدور معرفی‌نامه به طرف ایران حرکت می‌دادند. هر فردی که خدمت خود را تا اول فروردین چهل و شش سالگی انجام نداده بود و به ایران بازمی‌گشت باید خود را برای خدمت زیر پرچم معرفی می‌کرد.[27]
فراریان از خدمت در نوبت اول به تجدید خدمت با شش ماه اضافی، نوبت دوم تجدید خدمت با یک سال اضافی، نوبت سوم چهار سال خدمت و در نوبت‌های بعدی به شش سال خدمات ساختمانی و جاده‌سازی محکوم شده و در این مدت حقوق آنها شبیه به دیگر سربازان وظیفه می‌بود. مجازات غیبت بیش از پنج روز در هنگام جنگ، محکومیت به زندان بین شش تا پانزده سال با اعمال شاقه و در خط آتش، اعدام بود. هر کس افراد مشمول را عالماً و عامداً استخدام می‌کرد به ۱۰ تا ۳۰ روز زندان (قابل ابتیاع) محکوم می‌شد. طبق این قانون کلیه اموال فراریان و کسانی که به خارج مسافرت کرده و بیش از یک سال به محل خدمت برنمی‌گشتند، ضبط می‌شد.[28]
در بیستم تیر ۱۳۳۲ دولت محمد مصدق لایحه‌ای به منظور تعیین تکلیف متولدان ۱۳۰۶ تا ۱۳۱۱ به تصویب مجلس رساند تا این افراد که به دلیل عدم احتیاج به خدمت زیر پرچم احضار نشده بودند و وضعیت آنها بلاتکلیف باقی مانده بود با پرداخت مبلغ مختصری از خدمت معاف شوند. این مبلغ برای بی‌بضاعتان یک هزار ریال در نظر گرفته شده بود.[29]
در سال ۱۳۳۵ امور سربازگیری از حوزه اختیارات ارتش خارج و به وزارت کشور سپرده شد اما اجرای این قانون به علت عدم آمادگی وزارت کشور تا مهرماه سال ۱۳۴۱ به تعویق افتاد.[30] این قانون تا زمان انقلاب ۱۳۵۷، دچار دگرگونی زیادی نشد.
در سال ۱۳۶۳ و با توجه به جنگ ایران و عراق، قانون خدمت سربازی با ۶۷ ماده و ۵۷ تبصره سختگیرانه برای مردان ایرانی، در روز یکشنبه ۲۹ مهرماه ۱۳۶۳ در مجلس شورای اسلامی تصویب شد.[18] نخستین‌بار در آذر ماه سال ۱۳۷۷ برای دورانی سه ساله سربازان مجاز شدند تا با پرداخت مبالغی از خدمت سربازی معاف شوند[31] و ۳۵۰ هزار تن، سربازیشان را خریدند.[31]
در ۳۰ آذر ۱۳۹۳، به دولت، اجازه داده شد تا مشمولان سربازی را که «بیش از ۱۰ سال» غیبت دارند، با پرداخت دریافت جریمه مدت زمان غیبت، معاف نماید.[32] در لایحه بودجه سال ۱۳۹۵، دولت پیشنهاد معافیت با پرداخت جریمه برای افراد با ۵ سال غیبت را داد، ولی ستاد کل نیروهای مسلح با آن مخالفت کرد و مدت غیبت ۸ سال را پیشنهاد داد. کمیسیون تلفیق مجلس شورای اسلامی در نهایت با ۸ سال موافقت کردند.[33] مبلغ جریمه بین ۱۰ تا ۵۰ میلیون تومان بر اساس مدرک تحصیلی تعیین شد.[31] هرچند که برخی نمایندگان به دلیل تبعیض به‌وجود آمده به خاطر توانایی ثروتمندان در خرید سربازی مخالف این طرح بودند.[34] دارندگان این نوع معافی مجاز به نمایندگی مجلس، عضویت در شوراهای اسلامی و انتصاب در سمت‌های مدیریتی نیستند.[35] تبصره مربوط به آن در لایحه بودجهٔ سال ۱۳۹۶ نیز گنجانده شده‌است.[36][37]
در طول دههٔ ۱۳۹۰، اختیاری شدن سربازی در ایران بسیار مورد توجه بود؛ تا اینکه در اوایل سال ۱۴۰۰، اندکی پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری ایران (۱۴۰۰)، ابوالفضل ابوترابی، نماینده مجلس یازدهم شورای اسلامی بار دیگر، به چگونگی نظام وظیفه در نیروهای مسلح جمهوری اسلامی پرداخت. او در این دوره، از سوی رسانه‌های درون ایران به عنوان «طراح طرح اصلاح قانون سربازی» معرفی شد و اعلام کرد که حکومت جمهوری اسلامی ایران، با پافشاری بر سربازی اجباری، برای خود، «کارخانه دشمن‌سازی» ساخته‌است.[38] طرح او به شکل خلاصه، می‌گفت که کسانی که سربازی نمی‌روند، باید تا ۵۰ سالگی‌شان، بر پایه جدولی خدماتی، «مالیات امنیت» پرداخت کنند و کسانی هم که بخواهند به سربازی بروند، با افزایش مدت سربازی از دو به پنج سال روبرو خواهند شد که ۳ سال آن، اختیاری است. همچنین بخش‌هایی نیز برای دادن اولویت‌هایی چون اولویت استخدامی، به کسانی که سربازی کامل را طی کرده‌اند، در این طرح، دیده می‌شد. وی در مجلس یازدهم جمهوری اسلامی، همچنین تأکید داشت که قانون کنونی این دوره، باعث غیبت یا فرار سه میلیون جوان این کشور از سربازی شده‌است و چنین چیزی، از آنان، «مجرم» ساخته‌است. در این دوره، این طرح، بسیار مورد توجه رسانه‌های ایرانی قرار گرفت.[38]
کمی بعد، ابوالفضل شکارچی، مقام نظامی ایرانی و سخنگوی ارشد نیروهای مسلح، اظهارنظرها پیرامون اختیاری شدن سربازی در این کشور را کارشناسی‌نشده خواند و گفت: «مطرح کردن اینگونه مسائل آن هم نزدیک انتخابات در برابر دوربین، شعاری و انتخاباتی است».[39]
| « | دفاع از استقلال و تمامیت ارضی و نظام جمهوری اسلامی ایران و جان و مال و ناموس مردم وظیفه دینی و ملی هر فرد ایرانی است و در اجرای این وظیفه کلیه اتباع ذکور دولت جمهوری اسلامی ایران مکلف به خدمت وظیفه عمومی برابر مقررات این قانون می‌باشند و هیچ فرد مشمول خدمت وظیفه عمومی را جز در موارد مصرح در این قانون نمی‌توان از خدمت معاف کرد. | » |
—ماده ۱ قانون خدمت وظیفه عمومی مصوب ۱۳۶۳، [40] | ||
| « | به حکم آیه کریمه (و اعدوالهم ما استطعتم من قوه و من رباط الخیل ترهبون به عدوالله و عدوکم و آخرین من دونهم لا تعلمونهم الله یعلمهم) دولت موظف است برای همه افراد کشور برنامه و امکانات آموزشی نظامی را بر طبق موازین اسلامی فراهم نماید، به‌طوری‌که همه افراد همواره توانایی دفاع مسلحانه از کشور و نظام جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند ولی داشتن اسلحه باید با اجازه مقامات رسمی باشد. | » |
—اصل ۱۵۱ قانون اساسی، [40] | ||
بر پایهٔ آمار، به‌طور متوسط هر سال ۸۰۰ هزار مشمول در کشور به خدمت سربازی اعزام می‌شوند که نزدیک به ۲۰ درصد از این شمار، متأهل هستند و مسائل و مشکلات خودشان را نیز دارند. هر چند که سامانه ویژه‌ای برای اعلام شمار سربازها وجود ندارد اما گفته می‌شود که هم‌اکنون نزدیک یک میلیون و ۴۰۰ هزار ایرانی در حال گذراندن دوران سربازی هستند.[41]
ماده چهارم قانون خدمت وظیفه عمومی مصوب سال ۱۳۶۳ بیان می‌کند که سربازی در ایران ۳۰ سال است که به چهار دوره تقسیم می‌شود. خدمت دوره ضرورت (۲ سال)، دوره احتیاط (۸ سال)، دوره ذخیره اول (۱۰ سال) و دوره ذخیره دوم (۱۰ سال). همچنین این قانون به شورای عالی دفاع اجازه می‌دهد در شرایطی که تعداد مشمولان مازاد بر نیاز باشد، طول دوره ضرورت به ۱۸ ماه کاهش یابد.[42] در حال حاضر حداقل خدمت سربازی از ۱۷ ماه به ۱۴ ماه کاهش پیدا کرده است. البته ما هم‌اکنون خدمت ۱۵، ۱۸ و ۲۱ ماهه هم داریم. برای کسانی که در مناطق عادی مشغول به خدمت هستند از ۲۴ ماه به ۲۱ ماه خدمت سربازان غیر بومی هم از ۲۱ ماه به ۱۸ ماه کاهش پیدا کرد.[43] قانون به حکومت اجازه می‌دهد تا طبقاتی از کارکنان وظیفه‌ای که خدمت دوره ضرورت را به پایان برده‌اند، برای تجدید یا تکمیل آموزش نظامی فراخوان کند. این فراخوانده شدگان، حقوقی معادل حقوق نفرات پایور هم‌درجهٔ خود دریافت خواهند کرد.
در دوره آموزشی سربازان تحت آموزشهای نظامی قرار می‌گیرند تا بتوانند پس از این دوره آماده جنگ شوند. این دوره که دو تا سه ماه به طول می‌انجامد شامل آموزش‌هایی از قبیل اسلحه‌شناسی، آموزش تیراندازی، انواع استتار، مسیریابی در شب و روز، نظم‌پذیری و رژه است.[44] در سال ۱۳۹۵ مسئولان نظام وظیفه عمومی با توجه به تغییر شیوه جنگ‌های نوین و به منظور مهارت افزایی و مقابله با جنگ نرم، تغییرات برای سرفصل‌های دوره آموزشی را اعلام کردند.[45] همچنین به سربازان مقررات و شیوه نگهبانی، برخی قوانین نظامی، درجه‌های نظامی، شکل و شیوه احترام به مافوق و رعایت سلسله مراتب فرماندهی آموزش داده می‌شود.
با توجه به سخت بودن این دوره برای اغلب سربازان تحت آموزش، مرخصی‌هایی به طول ۲ تا ۶ روز در اوایل دوره و ۳ تا ۷ روز در میان‌دوره پیش‌بینی شده است.
با توجه به اینکه سربازان تحت آموزش در این دوره در مناطق سخت حضور دارند و در آسایشگاه‌ها استراحت می‌کنند، پیش از اعزام ملزم به تزریق واکسن مننژیت، دیفتری و کزاز هستند. همچنین همه سربازان باید موهای خود را کوتاه کنند.
در طول دوره آموزشی همه سربازان باید بنابر برنامه سین (ساعت یگان نظامی) عمل کنند. این برنامه که تقریباً در تمام یگان‌های نظامی یکسان است همه فعالیت‌هایی که یک سرباز باید از زمان بیدارباش (۵ صبح) تا ساعت ۴ یا ۵ بعد از ظهر انجام دهد را مشخص کرده است و هیچ‌کدام از نفرات مجاز به تخطی از آن نیستند. برخی از فعالیت‌های این برنامه عبارت است از:
در طول دوره آموزشی دوره‌ای به نام اردو وجود دارد که در آن تمام یگان به اردوهایی که طول آن بین ۳ روز تا یک هفته است اعزام می‌شوند. هدف از این دوره، تاب‌آوری در شرایط سخت و همچنین تمرین تیراندازی است.
در دوران آموزشی هیچ‌کدام از سربازان درجه نظامی ندارند و حق نصب هیچ درجه‌ای بر روی بازو یا سردوشی خود را ندارند. از این رو به آنها سرباز وظیفه صرف (یعنی فقط سرباز) یا امربر گفته می‌شود.
سرباز وظیفه از نخستین روز اعزام به آموزشی تا زمانی که کارت پایان خدمت دریافت کند تحت قوانین نظامی قرار می‌گیرد و این وضع حتی شامل دوره‌هایی که به مرخصی می‌رود نیز می‌شود. دژبان (پلیس نظامی) اعم از دژبان‌های پادگان‌ها یا دژبان‌های مأمور در سطح شهر مأمور به رسیدگی به تخلفات همه نظامیان اعم از پایور و وظیفه هستند. در هر پادگان آموزشی، رزمی یا غیررزمی قسمت‌های بازرسی و حفاظت اطلاعات قرار دارد. در ابتدای دوره به نیروهای تحت آموزش گفته می‌شود در صورت بروز هر گونه دشنام یا آزارهای جسمی از سوی سلسله مراتب یگان‌های آموزشی، می‌توانند مراتب را به این قسمت‌ها گزارش دهند.
پس از پایان این دوره به سربازانی که تحصیلات دانشگاهی داشته باشند اجازه نصب سردوشی (به رنگ قرمز و زرد) داده می‌شود. این سردوشی تا زمانی که نفر در یگان خدمتی مجاز به نصب درجه شود روی لباس او قرار خواهد داشت.
دوره کد دوره‌ای دوماهه، بعد از دوران آموزشی است و سربازانی که مشمول دوره کد شده باشند به جای اعزام به یگان خدمتی، به مدت دو ماه تحت آموزشهای تخصصی قرار خواهند گرفت. تفاوت دوره کد با دوره آموزشی فقط در تخصصی بودن مطالب است. این دوره فقط مخصوص ارتش و نیروی انتظامی است.[44]
انواع دوره‌های کد عبارتند از:
پس از دوره آموزشی، دوره خدمت آغاز می‌شود. در این هنگام است که سربازان با توجه به میزان تحصیلات درجه نظامی دریافت می‌کنند. این سربازان پس از تقسیم برای ادامهٔ خدمت به پادگان‌های مختلف در سطح کشور اعزام می‌شوند. معمولاً سربازان تا پایان دوره خدمت در همان یگان سربازی خواهند کرد.[44]
پس از اینکه سربازان در تاریخ مشخص‌شده خود را به ستاد یگان خدمتی معرفی کردند، یگان مربوطه اقدام به تقسیم نیرو بر اساس نوع تحصیلات و نیاز هر کدام از بخش‌های پادگان می‌کند. برای مثال غالب افرادی که در رشته‌های فناوری اطلاعات تحصیل کرده باشند به قسمت‌هایی که چنین نیروهایی نیاز داشته باشند مأمور می‌شوند.
پس از اینکه مشخص شد هر سرباز در کدام قسمت از پادگان باید مشغول به کار شود، رسته خدمتی او هم مشخص می‌گردد و به وی اجازه داده می‌شود نشانه خاص رسته‌ای را روی یقه لباس نصب کند. سربازان صرفی که در قسمت‌های مذکور مشغول به خدمت باشند نیز (علی‌رغم نداشتن تحصیلات مربوطه) مأمور به نصب نشانه رسته‌ای هستند. برخی از رسته‌های فعلی در ارتش عبارتند از:
| مدرک تحصیلی | درجه نظامی |
|---|---|
| زیر دیپلم | سرباز یکم و دوم سوم یا صفر |
| دیپلم | سرباز یکم و سرجوخه و گروهبان سوم |
| فوق‌دیپلم | درجه گروهبان سومی گروهبان دومی و گروهبان یکمی |
| لیسانس | درجه استوار دومی و استوار یکمی و ستوان سوم و گروهبان یکمی |
| فوق‌لیسانس | درجه ستوان سوم و ستوان دوم |
| دکترای پزشکی و دکترای تخصصی PHD | درجه ستوان یکم |
| فوق تخصص پزشکی یا فوق دکترا تخصصی PHD | درجه سروانی |
هر چه که میزان تحصیلات فرد بالاتر باشد، درجهٔ وی نیز بالاتر خواهد بود. سربازان با مدرک دیپلم و زیر دیپلم به درجه سرباز صفر و سرجوخه و سربازان با مدرک فوق دیپلم به درجه گروهبان سومی گروهبان دومی و گروهبان یکمی و بنابر قانون سربازی اجباری، نفراتی که دارای مدرک کارشناسی درجه استوار دومی و استوار یکمی و ستوان سوم و فارغ التحصیلان که دارای مدرک کارشناسی ارشد درجه ستوان سوم و ستوان دوم و فارغ التحصیلان دکترا تخصصی PHD و دکترا پزشکی درجه ستوان یکمی نائل می‌شوند. افراد درصورتی که در ارتش سرباز باشند و در دوره کد انتخاب شوند گاهی به یک درجه بالاتر نایل می‌شوند.[49]
در ایران همواره از سربازها و سربازی اجباری، به‌عنوان نیروی کارِ ارزان با حقوق کم استفاده شده است.[50]
سردار موسی کمالی رئیس اداره سرمایه انسانی ستاد کل نیروهای مسلح، دربارهٔ ناعادلانه بودن میزان دستمزد سربازان بیان می‌کند: «اگر بپرسید دستمزد سربازان عادلانه است، می‌گویم خیر، چرا که اگر بخواهیم حقوق عادلانه بدهیم باید طبق قانون باشد. از سوی دیگر هدف از سربازی اجباری، کاهش هزینه‌ها است. برای اینکه هزینه برای کشور کاهش پیدا کند، بخشی را خود مردم سربازی می‌کنند. اگر بخواهیم دستمزد عادلانه بدهیم، بحث سربازی حرفهای، پیمانی و قراردادی مطرح می‌شود. اعتراف می‌کنم سربازی اجباری، کاری سخت است. جوانان بهترین دوران زندگی‌شان را آمده‌اند سربازی کنند.»[51] حقوق سربازان وظیفه در طول سربازی اجباری، با توجه به درجه آنها تعیین می‌شود. این حقوق ناچیز باعث شده تا بسیاری از سربازان نسبت به دریافتی خود معترض باشند.[52]
از سال ۱۳۹۹ و با توجه به رشد فزاینده تورم و همچنین اعتراضات نسبت به دریافتی اندک سربازان اقداماتی جهت افزایش دستمزدها انجام گرفت تا حقوق سربازان به حداقل حقوق اعلام‌شده برای کارگران در کشور نزدیک شود.
| وضعیت تأهل | نوع محل خدمت | دستمزد |
|---|---|---|
| مجرد | مناطق غیرعملیاتی | ۴۸٬۰۰۰٬۰۰۰ ریال |
| مجرد | مناطق عملیاتی | ۶۰٬۰۰۰٬۰۰۰ ریال |
| متأهل | سراسر کشور | ۷۲٬۰۰۰٬۰۰۰ ریال |
طبق تبصره یک ماده اول قانون وظیفه عمومی زنان می‌توانند به صورت داوطلبانه آموزشهای نظامی را فرا بگیرند. با توجه به اصل ۱۵۱ قانون اساسی واحد بسیج مستضعفین سپاه پاسداران انقلاب اسلامی موظف است در اسرع وقت امکانات آموزش‌نظامی اتباع اناث دولت جمهوری اسلامی ایران را با رعایت کلیه موازین شرعی فراهم نماید. این آموزش برای اناث الزامی نیست.
افرادی که دارای مصدومیت یا نارسایی‌های بدنی یا برخی شرایط اجتماعی و سیاسی هستند از سربازی معاف می‌شوند. اساساً دو نوع معافیت وجود دارد: معافیت موقت و معافیت دائم.[54] افرادی که دارای شرایطی خاص باشند، از طریق بنیاد ملی نخبگان می‌توانند دوره سربازی را با طی دوره آموزشی و انجام یک پروژه به جای مابقی دوره، به اتمام برسانند.[55] دارا بودن شرایط خاص جسمی یا روانی، یکی از امکان‌های معافیت است که جزئیات آنها را می‌توان در سایت وظیفه عمومی مشاهده کرد.[56] معافیت کفالت به معافیتی گفته می‌شود که به دلیل سرپرستی از افراد خانواده به شخص مشمول داده می‌شود.[57][58]
جانبازان می‌توانند برای فرزند خود معافیت کفالت بگیرند. در صورتی که درصد جانبازی بیش از ۲۵٪ باشد، می‌توانند فرزند دیگر خود را نیز از سربازی معاف کنند.[59] معافیت تحصیلی، از معافیت‌های موقت است؛ به این معنی که دانش‌آموزان و دانشجویان تا هنگامی که به یادگیری مشغولند، از سربازی معاف هستند.[نیازمند منبع] در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۸، مسئولان سازمان وظیفه عمومی جمهوری اسلامی ایران به دلیل تراکم بیش از حد مشمولان سربازی، قوانین جدید معافیت را اعلام کردند که این نوع معافیت از اول فروردین ۱۳۹۱ متوقف شد.[نیازمند منبع] در این میان، مبتلایان به آشفتگی جنسیتی از سربازی معاف هستند. به این صورت که ابتدا یک دورهٔ شش‌ماهه معافیت موقت برای پیگیری‌های لازم در پزشکی قانونی و اخذ مجوز از قوه قضاییه داد می‌شود و در صورت اثبات، معافیت دائم داده می‌شود.[60][61]
در ایران و بر اساس قانون جامع حمایت از معلولان،[62] معلولینی که دارای شرایط متن این قانون باشند از سربازی معاف شده‌اند و معافیت پزشکی دریافت می‌کنند. گزارش‌هایی از وجود تبعیض در استخدام میان افراد دارای معافیت پزشکی توسط ادارات دولتی یا خصوصی در میان مردم و رسانه‌ها وجود دارد.[نیازمند منبع] از آنجایی که فشار روحی، روانی و اقتصادی زیادی بر خانواده‌های دارای فرزند معلول وجود دارد، در گذشته امکان معافیت برای یک پسر دیگر و سالم خانواده دارای فرزند معلول نیز وجود داشت. اما هم‌اکنون و بر اساس ماده ۶ قانون جامع حمایت از حقوق معلولان،[62] فقط خانواده‌های دارای دو فرزند معلول می‌توانند فرزند دیگر و سالم خود را از سربازی معاف کنند. افرادی که بر اساس متن این قانون، والدین آنها دارای معلولیت باشند از سربازی معاف شده‌اند.
۵ راه برای کاهش خدمت مشمولان غیر غایب وجود دارد:[63]
همچنین کسانی که سابقه بسیجی فعال داشته باشند، حداکثر تا ۶ ماه کسر خدمت می‌گیرند،[71] و می‌توانند در سپاه سربازی کنند. از دهه ۸۰ شمسی در بین جوانان سربازی در سپاه در اصطلاح با عنوان «کویت» (آسان) مشهور بوده است زیرا حضور در صف صبحگاهی اردوگاه ساعت ۸ تا ۱۰ (پرسنلی و غیر پرسنلی) انجام شده و حداکثر ۶ ماه را در هر زمانی می‌توانند حضور نداشته باشند. مدت زمان لازم برای ۶ ماه کسر خدمت ۲ سال بسیج فعال (کارت بسیج فعال برخلاف بسیج ساده) است اگرچه در اخبار به آن اشاره‌ای نمی‌شود.[72] در ارتش در دهه ۱۳۶۰ و ۷۰ اگر شخصی در سربازی علیه یک فساد داخلی رخ داده در دادگاه نظامی شهادت می‌داد به احتمال بسیار پیشنهاد استخدام با ارتقاء درجه و مزایا دریافت می‌کرد که به مبارزه با فساد بسیار کمک می‌شد.
افرادی که دارای سهمیه جانبازی هستند و فرزندان آنها، شامل کم‌کردن مدت زمانِ سربازی اجباری یا معافیت کامل سربازی آنها می‌شود.[5][73] به‌طور کلی، هرچه درصد جانبازی شخص بالاتر بوده، دارای معافیت بیشتری برای فرزندان خود هستند.[6][74] افرادی که دارای ۲۵ درصد جانبازی باشند و فرزندان آنها، از سربازی کاملاً معاف می‌شوند.[75][6][76][74] مطابق قوانین موجود برای سربازی اجباری، دریافت معافیت کامل، با سهمیه‌های جانبازی پدر حداقل ۲۵ درصد سهمیه‌های جانبازی مورد نیاز است که می‌توانند به ازای هر ۲۵ درصد، فرزندانشان کاملاً از سربازی اجباری معاف کنند.[77][78] سهمیه‌های جانبازی می‌تواند از پدر یا مادر به فرزندانشان برسد و مدت زمان سربازی اجباری را برای فرزندان خود کمتر کنند یا درصورت کافی‌بودنِ سهمیه‌های جانبازی، معافیت کامل از سربازی اجباری برای فرزندان خود بگیرند.[6][77][79]
استفاده از تسهیلات تردد مشمولان خارج از ایران، تسهیلاتی بود که بر اساس آن، کسانی که سه سال اقامت پیوسته در خارج از ایران داشته باشند، در هرسال دو نوبت و درمجموع سه ماه می‌توانند به داخل ایران تردد کنند.[80][81][82]
کسانی که سربازی را به پایان نبرده باشند یا معافیت نداشته باشند، برای تحصیل در خارج از کشور و خروج از کشور برای مدت تا یک ماه ۱۵ میلیون تومان و برای مدت بیش از آن ۲۰ میلیون تومان وثیقه بگذارند؛ که این قانون در سال ۱۳۹۶ لغو، و کلیهٔ افراد مشمول دیپلم برای تحصیل در خارج از کشور باید حتماً دارای معافیت یا کارت پایان خدمت باشند.
بر اساس ماده ۴۹ قانون سربازی اجباری، حقوق دریافتی یک سرباز باید بین ۶۰ تا ۹۰ درصد حقوق کارکنان رسمی باشد. بر اساس ماده ۵۰ قانون سربازی اجباری، «افسران و درجه داران وظیفه در صورت اعزام به مأموریت یا انتقال یا خدمت در مناطق محروم و بد آب و هوا مشمول مقررات فوق‌العاده و مزایای مربوط به افسران و درجه داران کادر ثابت نسبت به حقوق آنان خواهند بود. سایر کارکنان وظیفه در موارد مذکور از دو سوم فوق‌العاده‌ها و مزایای درجه گروهبان دومی کادر ثابت نسبت به حقوق آنان برخوردار خواهند بود. سایر کارکنان وظیفه در موارد مذکور از دو سوم فوق‌العاده‌ها و مزایای درجه گروهبان دومی کادر ثابت برخوردار خواهند شد.»[83][84] اداره منابع انسانی ستاد کل نیروهای مسلح، در فروردین سال ۱۳۹۴ اعلام کرد که برنامه خاصی برای افزایش حقوق سربازان وجود ندارد.[83][85] و دریافتی سربازان فقط به اندازه درصد افزایش حقوق کارمندان دولت در پایان هر سال افزایش خواهد یافت.[86][87] سردار موسی کمالی، رئیس اداره سرمایه انسانی ستادکل نیروهای مسلح، در صفحه شخصی‌اش در اینستاگرام نوشت:
| « | زمان ارائه قانون بودجه سالانه و بررسی آن در مجلس بهترین فرصت برای دولت و مجلس است که برای اصلاح حقوق این بشر مظلوم و حساس فکری بکنند. حال آنکه قانون بودجه سال نود و هشت در کمیسیون تلفیق بودجه در دست بررسی است انتظار می‌رود فکری برای حقوق و و مزایای سربازان عزیز کشور بکنند. بعد از تصویب قانون عملاً هیچ کاری امکان‌پذیر نمی‌باشد.[87] | » |
وی پیشتر نیز از تأمین نشدن بودجه مستمری سربازان گلایه کرده بود.[88]
نخستین‌بار در آذر ماه سال ۱۳۷۷ برای دورانی سه ساله سربازان مجاز شدند تا با پرداخت مبالغی از سربازی معاف شوند[31] و ۳۵۰ هزار تن، سربازیشان را خریدند.[31]
در ۳۰ آذر ۱۳۹۳، به دولت، اجازه داده شد تا مشمولان سربازی را که «بیش از ۱۰ سال» غیبت دارند، با پرداخت دریافت جریمه مدت زمان غیبت، معاف نماید.[89] در لایحه بودجه سال ۱۳۹۵، دولت پیشنهاد معافیت با پرداخت جریمه برای افراد با ۵ سال غیبت را داد، ولی ستاد کل نیروهای مسلح با آن مخالفت کرد و مدت غیبت ۸ سال را پیشنهاد داد. کمیسیون تلفیق مجلس شورای اسلامی در نهایت با ۸ سال موافقت کردند.[90] مبلغ جریمه بین ۱۰ تا ۵۰ میلیون تومان بر اساس مدرک تحصیلی تعیین شد.[31] هرچند که برخی نمایندگان به دلیل تبعیض به‌وجود آمده به خاطر توانایی ثروتمندان در خرید سربازی مخالف این طرح بودند.[34] دارندگان این نوع معافی مجاز به نمایندگی مجلس، عضویت در شوراهای اسلامی و انتصاب در سمت‌های مدیریتی نیستند.[35] تبصره مربوط به آن در لایحه بودجهٔ سال ۱۳۹۶ نیز گنجانده شده است.[36][37]
خرید سربازی طرحی است که به‌صورت محدود در ایران به تصویب می‌رسد که با این طرح افرادی که تمکن مالی دارند، مرفه و ثروت قابل قبول دارند، می‌توانند سربازی اجباریِ خود را بخرند و فقط افرادی که توانایی مالی خوب ندارند، به سربازی اجباری بروند.[4][91][92][93] در صورت سرپیچی طبقه ضعیفِ مالی از سربازی اجباری، از حقوق شهروندی و اجتماعی خود محروم می‌شوند.[94][95][96] تا کنون چندین بار طرح خرید سربازی به صورت محدود برای افراد ثروتمند در ایران اجرا شده است.[97][98][99] این طرح موافق‌ها و مخالفان خود را دارد. اما همهٔ آنها مخالف با اجبار در رفتنِ سربازی هستند.[97][100] در ایران همواره از سربازها و سربازی اجباری، به‌عنوان نیرو کارِ ارزان با حقوق کم استفاده می‌شود.[50] در ایران پس از پایان یافتن جنگ هشت ساله ایران با عراق، صدای مخالفان سربازی اجباری، بلند و بلندتر شد.[14] در سال ۱۳۷۷ اولین بار دولت آن زمان طرح خرید سربازی اجباری را به مدت سه سال اجرا کرده اما از آنجا که این طرح ناعادلانه تشخیص داده شد و به ضرر خانواده‌های فقیر و متوسط بود، ادامه نیافت اما در دولت‌های بعدی، این طرح بازهم اجرا شد.[14] فرماندهان ستاد کل نیروهای مسلح، نظیر سردار موسی کمالی هربار پس از پایان طرح خرید سربازی، وعده داده‌اند طرح خرید سربازی چون تبعیض‌آمیز است، در آینده اجرا نخواهد شد اما پس از گذشت مدتی دوباره این طرح اجرا شده است.[101] طرح خرید سربازی توسط مجلس شورا اسلامی و دولتِ وقت، مطرح می‌شود اما این ستاد کل نیروهای مسلح است که تصمیم نهایی برای اجرا این طرح تبعیض‌آمیز می‌گیرد.[4] بیشتر اعضای ستاد کل نیروهای مسلح و همچنین فرمانده کل ستاد کل نیروهای مسلح، توسط رهبر جمهوری اسلامی انتخاب می‌شوند.[102]
| مدرک تحصیلی | میزان جریمه (برحسب میلیون ریال) |
|---|---|
| زیر دیپلم | ۱۰۰ |
| دیپلم | ۱۵۰ |
| فوق‌دیپلم | ۲۰۰ |
| لیسانس | ۲۵۰ |
| فوق‌لیسانس | ۳۰۰ |
| دکترای غیرپزشکی | ۳۵۰ |
| دکترای پزشکی | ۴۰۰ |
| پزشکان متخصص و بالاتر | ۵۰۰ |
بر پایه اعلام ناجا تا سال ۱۴۰۰، ۴ میلیون سرباز فراری شناسایی شده است.[105][106] در سال ۱۳۹۲ هرگونه بخشش برای کسانی که از سربازی فرار کرده‌اند لغو شده و دلیل آن مشوق بودن برای افزایش سرباز فراری‌ها اعلام شد. طبق این تصمیم، تمامی افراد ذکور که به سربازی نرفته‌اند تا پایان ۵۰ سالگی همچنان در شمول سربازی اجباری، هستند. هرچند تسهیلاتی برای آنان در نظر گرفته شد تا در محل سکونت سربازی خود را انجام دهند.[107] بر پایه قانونی که از سال ۱۳۹۴ اجرا شد، سربازانی که بیش از ۸ سال غیبت داشته‌اند می‌توانند با پرداخت جریمه معاف شوند.[108]
موافقان اندک سربازی اجباری در ایران، به «ساخته شدن جوان» و «ادای دین به میهن» به عنوان چرایی‌های موافقت خود، اشاره می‌کنند و مخالفان پرشمار آن، استدلال‌هایی دیگر دارند که شامل رنج سربازان می‌شود.[109] روش کادرسازی نیروهای مسلح ایران از طریق سربازی، منتقدهای بسیاری دارد؛ هرچند که صدای این نقدگران، تقریباً هیچ‌گاه در رسانه‌های رسمی درون ایران، شنیده نشده است.[110] مهاجرت جوانان ایرانی از این کشور برای فرار از سربازی، بهره‌وری کم سربازان اجباری در هنگام شرایط جنگی، وضع بد سربازان از دید مالی، فیزیکی، عاطفی و آسیب‌های فیزیکی هم گرفتن معافیت، هم هنگام سربازی، از جمله مشکلات سربازی اجباری در ایران، دانسته شده‌اند. با این وجود، مسئولان جمهوری اسلامی برای دهه‌ها، هیچ تغییر بنیادینی در اصل سربازی در ایران، نداده‌اند و به انتقادات، بی‌توجه بودند.[110] با این حال، افزون بر تأمین برخی از نیازهای دفاعی ایران، عامل‌های پنهان و آشکار بسیاری نیز برای ادامه‌یافتن سربازی در ایران، وجود دارند. نظامیان ایران، افزون بر نقش‌های آشکاری که دارند، نقش‌های پنهانی بسیاری نیز در قدرت و سیاست دارند و بخشی از این را، از نیروی انسانی که به خدمت می‌گیرند، دارند.[110]
حشمت فلاحت پیشه، رئیس پیشین کمیسیون امنیت ملی مجلس، دربارهٔ سربازی اجباری بیان می‌کند: «متأسفانه بر سربازی اجباری، رانت حاکم شده است. مسئولانی که مخالفِ سربازی اختیاری هستند، فرزندانشان به سربازی اجباری نمی‌فرستند اگر هم به سربازی بروند، فرزندانشان در بهترین مکان‌ها سربازی می‌کنند. اما این فرزندان مردم عادی هستند که به سربازی اجباری فرستاده می‌شوند و بدونِ آموزش حرفهای در مقابل دشمنان و قاچاقچیان حرفهای قرار می‌گیرند و جان و زندگی آنها به خطر می‌افتد.»[111] مشکلات سربازان ایرانی نیز شامل گرایش سربازان ایرانی به مواد مخدر، گرفتاری به بیماری‌های گوناگون و در مواردی، تمایل به خودکشی بوده است.[112][113] مشکلات دیگری همچون طلاق، آسیب‌های روانی و مهاجرت نخبگان، آسیب به اقتصاد سربازان، سربار خانواده شدن، محرومیت از خدمات اجتماعی حاصلِ فرار از سربازی اجباری، عقب‌انداختن ازدواج آنان، عقب انداختن تحصیل دانشگاهی پسران و مردان از دیگر عواقب سربازی اجباری پسران است.[114][115] محمدرضا اکبرحلوایی، معاون اسبق امور معافیت‌های سربازی، که خودش یکی از مخالفان جدی سربازی اجباری است، دربارهٔ خودکشی سربازان می‌گوید: «متأسفانه اخبار خودکشی سربازها شنیده می‌شود اما انگار برای مسئولان اهمیتی ندارد. درحالی‌که ستاد نیروهای مسلح باید نسبت به این اتفاقات حساس باشد، سامانه غیررسمی داشته باشد و آمار این حوادث را در آن ثبت کند تا بتوان برنامه‌ای برای مقابله با آن طراحی کرد.»[116]
در قوانین ایران گروهی از افراد به‌دلیل داشتن برخی معافیت‌های خاص مانند تواناییِ خوب مالی برای خرید سربازی[4] یا داشتنِ سهمیه‌های جانبازی کافی،[5][6] از سربازی اجباری کاملاً معاف می‌شوند.[6] تصویب و اجرا این قوانین و معافیت افراد خاص، همیشه مورد بحث بوده است. سهمیه‌های جانبازی می‌تواند از پدر یا مادر به فرزندانشان برسد و مدت زمان سربازی اجباری را برای فرزندان خود کمتر کنند یا درصورت کافی‌بودنِ سهمیه‌های جانبازی، معافیت کامل از سربازی اجباری برای فرزندان خود بگیرند.[6][77] مسئولان جمهوری اسلامی برای دهه‌ها از ابتدا انقلاب ۱۳۵۷ تا کنون، هیچ تغییر بنیادین در اصل سربازی اجباری در ایران نداده‌اند و به انتقادات و پیشنهادها بی‌توجه هستند، به نحوی که هنوز سربازی در این کشور حالت اجباری برای پسران دارد.[117] در بسیاری از کشورها انتقادها و اعتراض‌هایی به سربازی اجباری صورت گرفته و در حال حاضر بیش از ۱۲۰ کشور جهان، سربازی اجباری ندارند.[118] امروزه بیشتر کشورهای دنیا به سمت نیروی انسانیِ حرفهای برای ارتش و پلیس روی آورده‌اند اما ایران به همراه ۱۶ کشور دیگر، از انگشت‌شمار کشورهای جهان هستند که سربازی اجباری دارند و در آن ۱۶ کشور که سربازی اجباری دارند، ایران در میان آنها جزء کمیاب کشورهایی است که دختران و زنان کاملاً از سربازی معاف هستند[14] و شرایط معافی از آن نیز برای پسران بسیار دشوار است. سربازی اجباری که در جمهوری اسلامی تنها برای پسران است، منتقدان بسیاری دارد که البته صدای آنها هیچ‌وقت در رسانه‌های رسمی جمهوری اسلامی شنیده نمی‌شود.[50] مسئولان جمهوری اسلامی نسبت به مشکلات سربازی اجباری که فقط برای پسران است، بی‌توجه هستند و اجرا طرح «سربازی حرفهای» صورت نمی‌گیرد.[14] طرفداران حذف سربازی اجباری بیان می‌کنند با اجرای طرح «سربازی اختیاری»، افرادی که علاقمند به سربازی هستند یا افرادی که بیکارند و به دنبال منبع درآمدی هستند، می‌توانند برای چند سال این شغل را انجام دهند و زندگی‌شان را تأمین کنند و مشکل بیکاری جوانان را با ایجاد شغلِ «سرباز حرفهای» حل کرد.[14] با اجرا طرح «سربازی اختیاری» و «سربازی حرفهای» دولت ایران باید عادلانه‌تر و متناسب با کار سربازان، خدمات و دستمزد سربازان را افزایش دهد.[119] اما چون در ایران از سربازان و سربازی اجباری، به‌عنوان نیرو کار ارزان با دستمزد ناچیز استفاده می‌شود، ستاد کل نیروهای مسلح با طرح «سربازی حرفهای» و «سربازی اختیاری» مخالف است.[119] بیشتر اعضای ستاد کل نیروهای مسلح از جمله فرمانده کل آن، توسط رهبر جمهوری اسلامی انتخاب می‌شوند.[102] بسیاری از فرماندهان جمهوری اسلامی، حذف سربازی اجباری یا بهبود وضعیت سربازان، از اختیارات علی خامنه‌ای به عنوان فرمانده کل نیروهای مسلح می‌دانند.[120][14] امیر حاتمی، وزیر دفاع جمهوری اسلامی، با نقل‌قول از گفته‌های رهبر جمهوری اسلامی می‌گوید: «رهبر انقلاب گفتند سربازی واقعاً مقدس است که در جنگ و صلح در صف اول نیازهای کشور قرار دارد.»[121][122]
هم‌اکنون در ایران فقط پسران و مردان به سربازی اعزام می‌شوند، ولی پیش از انقلاب ۱۳۵۷ دختران نیز به سربازی فرستاده می‌شدند.[124] پس از انقلاب ۵۷، در هنگام بررسی اصل ۱۵۱ قانون اساسی، صافی گلپایگانی، سربازی زنان را یک «بدعت نادرست از سوی حکومت پیشین» دانست و گفت:[125][126][127]
این یک بدعت تازه‌ای بود که در زمان طاغوت برای از بین بردن هتک صیانت زنان این مملکت به‌وجود آمد. خواهش من این است که شما کاری نکنید که این بدعت به وسیلهٔ شما تأیید شود… آموزش نظامی برای زنان و بانوان سابقهٔ قبل ندارد و اگر این امر، امر لازمی بود، حضرت رسول اکرم (ص) هم حضرت زهرا (س) را آموزش نظامی می‌داد.
ابوالقاسم خزعلی در پاسخ به صافی گلپایگانی، بیان کرد:
دولت اسلامی باید روز خطر را در نظر بگیرد که اگر در درون کشور رخنه کردند و خواستند به کلی مردم را از بین ببرند، زن و مرد باید دفاع کنند. باید امکاناتی فراهم بکند که همه مردم، زن و مرد توانایی دفاع مسلحانه از کشورشان داشته باشند، چه ایرادی دارد؟ یک روایت، یک آیه، یک فتوای فقیهی را شما بخوانید که با موضوع آموزش نظامی و سربازی زنان و دختران مخالفت داشته باشد. در این مورد می‌توانم از «نسیبه جراحه» نام ببرم که وقتی پیغمبر (ص) در جنگ «احد» می‌جنگید، او با شمشیر جنگ کرد و از پیامبر خدا دفاع نمود. آیا «نسیبه» خلاف شرع عمل کرد یا عالی‌ترین دفاع را انجام داد؟ او آن‌قدر عالی دفاع کرد که مورد تحسین واقع شد.
پس از مباحثه صافی گلپایگانی و ابوالقاسم خزعلی، در نهایت با نفوذ صافی گلپایگانی مخالفت با سربازی اجباری زنان در قانون اساسی اعلام شد.[125] سردار مرتضی طلائی از فرمانده‌های سرشناس، بارها پیشنهادِ سربازی برای همه، از جمله دختران و زنان داد اما تلاش‌های وی موفق نشد.[130][131][132] سردار موسی کمالی که خود یک دختر دارد و پسر خود را به‌خاطر دَررفتگی‌دست از سربازی معاف کرده‌بود،[133] با سربازی دختران و زنان مخالفت کرد.[134]
از سوی دیگر، موافقان خدمت سربازی زنان با این استدلال که در زمان جنگ، دفاع از کشور بر هر زن، مرد و حتی بچه‌ای واجب است خواهان برقراری سربازی دختران و زنان بودند. در نهایت مقرر شد تا زنان نیز آموزش نظامی جداگانه ببینند و امکانات آموزش نظامی به شرط آموزش توسط زنان، برای آنان فراهم شود اما سربازی برای زنان اجباری نباشد.[40][135]
در طول دههٔ ۱۳۹۰، اختیاری شدن سربازی در ایران بسیار مورد توجه بود؛ تا اینکه در اوایل سال ۱۴۰۰، اندکی پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری ایران (۱۴۰۰)، ابوالفضل ابوترابی، نماینده مجلس یازدهم شورای اسلامی بار دیگر، به چگونگی نظام وظیفه در نیروهای مسلح جمهوری اسلامی پرداخت. او در این دوره، از سوی رسانه‌های درون ایران به عنوان «طراح طرح اصلاح قانون سربازی» معرفی شد و اعلام کرد که حکومت جمهوری اسلامی ایران، با پافشاری بر سربازی اجباری، برای خود، «کارخانه دشمن‌سازی» ساخته است.[38] طرح او به شکل خلاصه، می‌گفت که کسانی که سربازی نمی‌روند، باید تا ۵۰ سالگی‌شان، بر پایه جدولی خدماتی، «مالیات امنیت» پرداخت کنند و کسانی هم که بخواهند به سربازی بروند، با افزایش مدت سربازی از دو به پنج سال روبرو خواهند شد که ۳ سال آن، اختیاری است. همچنین بخش‌هایی نیز برای دادن اولویت‌هایی چون اولویت استخدامی، به کسانی که سربازی کامل را طی کرده‌اند، در این طرح، دیده می‌شد. وی در مجلس یازدهم جمهوری اسلامی، همچنین تأکید داشت که قانون کنونی این دوره، باعث غیبت یا فرار سه میلیون جوان این کشور از سربازی شده است و چنین چیزی، از آنان، «مجرم» ساخته است. در این دوره، این طرح، بسیار مورد توجه رسانه‌های ایرانی قرار گرفت.[38]
کمی بعد، ابوالفضل شکارچی، مقام نظامی ایرانی و سخنگوی ارشد نیروهای مسلح، اظهارنظرها پیرامون اختیاری شدن سربازی در این کشور را کارشناسی‌نشده خواند و گفت: «مطرح کردن اینگونه مسائل آن هم نزدیک انتخابات در برابر دوربین، شعاری و انتخاباتی است».[136]
از دلایل موافقان با سربازی اجباری، می‌توان به «ساخته‌شدن جوان» و «ادای دِین به میهن» و از دلایل مخالفان با آن می‌توان به رنج سربازان، طلاق، آسیب‌های روانی و مهاجرت نخبگان، آسیب به اقتصاد سربازان و سربار خانواده شدن و عقب‌انداختن ازدواج آنان اشاره کرد. با این وجود، برای دهه‌ها هیچ تغییر بنیادینی در اصل سربازی در ایران رخ نداده و انتقادات همواره مورد بی‌توجهی بوده است، به طوری که هنوز سربازی اجباری است.[137][138]
در صورتی که پسران به سن ۱۸ سالگی رسیده باشد و وضعیت خدمت یا معافیت خود را مشخص نکنند از خدمات اجتماعی و حقوق شهروندی خود کاملاً محروم می‌شوند. عبارت است از:[139][140][141][142]
.jpg)
با وجود اخباری که هر چند وقت یک بار از خودکشی سربازان در رسانه‌ها اعلام می‌شود؛ اما هیچ‌گونه آمار رسمی‌ای دراین‌باره وجود ندارد و منتشر نمی‌شود. آمار سایر آسیب‌های اجتماعی مانند طلاق و اعتیاد و… در جامعه حرف زده می‌شود و آمارهای مرتبط با آن اعلام می‌شود و مقامات هم به‌طور رسمی دراین‌باره اظهارنظر می‌کنند؛ اما وقتی حرف از خودکشی سربازان به میان می‌آید، همه‌چیز محرمانه می‌شود.[116] اتلاف وقت و دوری از کار، تنها مشکلات و دردسرهای سربازی در این کشور نیست. افسردگی، خودکشی و اعتیاد در پادگان‌ها از جمله مشکلاتی است که برخی از سربازان، با آن، دست و پنجه نرم می‌کنند اما آمارهای آن، در اختیار همگان قرار نگرفته است.[155][113] مشکلات روانشناختی چون بیماری‌های روانی، ترس از سربازی یا مأموریت مرزی، کشته‌شدن در عملیات‌ها، عدم اطمینان در امنیت خانواده و نگرش منفی نسبت به سربازان، از جمله عوامل خودکشی سربازان است.[156] بر پایه گزارشی داخلی، هر ماه، تنها حدود ۵ تا ۶ خودکشی در سطح این کشور، توسط سربازان وجود دارد.[155] طلاق، آسیب‌های روانی و مهاجرت نخبگان، با سربازی اجباری مرتبط دانسته شده‌اند.[114] در لیست زیر تعدادی از خودکشی سربازان ذکر شده است:
بسیاری از اقتصاددانان بین بودجه نظامی بالا و پیامدهای منفی اقتصادی متنوع ارتباطی علی برقرار کرده‌اند.[192][193][194] افرادی که مشمول خدمت وظیفه عمومی می‌شوند شامل حساسیت بیشتری در عدم دسترسی به موقعیت‌های اقتصادی غیرنظامی خواهند بود.[195] برخی از نظامیان جمهوری اسلامی نظیر سردار موسی کمالی نسبت به عادلانه نبودنِ دستمزد سربازان اعتراف کرده‌اند: «اگر بپرسید دستمزد سربازان عادلانه است، می‌گویم خیر، چرا که اگر بخواهیم حقوق عادلانه بدهیم باید طبق قانون باشد. از سوی دیگر هدف از سربازی اجباری، کاهش هزینه‌ها است. اگر بخواهیم دستمزد عادلانه بدهیم، بحث سربازی حرفهای مطرح می‌شود. اعتراف می‌کنم سربازی اجباری، کاری سخت است. جوانان بهترین دوران زندگی‌شان را آمده‌اند سربازی کنند.»[51]
سربازی به شکلی که در دوران جمهوری اسلامی اجرایی شد، بر دوش خانواده‌های سربازان نیز، بار مالی داشته است. عباسعلی منصوری آرانی، نمایندهٔ دورهٔ نهم مجلس شورای اسلامی، اعلام کرده است که «وقتی به سرباز ماهی ۶۰ هزار تومان پول می‌دهیم و او را به یک نقطه از کشور می‌فرستیم، به این فکر نمی‌کنیم که او مخارج یا حتی همین رفت و آمدش محتاج خانواده می‌شود و سربار آن هاست؟ به این ترتیب خانواده هم مختل می‌شود و خیلی از فرارها به خاطر همین باری است که سربازی بر خانواده ایجاد می‌کند».[114] بر پایهٔ آمار سال ۱۳۹۵، ۴۰ درصد از سربازان غایب ایرانی، از قشرهای فقیر این کشور به‌شمار می‌رفتند.[196]
صادق الحسینی، اقتصاددان، در انتقاد از سربازی اجباری در ایران گفت: «سربازی سه ویژگی دارد؛ نخست عدم رضایت، دوم کار رایگان و سوم عدم امکان پیگیری مطلوبیت فردی و منافع شخصی. این سه ویژگی، باعث می‌شود که سربازی اجباری، دارای عوارضی باشد».[114] سربازی اجباری در دوران جمهوری اسلامی، دارای عوارض اقتصادی نیز دانسته شده است. به گفتهٔ همین کارشناس، «اولین عارضه آن فقر است. سربازی به نوعی تقویت کننده فقر در جوامعی است که سربازی اجباری دارند. افراد فقیر و دهک‌های پایین جمعیت عملاً یک بخشی از زندگی و عمر خود را برای یک سیستم به صورت مجانی کار می‌کنند. عمر مولد کم، مهارت آموزی کم است و در نتیجه، باعث ایجاد یک تلهٔ فقر می‌شود. سربازهای فراری نمی‌توانند در سیستم رسمی کار کنند و خودشان را بالا بکشند و این فقر، گسترش پیدا می‌کند.» همچنین به گفتهٔ این اقتصاددان، از دید برابری جنسی نیز با توجه به مسئولیت‌های پسران در فرهنگ ایرانی، همانند تشکیل خانواده که نیازمند توان اقتصادی است، سربازی اجباری در این موارد، «عدم توازن» ایجاد می‌کند.[114] داشتن کارت پایان خدمت برای استخدام شدن در نهادهای دولتی مزیت محسوب می‌شود اما امروزه با کوچک شدن روزافزون حجم دولت و افزایش استخدام‌ها بر اساس رابطه و نه ضابطه و همچنین حضور بیش از ۴۲ درصدی بانوان در ادارات دولتی،[197] این مزیت نیز عملاً کم‌رنگ شده است.
در سال ۱۳۹۲، سربازی در ایران، عامل افزایش سن ازدواج و «سکته‌ای ۲ ساله در روند حیات اجتماعی پسران» دانسته شد و عده‌ای، باور داشتند که زمان بازنگری در مورد سربازی، فرا رسیده است.[198] با این حال، باز هم تغییری صورت نگرفت. در سال ۱۴۰۰ نیز، اندکی پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری ایران، سربازی اجباری در ایران، به‌عنوان یکی از چرایی‌های «تأخیر در ازدواج و به دنبال آن، کاهش جمعیت ایران»، مورد توجه و در دستور کار مرکز پژوهشهای مجلس جمهوری اسلامی، قرار گرفت.[199]
همجنس‌گرایی در میان سربازان ایرانی، در رسانه‌ها مطرح بوده است. از جمله مشکلاتی که در دوران سربازی اجباری در ایران، مطرح شده است، تجاوز جنسی به برخی سربازان پسر در مناطقی از این کشور است. هرچند که این تجاوزها، باعث نشده است که مقامات نظام وظیفهٔ جمهوری اسلامی، واکنشی نشان دهند.[206] در یک گزارش که بی‌بی‌سی فارسی آن را پوشش داد، یک سرباز ایرانی با اشاره به شبی که در هنگام استراحت، دژبان، آنها را به تیپ رزمی فراخواند، می‌گوید: «متوجه شدیم ۷ نفر از سربازان در حمام به سرباز دیگری تجاوز کرده‌اند. تا صبح، جلسه بازجویی و نوشتن صورتجلسه ادامه داشت. شش نفر از متهمان اعتراف کردند.»[206]
سرباز، اعلام کرد که هنگام نوشتن صورتجلسه، دریافت که «سرباز بزه‌دیده از تاریکی و تنهایی به‌شدت می‌ترسید. سرباز ارشد یگان با اطلاع از این موضوع پست نگهبانی منطقه‌ای در دور دست و خلوت را برای وی در نظر می‌گیرد و وقتی با التماس سرباز مواجه می‌شود در قبال تعویض به او پیشنهاد رابطه جنسی می‌دهد و با اطلاع دادن به بقیه، سرباز مورد تجاوز دسته‌جمعی قرار می‌گیرد. سربازان مجرم به دادسرا اعزام شدند، به درخواست من و موافقت فرمانده پایگاه سرباز بزه دیده به شهر دیگری منتقل شد».[206] همچنین رسانه‌های فارسی‌زبان، باور دارند که تجاوز جنسی در دوران سربازی، بسیار پیش می‌آید و گزارش‌های بسیاری از همجنس‌گرایی در میان سربازان ایرانی، در رسانه‌ها مطرح بوده است؛ هرچند که واکنشی از مقام‌های رسمی، نداشته است.
رسانه‌های فارسی‌زبان، باور دارند که تجاوز جنسی در دوران سربازی، بسیار پیش می‌آید و برخی این را به اینکه سربازان از رابطه جنسی محروم هستند، ربط داده‌اند. سربازان ایرانی که مورد تجاوز قرار گرفته‌اند، اعلام کرده‌اند که در تخت، هنگام خواب، دستشویی و حمام، معمولاً ممکن است کسی برای چنین کاری به سربازان، نزدیک شود.[207]
همچنین در سوی دیگر، دگرباشان جنسی ایرانی، برای گرفتن معافیت از سربازی، مجبور به اعتراف کردن می‌شوند.[208]
دانش‌آموزانِ پسر باید تا قبل از سن ۱۸ سالگی (حدود ۱۷/۵ سالگی) در مراکز پلیس، وضعیت خدمت و معافیت خود را تعیین کنند.[209][117][210] در صورت سرپیچی پسران از این قانون، آنها از حقوق شهروندی خود محروم می‌شوند و حتی درصورت شناسایی‌شدن توسط پلیس، در زندان بازداشت شده و آن پسران به اجبار به سربازی فرستاده می‌شوند.[117][149][211] براین اساس دولت ایران به‌جای هموار کردن فرصتِ تحصیل در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی، دانش‌آموزانِ پسر را مجبور می‌کند در مراکز پلیس تعهد به سربازی اجباری بدهند.[149] دانش‌آموزانِ پسر در این زمان اگر معافیت (جانبازی و…) نداشته باشند، فقط دو بار فرصت شرکت‌کردن در کنکور سراسری به آنها داده می‌شود.[149][211][141] این درحالی‌است که زنان و دختران تا هر زمان که بخواهند می‌توانند در کنکور سراسری شرکت کرده و در دانشگاه‌ها مشغول تحصیل شوند.[149][141] در صورت سرپیچی پسران از قانونِ «سربازی اجباری پسران»، از حقوق شهروندی خود محروم می‌شوند. طبق آمار رسمی مسئولان جمهوری اسلامی، تا کنون حداقل سه میلیون نفر شهروند ایرانی، به‌دلیل غیبت در سربازی اجباری، از حقوق شهروندی خود محروم شده‌اند.[119] پسران و مردان در ایران قبل از پایان انجام سربازی اجباری، از دریافت هرگونه خدمات دولتی مانند اخذ گذرنامه، دریافت پروانه کسب و بهره‌مندی از حقوق شهروندی خود، محروم و ممنوع شده و حتی ممکن است بازداشت شوند؛ مگر با داشتن معافیت دائمی یا موقت.[117]
تعداد این محرومیت از حقوق شهروندی بسیار می‌باشد و بعضی از آنها در زیر آمده است:[149][141][212][115][139][140][152][151][213][214]
آلودگی و بیماری‌های گوناگون، از مشکلات دیگرِ سربازان ایرانی، در منطقه‌های خاص و حتی دور از مرکز کشور است؛ در مواردی این بیماری‌ها، هزینه‌هایی را نیز به سرباز و خانواده‌اش تحمیل می‌کنند.[206]
پس از گسترش کرونا در ایران، مقام‌های نظامی وابسته، به خانواده‌های سربازان اطمینان دادند که فرزندانشان، درگیر این ویروس، نخواهند شد و از انجام کارهای پیشگیری در مراکزشان، خبر دادند.[219]
تقی مهری، رئیس سازمان وظیفه عمومی ناجا در تاریخ خرداد ۱۳۹۹ دربارهٔ فوت سربازان بر اثر کرونا گفت: «خوشبختانه از اولین روزی که کرونا وارد ایران شد تا به الان، هیچ سربازی بر اثر کرونا فوت نکرده است.»[220][221] گفتنی‌است تا خرداد ۱۳۹۹ طبق آمار رسمی مسئولان جمهوری اسلامی، فوتی‌های کرونا در ایران حدود ۸ هزار و ۱۲ نفر جان باخته بودند.[222][223][224] که طبق گفته‌های رئیس سازمان وظیفه عمومی، در میان این ۸ هزار فوتی کرونا در ایران، حتی یک سرباز هم نبوده است.[220]
مشکلاتی همچون گرایش سربازان ایرانی به مواد مخدر به دلیل مسائل روحی ناشی از ناخواسته‌بودن این گونه زندگی، هزینهٔ بیرون آمدن آنان از اقتصاد و بی‌انگیزگی‌شان در دوران خدمت نیز، هزینه‌های بسیاری برای ایران، دربردارد. همچنین بر پایهٔ آمار رسمی، حدود پنج درصد از سربازان در این کشور، معتاد می‌شوند که به گزارش بی‌بی‌سی فارسی، آمار آن، احتمالاً بیشتر از اینها است.[110]
جنجال کارت معافیت بازیکنان فوتبال یکی از جنجالی‌ترین پرونده‌های فساد در فوتبال ایران است که به رویدادی اشاره می‌کند که طی آن کارت پایان خدمت برخی از بازیکنان فوتبال ایران باطل شد. رخدادهای خودروهای حمل سربازان و مواردی چون جنجال سربازی بازیکنان فوتبال نیز مورد توجه بوده‌اند.
در رابطه با حذف سربازی اجباری که تنها برای پسران است، تاکنون طرح‌های مختلف ارائه شده است اما از ابتدا انقلاب ۱۳۵۷ تاکنون هیچ تغییر اساسی در سربازی اجباری داده نشده است و دولت ایران نسبت به انتقادها و مشکلات سربازی اجباری برای پسران، بی‌تفاوت است.[14][253] طبق گفته سرهنگ حلوایی، معاون سابق سازمان معافیت‌های سربازی، سالانه ۴۰۰ هزار نفر به سربازی اجباری اعزام می‌شوند اما «نیاز تمام نیروهای مسلح کشور نیمی از این تعداد است».[50] یکی از طرح‌های ارائه شده برای حذف سربازی اجباری، «استخدام سربازِ حرفهای» و آموزش آنها به‌صورت حرفهای است.[254][255] با اجرای این طرح دولت ایران باید به سربازِ حرفهای خدمات و دستمزد بیشتر بدهد که تاکنون موافقت نشده است.[256][257][258] در ایران همواره از سربازها و سربازی اجباری، به‌عنوان نیرو کارِ ارزان با حقوق کم استفاده می‌شود.[50][259] در حکومت‌هایی که سربازی اجباری دارند تلاش می‌کنند رنگ و لعاب مقدس به سربازی بزنند و عباراتی مثل «دوران مقدس سربازی»،[50] «وظیفه عمومی» و «خدمت ملی» استفاده می‌کنند تا تلف‌شدنِ عمر سربازان را مقدس نشان‌دهند[260] و در مقابل، مخالفان و آزادی‌خواهان از واژه‌هایی مانند دورانِ «بردگی»، «اجباری»، «بیگاری» و «اسارت» یاد می‌کنند.[50][260] با اجرا طرح «سربازی اختیاری» و «سربازی حرفهای» دولت ایران باید عادلانه‌تر و متناسب با کار سربازان، خدمات و دستمزد سربازان را افزایش دهد.[119][259] اما چون در ایران از سربازان و سربازی اجباری، به‌عنوان نیرو کار ارزان با دستمزد ناچیز استفاده می‌شود، ستاد کل نیروهای مسلح با طرح «سربازی حرفهای» و «سربازی اختیاری» مخالف است.[119][111] بیشتر اعضای ستاد کل نیروهای مسلح و همچنین فرمانده کل ستاد کل نیروهای مسلح، توسط رهبر جمهوری اسلامی انتخاب می‌شوند.[102] بعضی از نمایندگان مجلس و فرماندهان نظامی جمهوری اسلامی، در واکنش به طرحِ حذف سربازی اجباری، سربازی اجباری را موضوعی حاکمیتی و امنیتی و از اختیارات علی خامنه‌ای به عنوان فرمانده کل نیروهای مسلح می‌دانند، با احتیاط با آن برخورد می‌کنند و این رهبر جمهوری اسلامی است که باید تصمیم نهایی را برای آینده سربازان بگیرد.[120][14][122] علی خامنه‌ای دربارهٔ سربازی اجباری می‌گوید:
سربازی واقعاً مقدس است که در جنگ و صلح در صف اول نیازهای کشور قرار دارد. سربازها باید خدا را شکر کنند که در محیطی قرار گرفته‌اند که زمینه کسب علم و معرفت و فراگیری فضایل و تقوا در آن فراهم است و برای شکر این نعمت باید در سربازی کوشا باشند. باید احساس تباه‌شدنِ وقت و عمر به کسی که در حال گذراندن سربازی است، دست ندهد.[261][262]
در مرداد ۱۳۹۳ تعدادی از دانشجویان در دیدار با علی خامنه‌ای درخواست کردند مدت زمان سربازی اجباری کاهش یابد که با مخالفت علی خامنه‌ای روبه‌رو شدند و علی خامنه‌ای بیان کرد: «راه حل مشکل، این نیست که مدت زمان سربازی را کم کنیم باید کارهای دیگر انجام داد.»[264][265] تعدادی از نمایندگان مجلس پس از آنکه دربارهٔ حذف سربازی اجباری و اجرا «سربازی حرفهای» در رسانه‌ها صحبت کردند، ستاد کل نیروهای مسلح از آن نمایندگان مجلس در دادگاه‌ها و رسانه‌ها شکایت کرد.[266] به‌همین دلیل بسیاری از نمایندگان مجلس تلاش می‌کنند تا جایی که می‌توانند دربارهٔ اجرا طرح «سربازی حرفهای»، سکوت کنند.[266]
امیر حاتمی، وزیر دفاع جمهوری اسلامی، با نقل‌قول از گفته‌های رهبر جمهوری اسلامی بیان کرد:[122]
رهبر انقلاب گفتند سربازی واقعاً مقدس است که در جنگ و صلح در صف اول نیازهای کشور قرار دارد؛ بنابراین هم خانواده‌ها و هم جوانان، باید با شوق و علاقه برای سربازی بشتابند. سربازان نیز باید افتخار کنند که سربازی نظام و حکومتی را انجام می‌دهند که در رأس آن رهبری فرهیخته، دلسوز و مقتدر قراردارد.[121][122]
حشمت فلاحت پیشه، رئیس پیشینِ کمیسیون امنیت ملی مجلس شورا اسلامی، معتقد است سربازی اجباری، رانت است و دربارهٔ آن می‌گوید: «متأسفانه بر سربازی اجباری، رانت حاکم شده است و مسئولانی که مخالفِ داوطلبی‌شدن سربازی و سربازی اختیاری هستند، فرزندانشان را به سربازی اجباری نمی‌فرستند و این فرزندان مردم عادی هستند که به سربازی اجباری فرستاده می‌شوند، جان و مال آنها به خطر می‌افتد و بدونِ آموزش در مقابل دشمنان حرفهای قرار می‌گیرند.»[267] حشمت فلاحت پیشه در ادامه دربارهٔ سربازی اجباری گفت: «متأسفانه طرح سربازی اختیاری و سربازی حرفهای صورت نگرفت و معتقدم تصمیم گیرندگان سربازی اجباریِ فرزندان مردم، افراد بی‌دغدغه‌ای هستند که فرزند خودشان به سربازی اجباری نمی‌رود و اگر هم برود در بهترین مکان‌ها سربازی می‌کنند و در گروه سربازان خاص هستند.[267] در زمان ریاستم در کمیسیون امنیت ملی، با حضور در مناطق مرزی شاهد آخرین سربازان کشور در مرزها بودم و معتقدم آنها مظلوم‌ترین خدمت‌گزاران به مردم بودند. متأسفانه سن اغلب این سربازان که کشته می‌شوند نزدیک به ۱۹ سال است. این سربازان متأسفانه مجبور به درگیری و چالش با قاچاقچیان حرفهای می‌شوند و حتی در معرض تهدیدات انتظامی و امنیتی قرار دارند.»[267] حشمت فلاحت پیشه اجرا نشدنِ طرح «سربازی حرفهای» را به‌دلیل مخالفت ستاد کل نیروهای مسلح می‌داند.[267][268] اغلب اعضای ستاد کل نیروهای مسلح از جمله فرمانده کل ستاد کل نیروهای مسلح، توسط رهبر جمهوری اسلامی انتخاب می‌شوند.[102] دوره سربازی اجباری می‌تواند خطرناک باشد و تعدادی از سربازان به آخر دوره نمی‌رسند. مسئولان جمهوری اسلامی برای دهه‌ها از ابتدا انقلاب ۱۳۵۷ تا کنون، هیچ تغییر بنیادین در اصل سربازی اجباری در ایران نداده‌اند و به انتقادات و پیشنهادها بی‌توجه هستند، به نحوی که هنوز سربازی در این کشور حالت اجباری برای پسران دارد.[117]
سردار موسی کمالی مشاور قرارگاه مهارت‌آموزیِ سربازان، می‌گوید: «خانواده‌ها باید فرزندان خود را برای انجام سربازی مقدس تشویق کنند» اما وی فرزند خود را به‌علت دَررفتگی‌دست، از سربازی معاف کرد[133][120] همچنین موسی کمالی دربارهٔ سربازی اجباری بیان می‌کند:[120]
فرمانده معظم کل قوا (علی خامنه‌ای) فرمودند «سربازی واقعاً مقدس است که در زمان جنگ و صلح در صف اول نیازهای کشور قراردارد.» بنابراین سربازی واقعاً مقدس است.[120] سربازی در این لباس مقدس، مثل جهاد فی سبیل الله است. برخی جوانان در فضای مجازی فکر می‌کنند که دیگر دوران سربازی اجباری به‌سر رسیده است و جوانانی هم خوش‌شان بیاید و آفرین بگویند، نمی‌توانند سربازی اجباری را حذف کنند. سربازی اجباری در ایران هیچ‌وقت به اتمام نخواهد رسید.[120] بنابراین همان‌طور که رهبر انقلاب گفتند سربازی واقعاً مقدس است و ما تصمیم نداریم با حذف سربازی اجباری، از جوانان فرصت انجام این عمل مقدس را بگیریم.[120]
درحال حاضر سربازی اجباری در ایران پیشنهادها و انتقادها را نمی‌پذیرد، حتی اگر به بهای خودکشی سربازان تمام شود.[50] محمدرضا اکبرحلوایی، معاون اسبق معافیت‌های سربازی است، دربارهٔ خودکشی سربازان می‌گوید: «اگر خاطرتان باشد پس از حادثه تصادف اتوبوس نی‌ریز که سربازان در آن کشته شدند، تعدادی از سربازان به فرماندهان پادگان آبیک حمله کردند. پس از آن سیاستی چیده شد که تماس بین فرماندهان و سربازان را به حداقل برساند. از نگاه من از آن روز به بعد اتفاقاً حمله و پرخاش به فرماندهان کمتر شد و خودکشی سربازان جایش را گرفت.[116] متأسفانه اخبار خودکشی سربازها شنیده می‌شود اما انگار برای مسئولان اهمیتی ندارد. درحالی‌که ستاد نیروهای مسلح باید نسبت به این اتفاقات حساس باشد، سامانه غیررسمی داشته باشد و آمار این حوادث را در آن ثبت کند تا بتوان برنامه‌ای برای مقابله با آن طراحی کرد.»[116] مشکلات سربازان ایرانی نیز شامل گرایش سربازان ایرانی به مواد مخدر، گرفتاری به بیماری‌های گوناگون و حتی مواردی، تمایل به خودکشی بوده است.[112][113] مشکلات دیگری همچون طلاق، آسیب‌های روانی و مهاجرت نخبگان، آسیب به اقتصاد سربازان، محرومیت از خدمات اجتماعی حاصلِ فرار از سربازی اجباری، عقب‌انداختن ازدواج آنان، عقب انداختن تحصیل دانشگاهی پسران و مردان، عقب‌انداختن استخدام و پیشرفت در شغل، عقب‌انداختن پیداکردنِ کار و… از دیگر عواقب سربازی اجباری پسران است.[114][115] حتی نظامیان جمهوری اسلامی مانند سردار موسی کمالی نسبت به ناعادلانه بودنِ دستمزد سربازان اعتراف کرده‌اند: «اگر بپرسید دستمزد سربازان عادلانه است، می‌گویم خیر، چرا که اگر بخواهیم حقوق عادلانه بدهیم باید طبق قانون باشد. از سوی دیگر هدف از سربازی اجباری، کاهش هزینه‌ها است. اگر بخواهیم دستمزد عادلانه بدهیم، بحث سربازی حرفهای مطرح می‌شود. اعتراف می‌کنم سربازی اجباری، کاری سخت است. جوانان بهترین دوران زندگی‌شان را آمده‌اند سربازی کنند.»[51]
نظامیان و فرماندهان جمهوری اسلامی، «کمبود بودجه» و نداشتنِ هزینه‌های لازم برای تشکیل نیروی مسلح حرفهای، را علت اجرا نشدن طرح «سربازی حرفهای» می‌دانند.[14][267][269] رئیس وقت ستاد کل نیروهای مسلح، محمد باقری بیان می‌کند مانع اجرا طرح «سربازی حرفهای» پول است و بودجه لازم برای این کار توسط مجلس شورا اسلامی، در نظر گرفته نشده است.[270] هنگام ارائه طرح «سربازی حرفهای» به ستاد کل نیروهای مسلح، کمیسیون امنیت ملی مجلس جزئیات تأمین مالی طرح «سربازی حرفهای» مشخص کرد.[271] برخلاف تصویب «سربازی حرفهای» در کمیسیون امنیت ملی مجلس شورا اسلامی، ستاد کل نیروهای مسلح از اجرا قانون «سربازی حرفهای» سرپیچی کرد.[267] سپس ستاد کل نیروهای مسلح با انتشار سخنان علی خامنه‌ای، دلیلِ حذف‌نشدن سربازی را «مقدس‌بودن سربازی» توضیح داد و بیان‌کرد سربازی اجباری هیچ‌وقت در ایران حذف نخواهد شد.[272] اغلب اعضای ستاد کل نیروهای مسلح از جمله فرمانده کل ستاد کل نیروهای مسلح، توسط رهبر جمهوری اسلامی انتخاب می‌شوند.[102] با وجود مخالفت‌های جدی افراد سرشناس مانند محسن رضایی فرمانده سابق سپاه پاسداران و بسیاری از مسئولان حکومتی، هنوز اراده‌ای برای کنار گذاشتن طرح سربازی اجباری، وجود ندارد و طرح‌های جایگزین مانند «ارتشِ حرفهای» یا «سربازی حرفهای» در دستور کار قرار نگرفته است و مسئولان جمهوری اسلامی نسبت به مشکلات سربازی اجباری که فقط برای پسران است، بی‌توجه هستند و تغییر بنیادین صورت نمی‌گیرد.[14][273][274] طرفداران حذف سربازی اجباری بیان می‌کنند با جایگزین شدن طرح «سربازی حرفهای»، افرادی که علاقمند به سربازی هستند یا افرادی که بیکارند و به دنبال منبع درآمدی هستند، می‌توانند برای چند سال این شغل را انجام دهند و زندگی‌شان را تأمین کنند و مشکل بیکاری جوانان را با ایجاد شغلِ «سربازی حرفهای» حل کرد.[275]
ارتش نیز می‌تواند روی این نیروهای «سربازی حرفهای» سرمایه‌گذاری کرده و آموزشِ حرفهای به آنها بدهد و سایر جوانان به دنبال حرفه مورد علاقه خودشان بروند.[14][276] در بسیاری از کشورها انتقادها و اعتراض‌هایی به دوران سربازی اجباری صورت گرفته و در حال حاضر بیش از ۱۲۰ کشور جهان، سربازی اجباری ندارند.[118][277] امروزه بیشتر کشورهای دنیا به سمت نیروی انسانیِ حرفهای برای ارتش و پلیس روی آورده‌اند اما ایران به همراه ۱۶ کشور دیگر از انگشت‌شمار کشورهای جهان هستند که بیش از یک سال سربازی اجباری است و در آن ۱۶ کشور که سربازی اجباری دارند، ایران در میان آنها جزء کمیاب کشورهایی است که دختران و زنان کاملاً از سربازی اجباری معاف هستند.[50] از عمر این روند پرهزینه و تقریباً ناکارآمد تأمین نیروی انسانی برای نیروهای مسلح ایران ۹۳ سال می‌گذرد با این حال در این مدت، تغییر ساختاری و عمده‌ای نکرده است.[277] این شیوه کادرسازی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی منتقدان بسیاری دارد که البته صدایشان هیچ‌وقت در رسانه‌های رسمی ایران شنیده نمی‌شود.[50][278]
به‌جز اخبار رسمی که از طرف سازمان نظام وظیفه منتشر می‌شود، انتشار مطالب مرتبط با سربازی جز در موارد کمیاب ممنوع است.[279] به همین دلیل کارزارها و گروه‌هایی در خارج از فضای رسانه‌ای ایران و در فضای مجازی، علیه شیوه قدیمی سربازگیری و سربازی اجباری در ایران فعالیت می‌کنند که معروف‌ترین آنها کمپین‌های «نه به سربازی اجباری» و «بهبود سربازی» هستند.[50][279]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
