شهرنشینی

شهرنشینی (به انگلیسی: Urbanization) به انتقال جمعیت از مناطق روستایی به مناطق شهری، افزایش تدریجی نسبت افراد ساکن شهرها، و راه‌هایی که هر جامعه خود را با این تغییرات وفق می‌دهد، گفته می‌شود.^[۱]

شهر شیکاگو، یکی از اولین نمونه‌های سیستم شهری شبکه‌ای آمریکا است. این شبکه چهارخانه‌ای شکل حتی در مناطق ناهموار نیز ادامه داده شده‌است.

شهرنشینی، کلاً به مفهوم زندگی یک جمعیت در شهرها به‌کار می‌رود ولی معمولاً به افزایش شمار ساکنان شهرها نسبت به ساکنان روستایی یک کشور یا منطقه اشاره دارد.

شهرنشینی و افزایش آن، بر اقتصاد و محیط زیست یک منطقه تأثیر زیادی دارد. همچنین روحیات و شیوه زندگی مردم شهرنشین، با گسترش شهرنشینی دستخوش دگرگونی‌های نسبتاً زیادی می‌شود.

شهرنشینی بی‌رویه و گسترش پرشتاب پدیده شهرنشینی در بسیاری کشورها باعث به‌وجود آمدن پدیده‌هایی همچون حاشیه‌نشینی، زاغه‌نشینی، تکدی‌گری، تشکیل شهرهای خوابگاهی، افزایش بیکاری و بزهکاری و مشکلات و ناسازگاری‌های فرهنگی می‌شود.

تاریخچه

از زمان توسعه شهرهای اولیه بین‌النهرین و مصر تا قرن هجدهم، تعادلی بین اکثریت قریب به اتفاق جمعیتی که در روستا به زندگی مبتنی بر تولید کشاورزی مشغول بودند و مراکز کوچکی از جمعیت در شهرهایی که عمدتاً فعالیت اقتصادی داشتند وجود داشت. به دلیل تجارت وتولیدات کوچک در بازارها و به دلیل وضعیت بدوی و نسبتاً راکد کشاورزی در کل این دوره، نسبت جمعیت روستایی به شهری در یک تعادل ثابت باقی مانده‌است. با این حال، می‌توان افزایش قابل توجه درصد جمعیت شهرنشین در مقیاس جهانی را در هزاره اول قبل از میلاد جستجو کرد.^[۲] افزایش قابل توجه دیگر را می‌توان در تمدن مغول هندی مشاهده کرد، جایی که ۱۵٪ از جمعیت آن در طول قرن ۱۶–۱۷در مراکز شهری زندگی می‌کردند.^[۳][۴] بالاتر از آن، در سال۱۸۰۰درصد جمعیت اروپایی ساکن در شهرها ۱۳–۸ ٪ بود.^[۵] از اواسط قرن هجدهم بود که شهرنشینی جمعیت انسانی به سرعت شتاب گرفت.^[۶]

با شروع انقلاب کشاورزی و انقلاب صنعتی انگلیس^[۷] در اواخر قرن هجدهم، سرانجام رابطه و نسبت جمعیت درشهر و روستا درهم شکست. بطوریکه در طول قرن هیجدهم، چه از طریق ادامه مهاجرت از حومه شهرو چه به دلایل بسیار زیاد دیگر، رشد بی‌سابقه‌ای در جمعیت شهرنشین ایجاد گردید. با این گسترش جمعیت در شهرها، درانگلستان و ولز، نسبت جمعیت ساکن در شهرهایی با بیش از ۲۰۰۰۰نفر، از ۱۷٪ در ۱۸۰۱ به ۵۴٪ در ۱۸۹۱ افزایش یافت. علاوه براین، با تعریف وسیع‌تری ازشهرنشینی، جمعیت شهرنشین در سال ۱۸۵۱، در انگلستان و ولز، ۷۲٪ کل جمعیت، درفرانسه ۳۷٪، در پروس ۴۱٪ و در ایالات متحده ۲۸٪ را نشان می‌داد.

از آنجا که کارگران به دلیل پیشرفت در امر تولید بیشتر کشاورزی، از کار در زمین آزاد شدند، در شهرهای جدید صنعتی مانند منچستر و بیرمنگام که درکار تجارت و صنعت تجربه داشته و کارشان رونق داشت به کار پرداختند. تجارت روزافزون در سراسر جهان، واردات غلات از آمریکای شمالی و گوشت یخچالی از استرالیا و آمریکای جنوبی را نیز امکان‌پذیر نمود. شهرها از نظر گسترش نیز، به دلیل توسعه سیستم‌های حمل و نقل عمومی، که رفت و آمد در مسافت‌های طولانی‌تر تا مرکز شهر را برای طبقه کارگر تسهیل می‌کرد، گسترش یافتند.

به این ترتیب شهرنشینی به سرعت در جهان غرب گسترش یافت بطوریکه می‌توان گفت از دهه ۱۹۵۰، وجه غالب را پیدا کرد. در آغاز قرن بیستم، فقط ۱۵٪ از جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کردند.^[۸]در حالیکه طبق اعلام سازمان ملل، سال ۲۰۰۷ برای اولین بار در تاریخ بشر شاهد نقطه عطفی بود که بیش از ۵۰٪ از جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کردند.^[۹]

دانشگاه ییل،^[۱۰] در ژوئن ۲۰۱۶ داده‌های مربوط به شهرنشینی را در بازه زمانی ۳۷۰۰ قبل از میلاد تا ۲۰۰۰ میلادی منتشر کرد. از این داده‌ها برای تهیه ویدئویی استفاده شده‌است که توسعه شهرها در جهان را در این دوره زمانی نشان می‌دهد.^{[۱۱][۱۲][۱۳]} همچنین منشأ و گسترش مراکز شهری در سراسر جهان توسط باستان شناسان نقشه‌برداری شده‌ است.^[۱۴]

شهرنشینی در ایران

نمایی از کلانشهر رو به توسعه قم

از سال ۱۳۳۵ معیارهای مشخصی برای تبدیل روستا به شهر در نظر گرفته شد که از جمله آن، داشتن حداقل ۵ هزار نفر جمعیت بود. این مقدار در سال ۱۳۶۵ به ۱۰ هزار نفر افزایش یافت، تا اینکه با تغییر دوباره قانون در سال ۱۳۷۱، مقدار کمینه برداشته شد و هر نقطه دارای شهرداری به عنوان شهر شناخته شد. این تغییر قانون در دوره ده‌ساله ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۸، باعث زایش بیش از ۴۰۰ شهر شد و نقش مهمی در افزایش درصد شهرنشینی ایران به بیش از ۷۰ درصد داشته‌است.^[۱۵]

شهرنشینی پایدار

فرایند شهرنشینی جزء اساسی از پویایی جوامع انسانی است. شهرها به واسطه تغییرات در توزیع فضایی جمعیت و منابع، منعکس کننده ارتباط متقابل نواحی شهری و روستایی، بخش‌های اقتصادی، طبقات و گروه‌های اجتماعی هستند. این فرایند آثار و تبعات گوناگون مثبت و منفی را به همراه داشته‌است. از مهم‌ترین این آثار منفی شهرنشینی به خطر انداختن محیط زیست، استفاده بی‌رویه از منابع و تهدید حیات بشر در آینده و پیامدهای منفی اجتماعی و اقتصادی است. در راستای حل این معضلات مطالعات متعددی صورت گرفته و فرایند شهرنشینی در مناطق مختلف جهان از ابعاد و زوایای گوناگون مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌ است. یکی از این ابعاد مبحث توسعه است که نظر و توجه بسیاری از محققان عرصه شهر را به خود جلب کرده‌ است. به‌طور کلی مشخصات کلیدی پایداری شهری که غالباً در ادبیات موضوع و اسناد بیان می‌شوند، عبارتند از: برابری درون نسل‌ها، برابری بین نسل‌ها، حفاظت از محیط طبیعی، استفاده حداقل از منابع تجدیدناپذیر، بقای اقتصادی و تنوع، جامعه خود اتکا، رفاه فردی و رفع نیازهای اساسی افراد جامعه.^[۱۶]

جستارهای وابسته

• فهرست کشورها بر پایه شهرنشینی
• فهرست کشورها بر پایه جمعیت شهری
• مهاجرت داخلی
• بیکاری
• کلانشهر
• مگالاپلیس

منابع

1. "Urbanization". MeSH browser. National Library of Medicine. Retrieved 5 November 2014. The process whereby a society changes from a rural to an urban way of life. It refers also to the gradual increase in the proportion of people living in urban areas.
2. "A compare quantitative analysis". History & Mathematics. 2: 115–53. 2006.
3. Abraham Eraly (2007), The Mughal World: Life in India's Last Golden Age, p. 5, Penguin Books
4. Irfan Habib; Dharma Kumar; Tapan Raychaudhuri (1987). The Cambridge Economic History of India (PDF). Vol. 1. Cambridge University Press. p. 170.
5. Paolo Malanima (2009). Pre-Modern European Economy: One Thousand Years (10th-19th Centuries). Brill Publishers. p. 244. ISBN 978-9004178229.
6. Caves, R. W. (2004). Encyclopedia of the City. Routledge. p. 738. ISBN 978-0-415-86287-5.
7. "Industrial Revolution | Definition, History, Dates, Summary, & Facts". Encyclopedia Britannica (به انگلیسی). Retrieved 2020-10-29.
8. Annez, Patricia Clarke; Buckley, Robert M. (2009). "Urbanization and Growth: Setting the Context" (PDF). In Spence, Michael; Annez, Patricia Clarke; Buckley, Robert M. (eds.). Urbanization and Growth. ISBN 978-0-8213-7573-0.
9. Christopher Watson (1993). K.B. Wildey; Wm H. Robinson (eds.). Trends in urbanisation. Proceedings of the First International Conference on Urban Pests. CiteSeerX 10.1.1.522.7409.
10. "Yale University". Yale University (به انگلیسی). Retrieved 2020-11-02.
11. Reba, Meredith; Reitsma, Femke; Seto, Karen C. (2016-06-07). "Spatializing 6,000 years of global urbanization from 3700 BC to AD 2000". Scientific Data. 3: 160034. Bibcode:2016NatSD...360034R. doi:10.1038/sdata.2016.34. ISSN 2052-4463. PMC 4896125. PMID 27271481.
12. "Research Data–Seto Lab". www.urban.yale.edu. Archived from the original on 18 May 2019. Retrieved 2016-07-09.
13. "The History of Urbanization, 3700 BC – 2000 AD". YouTube. Retrieved 2018-09-24.
14. Stephens, Lucas; Fuller, Dorian; Boivin, Nicole; Rick, Torben; Gauthier, Nicolas; Kay, Andrea; Marwick, Ben; Armstrong, Chelsey Geralda; Barton, C. Michael (2019-08-30). "Archaeological assessment reveals Earth's early transformation through land use". Science (به انگلیسی). 365 (6456): 897–902. Bibcode:2019Sci...365..897S. doi:10.1126/science.aax1192. hdl:10150/634688. ISSN 0036-8075. PMID 31467217. S2CID 201674203.
15. رحیم‌بردی آنامرادنژاد، داود آنامرادنژاد (۱۳۹۳). «آثار و پیامدهای قوانین شهری در فضای جغرافیایی ایران (ماده 4 قانون تقسیمات کشوری)». اولین همایش علوم جغرافیایی ایران. دانشگاه تهران.
16. «کیسرچ، دانشنامه تخصصی مقالات فارسی». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ اوت ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۵ اوت ۲۰۱۹.

پیوند به بیرون

• World Urbanization Prospects, the 2014 Revision, Website of the United Nations Population Division
• NASA Night Satellite Imagery – City lights can provide a simple, visual measure of urbanization
• The Natural History of Urbanization, by Lewis Mumford
• The World System urbanization dynamics, by Andrey Korotayev
• Brief review of world socio-demographic trends includes review of global urbanization trends
• World Economic and Social Survey 2013, United Nations Department of Economic and Social Affairs.

رسانه

• سیر تحول طبقه متوسط شهرنشین در ایران در یوتیوب
• آغاز طبقه متوسط شهرنشین در ایران در یوتیوب