شیخ زاهد گیلانی

تاج‌الدین ابراهیم کردی سنجانی معروف به شیخ زاهد گیلانی (۶۱۵–۷۰۰ / ۱۲۱۸–۱۳۰۱) از صوفیان بزرگ ایران بود.

تاج‌الدین ابراهیم گیلانی
آرامگاه منتسب به شیخ زاهد گیلانی در روستای شیخه‌کران واقع در نزدیکی شهر لنکران
مرشد زاهدیه
پس از	بنیان‌گذاری طریقت زاهدیه
پیش از	جمال‌الدین علی زاهدی[۱]
عنوان(ها)	شیخ زاهد
اطلاعات شخصی
زاده	۶۱۵ ه‍.ق پوته‌سر، اسپهبد، خوارزمشاهیان
درگذشته	رجب ۷۰۰ ه‍.ق سیاورود، اسپهبد، ایلخانان
محل دفن	مورد اختلاف بین: شیخه‌کران، لنکران، جمهوری آذربایجان و شیخانبر، لاهیجان، ایران
دین	اسلام
دوران	دوران طلایی اسلام
فرقه	سنی
مذهب	شافعی
طریقت تصوف	زاهدیه
رهبر مسلمان
تأثیرگذاران شیخ شهاب‌الدین اهری
تأثیرپذیرندگان شیخ صفی‌الدین اردبیلی

استاد بزرگ صوفی (مرشد کامل) شیخ زاهد گیلانی (۱۲۱۶–۱۳۰۱) داماد خود شیخ صفی‌الدین اردبیلی را به عنوان جانشین معنوی خود در ۱۳۰۱ تعیین کرد.

زندگی

صفی‌الدین اردبیلی بنیانگذار دودمان صفوی ۲۵ سال نزد زاهد گیلانی گذرانید و دختر او را به همسری گرفت. زاهد، صفی‌الدین را به جانشینی خود در طریقت برگزید. پس از مرگ زاهد، و به روایتی در همان دوران زندگی وی، صفی‌الدین به اردبیل بازمی‌گردد و طریقتی به نام صفویه در آنجا بنیاد می‌گذارد. زاهد مرید شهاب الدین اهری است.

طریقت

طریقت او به رهبران تصوف مانند ابونجیب سهروردی و حسن بصری می‌رسد.

شیخ زاهد صوفی نوگرایی بود. وی به تصوف در معنای جدیدی توجه داشت. وی بر این باور بود که تلاش‌های روزانه برای تأمین معاش خود و خانواده در حد جهاد در راه خدا باارزش است. شیخ زاهد توجه به خانواده و تشکیل خانواده را بااهمیت به‌شمار می‌آورد.^[۲]

مدفن

آرامگاه منتسب به شیخ زاهد لاهیجی در روستای شیخانبر واقع در نزدیکی شهر لاهیجان

در حال حاضر در جاده لنگرود به لاهیجان در ۳ کیلومتری لاهیجان، در روستایی به نام شیخانبر بقعه‌ای وجود دارد که به عنوان آرامگاه شیخ زاهد گیلانی شناخته می‌شود.

با این حال پژوهشگران نظرات متفاوتی درخصوص محل دفن شیخ زاهد ارائه داده‌اند. احمد موسوی مزار شیخ زاهد را بر اساس نوشته‌های صفوةالصفا حوالی روستای سیاهورود در ۱۳ کیلومتری فومن می‌داند و اضافه می‌کند در آنجا بنای ساده‌ای وجود دارد که به شیخ (پیر) زاهد منسوب است. هرچند به علت ارادت مردم به این شخصیت، بقعه‌های دیگری نیز در سایر آبادی‌های گیلان وجود دارد که به او منسوب است.^[۳] عباسقلی غفاری‌فرد با بررسی متونی همچون صفوه‌الصفا، تاریخ حزین اثر حزین لاهیجی و روضه‌الصفویه بر این باور است که مکان‌هایی که این منابع از آن نام می‌برده‌اند، امروز در جمهوری آذربایجان قرار دارند. وی بر اساس بررسی‌های میدانی روستای ساحلی سیاه‌ور واقع در شهرستان لنکران را محل اولیه دفن شیخ زاهد می‌داند که پس از چندین سال پیکر شیخ زاهد از آن‌جا به روستای شیخ‌کران در دو کیلومتری روستای اول، منتقل می‌گردد و هم‌اکنون نیز آرامگاهی با نام شیخ زاهد در آن روستا قرار دارد.^[۴]

کتاب دربارهٔ او

از نویسندگان نامدار ایران، سعید نفیسی، کتابی دربارهٔ وی نوشته به نام «زاهد گیلانی».

بازماندگان

همچنین ببینید: فرمان ابوسعید بهادرخان به خانواده شیخ زاهد گیلانی

نوادگان شیخ زاهد در طول تاریخ با نام «زاهدی» شهرت داشتند. در کتاب سلسله النسب الصفویه که در روزگار شاه سلیمان صفوی تألیف شده‌است، شرحی از بازماندگان شیخ زاهد ارائه شده‌است. مؤلف این کتاب، شیخ حسین پیرزاده زاهدی خود از نوادگان شیخ زاهد بوده‌است. به نوشته او فرزندان شیخ زاهد به شرح زیر بوده‌اند:

• شیخ جمال‌الدین که از همسر اول شیخ زاهد بود. چون شیخ زاهد در بستر مرگ افتاد، بسیاری منتظر بودند تا او شیخ جمال‌الدین را که در آن زمان مردی نسبتاً سالخورده بود به جانشینی خود معرفی کند. پس از فوت شیخ زاهد، شیخ جمال‌الدین مجاور آرامگاه او شد و نوادگان او تا زمان تألیف کتاب سلسله النسب الصفویه همچنان مجاور آنجا بوده‌اند.^[۵] تبار حزین لاهیجی، از عالمان اصفهان در اواخر صفوی و افشاریان و زندیه با ۱۵ نسل به شیخ جمال‌الدین می‌رسد.^[۶]

شیخ زاهد در هفتاد سالگی با دختر یکی از مریدانش به نام اخی‌سلیمان کلخورانی ازدواج کرد و از او صاحب یک پسر و یک دختر شد:

• بی‌بی‌فاطمه، همسر شیخ صفی‌الدین اردبیلی و مادر شیخ صدرالدین موسی
• شیخ شمس‌الدین، نوادگان او از زمان شاه عباس اول به تولیت آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی اشتغال داشتند و شیخ حسین مؤلف سلسله النسب الصفویه نیز از همین دودمان بوده‌است.^[۵]

همچنین، افراد زیر را نیز از نوادگان شیخ زاهد دانسته‌اند:

• منابعی چون آتشکده آذر، رستم‌التواریخ و خاطرات سردار ظفر (احتمالا به پیروی از دو منبع قبل از خود) خوانین حاکم بر ایل بختیاری (ایلخانان بختیاری) را از زمان شاه تهماسب اول صفوی تا زمان عادل شاه افشار از نسل زاهد گیلانی به‌شمار می‌آورند.^{[۷][۸][۹][۱۰]}
• میرزا احمد تنکابنی (حکیم‌باشی) پزشک فتحعلی شاه قاجار نیز نسب به زاهد گیلانی می‌رسانده‌است. شمایل او، به قولی، در یکی از تالارهای کاخ گلستان آویزان است. نوادگان و وابستگان میرزا احمد در دوران معاصر نام خانوادگی زاهدی را انتخاب کردند. فضل‌الله زاهدی از این خانواده بود.^[۱۱]

جستارهای وابسته

• درگاه زندگی‌نامه
• درگاه ایران
• درگاه تالش

• تاج‌الدین علیشاه جیلانی

پانویس

1. سودآور، «یکی از جعل‌های تاریخی صفویه»، نامه بهارستان، ۱۹۷.
2. امیرفروزان میرفندرسکی (پاییز ۱۳۹۹)، آناتولی ۸۷۸ قمری، میرفندرسکی، ص. ۳۵، شابک ۹۷۸-۶۲۲-۰۰-۲۰۹۱-۲
3. موسوی، «مدفن شیخ زاهد گیلانی»، هنر و مردم، ۸۵.
4. غفاری‌فرد، «خاستگاه نیاکان شیخ زاهد»، پژوهش‌نامه تاریخ، ۷۱.
5. پیرزاده زاهدی، شیخ حسین (۱۳۴۳ قمری). سلسله النسب الصفویه. برلین: چاپخانه ایرانشهر. ص. ۱۰۰–۱۱۵. تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
6. حزین لاهیجی (۱۳۳۲). تاریخ حزین. اصفهان: کتابفروشی تأیید. ص. ۲.
7. رستم التواریخ.
8. آتشکده آذر.
9. کریم خان زند.
10. خاطرات و یادداشت‌های سردار ظفر بختیاری.
11. . بایگانی‌شده در ۲۰۲۱-۱۰-۲۲ توسط Wayback Machine

منابع

• احمدیان، ابراهیم (۱۴۰۲). «زاهد گیلانی». در موسوی بجنوردی، کاظم. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۲۶ (ویراست آنلاین). تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• اسفندیار، محمودرضا (۱۳۹۵). «زاهد گیلانی». در حداد عادل، غلامعلی. دانشنامه جهان اسلام. ج. ۲۱. تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی. صص. ۱۹۵–۱۹۷. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۴۴۷۰۲۲-۳.
• حریری، اشرف‌آقا (فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۱). «محل واقعی مدفن شیخ زاهد گیلانی». گیله‌وا. صومعه‌سرا: توکل. ۱۰ (۶۶): ۵۰.
• حیدریان، آرمین (شهریور ۱۳۹۲). «شیخ زاهد جیلانی، عارفی از تالشان آستارا». ماهنامهٔ تالش. ۱۰ (۵۸) – به واسطهٔ پایگاه تالش‌شناسی.
• دوانی، علی (۱۳۷۲). مفاخر اسلام. ج. ۷. تهران: قبله.
• رحیمیان، عنایت‌الله (بهمن و اسفند ۱۳۸۰). «نظری دیگر و تازه بر مدفن شیخ زاهد گیلانی». گیله‌وا. صومعه‌سرا: توکل. ۱۰ (۶۵): ۲۴–۲۵.
• سودآور، ابوالعلاء (پاییز و زمستان ۱۳۸۹). «بررسی فرمان ایغوری ابوسعید بهادرخان و ارتباط آن با کشف یکی از جعل‌های تاریخی صفویه» (PDF). نامه بهارستان. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (۱۶): ۱۹۷–۲۱۰ – به واسطهٔ وبگاه رسمی ابوالعلاء سودآور.
• عون‌اللهی، سید آقا (فروردین ۱۳۷۳). «آرامگاه شیخ زاهد گیلانی در کجاست؟». گیله‌وا. صومعه‌سرا: توکل. ۲ (ضمیمهٔ ۱۸: ویژهٔ تالش): ۸–۱۰.
• غفاری‌فرد، عباسقلی (پاییز ۱۳۸۷). «خاستگاه نیاکان شیخ زاهد و محل کنونی آرامگاه او». پژوهش‌نامه تاریخ. دانشگاه آزاد اسلامی واحد بجنورد. ۳ (۱۲): ۶۵–۸۱.
• مؤذن‌زاده کلور، عبدالله (۱۳۹۵). «بقعه شیخ زاهد گیلانی». در حداد عادل، غلامعلی. دانشنامه جهان اسلام. ج. ۲۱. تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی. صص. ۱۹۷–۱۹۸. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۴۴۷۰۲۲-۳.
• موسوی، سید احمد (آبان ۱۳۵۳). «مدفن شیخ زاهد گیلانی کجاست؟». هنر و مردم. تهران: وزارت فرهنگ و هنر. ۱۳ (۱۴۵): ۸۲–۸۶.
• یوسفی نمین، سیده شهناز (فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۱). «آرامگاه حضرت شیخ زاهد قدس روحه در هیلیه‌کران آستارا». گیله‌وا. صومعه‌سرا: توکل. ۱۰ (۶۶): ۵۱.

• Aubin, Jean (1991). "Shaykh Ibrāhīm Zāhid Gīlānī (1218?-1301)". Turcica:Revue d'études turques. Leuven: Peeters. 23: 39–53. doi:10.2143/TURC.23.0.2014187.
• Bahadıroğlu, Mustafa (2000). "İBRÂHİM ZÂHİD-i GEYLÂNÎ". TDV İslâm Ansiklopedisi (به ترکی استانبولی). Vol. 21. Istanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi. pp. 359–360. ISBN 975-3894-48-1.
• De Nicola, Bruno (2014). "Patrons or Murīds? Mongol Women and Shaykhs in Ilkhanid Iran and Anatolia". Iran. London: British Institute of Persian Studies. 52 (1): 143–156. doi:10.1080/05786967.2014.11834742.
• Güven, Mustafa Salim (December 2012). "Osmanlı Sûfîlerinin İran Safevîlerine Yaklaşımında Azîz Mahmûd Hüdâyî Örneği". Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi (به ترکی استانبولی). 30 (2): 33–60. ISSN 1302-3543.
• Minorsky, Vladimir (October 1954). "A Mongol Decree of 720/1320 to the Family of Shaykh Zāhid". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. London: SOAS University of London. 16 (3): 515–527. doi:10.1017/S0041977X00086821 – via Cambridge University Press.
• Özaydin, Murat (Winter 2012). "DİYARBAKIR ÖRNEĞİNDE GÜLŞENİLİĞİN AZİZ MAHMUT HÜDAYİ HAZRETLERİ VE CELVETİYYE İLE OLAN İLGİSİ". Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi (به ترکی استانبولی). 11 (39): 347–384. ISSN 1304-0278 – via DergiPark.
• Rıhtım, Mehmet (2009). "IX-XIX. Asırlar Azerbaycan Kültür Tarihinde Tasavvufi Hareketler" (PDF). Avrasya Etüdleri (به ترکی استانبولی). Ankara: Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı. 35 (1): 33–60. ISSN 1300-1604.