خان (عنوان)

خان (صورت قدیم خاقان) عنوانی تُرکی و بیانگر اشرافیت در نظام ارباب‌رعیتی بوده‌است که معنا و مفهوم آن به زمینه‌های تاریخی و اجتماعی بستگی دارد.^[۱]

ریشه‌شناسی واژه

بر اساس نظر الکساندر ولوین، زبان‌شناس و فیلولوژیست روسی-آمریکایی، واژه qaγan از زبان ینی‌سئیایی گرفته شده‌است. این واژه در هزارهٔ پیش از میلاد به عنوان لقب در فدراسیون شیونگ‌نو پذیرفته شده^[۲] و بعدها به دیگر زبان‌ها راه یافته‌است. برخی نیز بر این باورند که ریشه‌شناسی واژه «خان» احتمالاً تُرکی است، گرچه ممکن است با زبان کُره‌ای، چینی، یا حتی زبان مغولی پیوند داشته باشد.^[۳] دیبو (۲۰۰۷) پیشنهاد می‌کند که ریشه ریشه‌شناسی نهایی خاقان از زبان ایران میانه *hva-kama- «خود فرمانروا، امپراتور» بر اساس دیدگاه بنونیست ۱۹۶۶ می‌آید. Savelyev و Jeong 2020 خاطرنشان می‌کنند که هر دو ریشه ریشه‌شناختی Khagan هستند. و معادل مؤنث آن خاتون ممکن است از زبان‌های ایرانی شرقی، به‌ویژه از «سکاهای اولیه *هواتون» گرفته شده باشد. ' (< *hva-tāvyani)".^[۴]

تاریخ

معنا و مفهوم واژه خان به زمینه‌های تاریخی و اجتماعی بستگی دارد و معنی آن بسته به مکان و دوره تاریخی بسیار متفاوت است. به عنوان مثال، در دوره امپراتوری مغول، این عنوان به خانواده نخبگان حاکم به عنوان صفت حاکمیت و تبار در خانواده چنگیزخان محدود می‌شد، در حالی که در زمان صفویان، یک عنوان برای منصب فرماندار بود (پایین‌تر از مقام بیگلربیگی). در اواخر دوره قاجار، هنگامی که عناوین گسترش می‌یافت، استفاده از عنوان خان، از سران قبایل گرفته تا افراد با اقتدار یا صرفاً عنوانی برای احترام بود، و در دوره معاصر در ایران ممکن است به نام هر شخصی به عنوان احترام افزوده شود. همچنین می‌تواند به عنوان فرم آدرس یا به عنوان بخشی از نام مکان استفاده شود. به عنوان مثال، خانبالیق (پکن کنونی) پایتخت قوبلای خان. از دوره مغول تا قرن نوزدهم میلادی، عنوان خان از مغولستان تا سراسر آسیای مرکزی و ایران، و در امپراتوری عثمانی مورد استفاده قرار می‌گرفت. امروزه همچنان در آسیای میانه، هند و پاکستان کاربرد دارد، اما در ایران و ترکیه بسیار کمتر استفاده می‌شود.^[۵]

عنوان‌های مشابه در کشورهای اروپایی

• ایتالیا و اسپانیا: دن
• بریتانیا: سر
• فرانسه: کنت

خان‌های ایران

امان‌الله عامری(خان کرمان) در جوانی

خوانین بلوچ در دورهٔ قاجار، ۱۳۲۰ ه‍.ق (حدود ۱۹۰۲ میلادی) ۱۲۸۱ خورشیدی

• خوانین قشقایی
• خوانین شاهسون
• خوانین باصری
• خوانین بویراحمدی
• خوانین بلوچ و زابلستان
• خوانین لرستان
• خوانین بستک و جهانگیریه
• خوانین جیرفت و رودبارجنوب
• خوانین بختیاری
• خوانین کرمان
• خوانین کرمانشاه
• خوانین کردستان
• خوانین بهبهان

منابع

1. «KHAN – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. ص. KHAN (ḵān), a Turkish high title indicating nobility٫ Its meaning and designation, however, depends upon the historical and social contexts in which it is used٫. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۵.
2. Vovin, Alexander. 2007 ‘Once again on the etymology of the title qaγan. ’ Studia Etymologica Cracoviensia 12: 177-187.
3. «KHAN – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. ص. The etymology of khan is probably Turkic, although there is a possible link with Korean and ultimately with Chinese, or even proto-Mongolian and then with Chinese. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۵.
4. Savelyev, Alexander; Jeong, Choongwon (2020/ed). "Early nomads of the Eastern Steppe and their tentative connections in the West". Evolutionary Human Sciences (به انگلیسی). 2: e20. doi:10.1017/ehs.2020.18. ISSN 2513-843X. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (help)
5. «KHAN – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۵.

• خان در لغتنامه دهخدا
• فرهنگ سنسکریت- فارسی جلالی نائینی- زبان فارسی در دهکده جهانی- دکتر عجم