جستانیان

جُستانیان، آل جُستان و آل وَهسودان نیز خوانده شده‌اند، خاندانی دیلمی^[۲] بودند که در اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم میلادی (اواخر قرن دوم تا اواخر قرن چهارم هجری) از رودبار در دیلم، بخش کوهستانی گیلان، فرمان می‌راندند.^[۳] آنان در نواحی کوهستانی رودبار الموت که تختگاه‌شان بود حکومت می کردند . (و امروزه در استان قزوین واقع است) ، وسعت قلمروشان تا طالقان ، برغان ، رودبار قصران ، تنکابن ، اشکور ، رودسر ، رامسر ، و املش و سواحل رود شاهرود و سفیدرود را در بر می‌گرفت. در تاریخهای عمومی و دینیِ نخستین، پادشاهان محلی دیلم را غالباً با عنوان صاحب الدیلم، ملک الدیلم، رئیس الدیلم، مرزبان الدیلم و پادشاه دیلم یاد شده است.^[۴]

جُستانیان جُستانیان جُستانیان
۷۹۱–قرن ۱۱
سکه یک درهمی خسروشاه پسر ماناذر از حکام جستانی؛ ضرب رودبار ۳۶۱ هـ ق
پایتخت	رودبار الموت[۱]
دین(ها)	مزدیسنا (۷۹۱–۸۰۵) اسلام (۸۰۵-قرن ۱۱)
حکومت	سلطنتی
شاه
• ۷۹۱–۸۰۵	جستان یکم (نخستین)
• ۹۷۲–۱۰۰۴	خسرو شاه (آخرین)
دوره تاریخی	قرون وسطی
• بنیان‌گذاری	۷۹۱
• فتح توسط اسماعیلیان الموت	قرن ۱۱
پیشین پسین خلافت عباسی اسماعیلیان

آنها بیشتر به دلیل مقاومت در برابر حمله سپاهیان عرب به درون گیلان طی قرون هشتم و نهم، به خصوص در رابطه با منازعات بین خلفای عباسی و زیدی‌های طبرستان و گیلان شناخته می‌شوند. قدیمی‌ترین شاهد دربارهٔ آنها به سال ۸۰۵ برمی‌گردد وقتی مرزبان بن جستان پس از دریافت ضمانت رفتار امن از خلیفه هارون الرشید او را در ری ملاقات کرد و هدایا و خلعت‌های افتخار از او گرفت. آخرین شاهی که از این خاندان در منابع ذکر شده مهدی پسر خسرو فیروز است که قبل از ۹۳۱ قدرت را از دست داد وقتی سالاریان دیگر خاندان محلی دیلم را فتح کردند. نامهای جستان و وهسودان در هر دو خانواده معمول اند. محتمل احمد کسروی که جستانیان یک قرن دیگر به عنوان شاهزادگان کوچکتر به حکمرانی ادامه دادند ممکن است. به هر حال جستان ابراهیم، که ناصر خسرو از او به عنوان فرمانروای مقتدر طارم نام می‌برد احتمالاً ربطی به خاندان جستانی ندارد.^[۵]

ریشه نام خاندان

واژهٔ جستان بر وزن دستان شکل دیگری از واژهٔ جهان‌ستان می‌باشد و نام نیای بزرگ ایشان بود. معنای جستان در زبان دری، جهان ستان، جهان گشا، گیتی گشا، جهان گیر و ستانندۀ جهان است. کهنترین یادکردهای تاریخی از ایشان از مرزبان پسر جستان است و به آمدن هارون‌الرشید خلیفه عباسی به ری در ۱۸۹ هجری بازمی‌گردد که خلیفه بدو امان‌نامه‌ای داده بود و او را از پرداخت خراج معاف نموده و هدایا و خلعتهای افتخار به او داد. از دیگر یادکردهای تاریخی که آمده است، تنها یک گزارش مربوط به ظهور نخستین شیعۀ زیدی _ یحیی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب _ یا پناه بردن او به پادشاه جستانی دیلم است که در آن اشارات اجمالی به این سلسله شده است.

پس از مرزبان پسرش جستان دوم به فرمانروایی خودگردان دیلم می‌رسد که طبری از او به نام ابولیلی نام‌برده‌است. از احوال جستان دوم اطلاعات چندانی در دست نیست. در منابع حتى دربارۀ وجود او و یا چگونگی نامش اتفاق‌نظر وجود ندارد. پس از او وهسودان به پادشاهی می‌رسد که در روزگار او با نیرو گرفتن علویان در طبرستان و فشار ایشان به جستانیان و نیز درگیری با طاهریان و صفاریان اینان استقلال خود را از دست دادند ولی به گونهٔ امیرانی پیرو-به ویژه تابع علویان- بر سر کار برجای ماندند.

جستان سوم پسر وهسودان بود که به نام علویان ری، قزوین، ابهر و زنجان را گشود، اگرچه این پیروزی پایدار نبود. در ۲۷۸ هجری هم لشکر سامانی با شکست دادن علویان تا دیلم پیشروی کردند و جستان با فرستادن شفیع در امان ماند. در ۲۸۹ باز جستان در التزام رکاب علویان به نبرد با سامانیان پرداخت ولی در نزدیکی آمل از ایشان شکست خورد.

فرمانروای نامی دیگر جستانی علی پسر وهسودان برادر جستان بود که ملقب به ابن حسان بود. او که به واژگونهٔ نیاکانش با علویان دشمنی داشت در سال ۳۰۰ از سوی خلیفه مقتدر بالله فرمانروای اصفهان گردید. زکریای رازی کتاب طب ملکی را به نام او نگاشته‌بود. علی سرانجام به دست محمد بن مسافر سردودمان مسافریان کشته‌شد.

واپسین تن از دودمان جستانیان مهدی پسر خسرو فیروز برادرزادهٔ علی بود که لقب سیاه‌چشم داشت و در نبرد با مسافریان شکست خورده و سرانجام کشته‌شد. پس از او آگاهی روشنی از جستانیان در تاریخ در دست نیست. می‌نماید که دوده‌یشان یک چندی در دیلم دولتی خرد داشتند.

فرمانروایان جستانی

• جستان یکم (۷۹۱–۸۰۵) میلادی
• مرزبان پسر جستان (۸۰۵–۸۵۵)
• جستان دوم (۸۵۵–۸۵۶)
• وهسودان پسر جستان (۸۵۶–۸۶۵)
• خورشید (۸۶۵)
• جستان سوم (۸۶۵-۹۱۹)
• علی پسر وهسودان (۹۱۹)
• خسرو فیروز (۹۱۹)
• سیاه‌چشم (۹۱۹–۹۲۸)
• جستان چهارم (۹۲۸–۹۴۷)
• ماناذر (۹۴۷–۹۷۲)
• خسرو شاه (۹۷۲–۱۰۰۴)

شجره‌نامه

جستان یکم ح. 791–805

مرزبان بن جستان ح.805–855

جستان دوم ح. 855–856

وهسودان ح. 856–865

جستان سوم ح. 865-919

خسرو فیروز ح. 919

علی ح. 919

خورشید ح. 865

ناشناخته

خراسویه

سیاه‌چشم ح. 919–928

امیر ناشناخته

جستان چهارم ح. 928–947

ماناذر ح. 947–972

خسرو شاه ح. 972–1004

فولاذ

امیر ناشناخته

ابن فولاذ

منابع

1. کسروی، شهریاران گمنام، ۴۲.
2. کسروی، شهریاران گمنام.
3. also referred to as Āl-e Jostān and Āl-e Vahsudān, a local dynasty that ruled from Rudbār in Deylam, the mountainous district of Gilān during the late 8th and early 9th centuries.</ref
4. «جَستانیان». دانشنامه جهان اسلام.
5. Encyclopædia Iranica | Articles

«جَستانیان». دانشنامه جهان اسلام. دریافت‌شده در ۱۳۹۱-۱۰-۲۰.