این مقاله دربارهٔ افزایش مداوم دمای جهانی ناشی از فعالیت‌های انسان است. برای روندهای تاریخی اقلیمی، تغییرپذیری و تغییر اقلیم را ببینید.
در کاربرد رایج، تغییر اقلیم[۳][۴](به انگلیسی:Climate change) توصیف‌کننده گرمایش جهانی[۵][۶][۷] یا گَرمش زمین[۸](به انگلیسی:Global warming) یعنی افزایش مداوم میانگین دمای جهانی و اثرات آن بر سامانه اقلیمی زمین است. گرمایش جهانی پدیده‌ای است که منجر به افزایش میانگین دمای زمین و اقیانوس‌ها شده است.[۹][۱۰]تغییرات اقلیمی به معنای گسترده‌تر شامل تغییرات بلندمدت پیشین در آب و هوای زمین نیز می‌شود.
طی ۱۰۰ سال گذشته، سیّاره‌ی زمین به‌طور غیرطبیعی حدود ۱ درجهٔ سلسیوس گرم‌تر شده است که این موضوع دانشمندان را نگران کرده است.[۱۱] برخی از دانشمندان معتقدند که دهه‌های پایانی قرن بیستم، گرمترین سال‌ها در ۲۰۰۰ سال اخیر بوده است.[۱۲] گزارش‌ها حاکی از آن است که ۱۰ مورد از گرمترین سال‌های جهان تنها از سال ۱۹۹۰ تا سال ۲۰۰۷ به ثبت رسیده است که این میزان در ۱۵۰ سال گذشته بی‌سابقه بوده است.[۱۳] به نظر می‌رسد فعّالیت‌های صنعتی در ایجاد این مشکل بسیار مؤثّر بوده‌اند و به گرم شدن کرهٔ زمین کمک می‌کنند.[۱۱]
تغییرات دمای هوای سطحی طی ۵۰ سال گذشته.[۱] منطقه شمالگان بیشترین مقدار گرم‌شدن را داشته است و دما در خشکی به‌طور کلی بیشتر از دمای سطح دریا افزایش یافته است.میانگین دمای هوای سطح زمین از زمان انقلاب صنعتی تقریباً ۱٫۵ درجه سانتیگراد (حدود ۲٫۵ درجه فارنهایت) افزایش یافته است. اگرچه نیروهای طبیعی نیز باعث تغییرپذیری اقلیم می‌شوند، اما میانگین ۲۰ ساله تأثیر فزاینده فعالیت‌های انسانی را نشان می‌دهد.[۲]
از سال ۱۸۸۰ اندازه‌گیری دمای هوای کرهٔ زمین آغاز شده است و تاکنون نیز ادامه دارد. گفته می‌شود که گرم شدن کرهٔ زمین، در سال ۲۱۰۰ باعث خشکسالی شدید، گرمای سوزان و توفان‌های وحشتناک خواهد شد.[۱۴]
به عقیدهٔ بسیاری از دانشمندان با افزایش آگاهی‌های عمومی، مصرف بهینهٔ سوخت و انرژی، افزایش سطح فضای سبز و جلوگیری از تخریب جنگل‌ها، بازیافت مواد و استفاده از انرژی‌های جایگزین سوخت‌های فسیلی مانند باد و خورشید می‌توان این پدیده و اثرات منفی آن بر زندگی بشر را کنترل کرد. در نشست آب‌وهوایی کانکونمکزیک که در ماه دسامبر ۲۰۱۰ تشکیل شد ۱۹۳ کشور شرکت‌کننده تصمیم گرفتند تا صندوقی ۱۰۰ میلیارد دلاری را به منظور کمک به کشورهای در حال توسعه در مبارزه با گرمایش زمین تأسیس کنند.[۱۹]
پیش از دهه ۱۹۸۰، زمانی که مشخص نبود که آیا اثر گرمایشی ناشی از افزایش گازهای گلخانه‌ای قوی‌تر از اثر خنک‌کنندگی ذرات معلق ناشی از آلودگی هوا است یا خیر، دانشمندان از اصطلاح تغییر اقلیم ناخواسته برای اشاره به تأثیرات انسان بر اقلیم استفاده می‌کردند.
در دهه ۱۹۸۰، اصطلاحات گرمایش جهانی و تغییر اقلیم رایج‌تر شد. اگرچه این دو اصطلاح گاهی به جای هم به‌کار می‌روند، ولی از نظر علمی، گرمایش جهانی تنها به افزایش گرم شدن سطح زمین اشاره دارد، در حالی که تغییر اقلیم کل تغییرات سامانه اقلیمی زمین را توصیف می‌کند. اصطلاح گرمایش جهانی —که در اوایل سال ۱۹۷۵ مورد استفاده قرار گرفت—پس از این‌که جیمز هنسن، دانشمند اقلیمی ناسا، از آن در شهادت خود در سال ۱۹۸۸ در مجلس سنای ایالات متحده آمریکا استفاده کرد، محبوب‌تر شد. از دهه ۲۰۰۰، استفاده از تغییر اقلیم افزایش یافته است. اصطلاح تغییر اقلیم همچنین می‌تواند به‌طور گسترده‌تر به تغییرات اقلیمی ناشی از هر دو عامل انسانی یا طبیعی در طول تاریخ زمین اشاره کند.
اکنون دانشمندان، سیاستمداران و رسانه‌های مختلف از اصطلاحاتی مانند بحران اقلیمی یا اضطرار اقلیمی برای صحبت در مورد تغییرات اقلیمی، و داغ‌شدن جهانی به‌جای گرمایش جهانی نیز استفاده می‌کنند.
روند گرم شدن زمین بین سال‌های ۱۸۸۰ تا ۲۰۲۰
هیئت بین دولتی تغییرات آب‌وهوایی (IPCC) می‌گوید تغییرات جوی که در سراسر جهان مشاهده می‌شود به احتمال خیلی زیاد ناشی از عواملی است که بشر در آن‌ها دست دارد.[۲۰]آکادمی ملی علوم آمریکا نیز فعّالیت انسان‌ها و تولید گازهای گلخانه‌ای را علّت اصلی این پدیده معرفی می‌کند.[۱۲]
بر اساس ششمین گزارش این هیئت، تنها در صورت کاهش گسترده و فوری در انتشار گازهای گلخانه‌ای، می‌توان از گرم شدن ۱٫۵ یا ۲ درجه سانتی گراد جلوگیری کرد.[۲۱] عنوان «شدیدترین هشدار تا کنون» در مورد «تغییرات اقلیمی بزرگ اجتناب ناپذیر و غیرقابل برگشت» توسط بسیاری از روزنامه‌ها و نیز رهبران سیاسی و کنشگران محیط زیست در سراسر جهان تکرار شده است.[۲۲]
دانشمندان با استفاده از داده‌های جمع‌آوری شده از گیاهان، یخچال‌ها و سایر نمونه‌ها به این نتیجه دست یافته‌اند و معتقدند که این پژوهش‌ها به‌طور قطعی تأیید می‌کند که فعالیت‌های انسانی بر آب و هوا تأثیر می‌گذارد.[۲۳]
همچنین نابودی و آتش‌سوزی جنگل‌ها به عنوان یکی از دلایل گرم شدن دمای زمین مطرح شده است.[۲۴] درحقیقت درختان با جذب دی‌اکسید کربن، آن را ذخیره می‌کنند و در اثر سوختن نیز آزاد می‌شود؛ بنابراین آتش‌سوزی در جنگل‌ها می‌تواند به‌عنوان یکی از دلایل افزایش میزان دی‌اکسید کربن در اتمسفر و در نتیجه گرم شدن زمین مورد توجه قرار بگیرد.
شایان ذکر است که رویداد ال‌نینیو میزان گرمای زمین را به‌طور موقت افزایش می‌دهد.
بدون شک، انسان در آنچه امروزه به عنوان گرم شدن جهانی از آن یاد می‌شود، نقش مؤثری داشته است. دخالت و برداشت بدون حد و حصر نوع بشر در طبیعت باعث دگرگونی عظیمی شده که نمی‌توان آن را انکار کرد. اما در طول تاریخ مسکونی شدن زمین، این اولین باری نیست که این سیاره آبی به شدت گرم می‌شود. دوره‌های بی‌اندازه گرم یا سرد زمین نتیجه مستقیم یا غیرمستقیم عوامل متعددی است که از قلب این سیاره آغاز شده و تا عمق فضا پیش می‌رود. از جمله عوامل طبیعی گرم شدن زمین می‌توان به دوره‌های فعالیت خورشیدی، فوران آتشفشان‌های بزرگ، چرخه‌های میلانکوویچ، گردش دماشوریاقیانوس و برخورد سیارک‌ها یا دنباله‌دارها اشاره کرد.[۲۵]
تحقیقات نشان می‌دهند بین افزایش میزان گازهای گلخانه‌ای موجود در اتمسفر با گرم شدن کره زمین ارتباط مستقیمی وجود دارد.[۲۶]
زمین مقداری از انرژی خورشید را جذب و باقی آن را منعکس می‌کند. در طی این فرایند طول موجنور تغییر پیدا می‌کند. بعضی از گازهای موجود در جو، این تابش خروجی را جذب می‌کنند. این تابش عمدتاً در محدوده فروسرخ است. مولکول گازهای گلخانه‌ای، بسیار بیشتر از سایر گازها نور مادون قرمز را جذب می‌کند. جذب انرژی توسط مولکول‌های گاز سبب جنبش مولکول و افزایش انرژی آن می‌شود. وقتی این اتفاق در مقیاس بزرگ رخ دهد، مانند این است که زمین را با یک پتو پوشانده‌ایم. دمای کل نواحی زمین افزایش می‌یابد. این پدیده اثر گلخانه‌ای و گازهایی که در آن موثرند، گازهای گلخانه‌ای نامیده می‌شوند.[۲۷][۲۸]
دامداری صنعتی
سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در سال ۲۰۰۶ با انتشار گزارشی با نام سایه بلند احشام عنوان نمود که پرورش دام‌ها جهت استفاده بشر، عامل ایجاد ۱۸٪ از مجموع آلاینده‌ها و گازهای گلخانه‌ای است. درصد مزبور، رقمی بیش از سهم وسایل نقلیه در سرتاسر جهان در تولید آلاینده‌ها و گازهای گلخانه‌ای را به خود اختصاص می‌دهد.[۲۹][۳۰]
بخش جنوبی رود جاسی پارانا(روی نقشه) در روندونیا برزیل تنها یکی از مناطق بزرگ نابود شده است که در سرتاسر حاشیه جنوبی آمازون امتداد یافته‌اند
جنگل‌زدایی دومین عامل گرمایش جهانی است.[۳۱] نقشه‌های ماهواره‌ای نتیجه فرایند سریع تخریب گسترده جنگلهای آمازون (نمایش روی نقشه) در روندونیا بیشتر برای ایجاد دام‌پروری و چراگاه را نشان می‌دهند. آمار سال ۲۰۱۷ نشان می‌دهد که در هر دقیقه مساحتی معادل یک زمین فوتبال از آمازون برای این هدف نابود می‌شود.[۳۲] این وضعیت شامل مناطق جنگلی شمال ایران که در این کشور خشک کمیاب بلکه نایاب هستند از جمله جنگلهای هیرکانی نیز می‌شود. فرایند تخریب گسترده جنگل در کانادا نیز برای استخراج ماسه‌های نفتی صورت می‌گیرد که در کنار آلودگی‌های محیطی مانند سمی شدن آب آشامیدنی مناطق مسکونی و نابودی حیات وحش، خود فرایند استخراج سوخت قابل مصرف از ماسه‌های نفتی نیازمند سوزاندن حجمی معادل یک سوم گاز طبیعی تولیدی این کشور است[۳۳] که به تولید ۱۷ درصد دی‌اکسید کربن بیشتر نسبت به نفت خام تصفیه شده در ایالات متحده ختم می‌شود.[۳۴]
طبق گزارش پروژه جهانی کربن در خرداد ۱۳۹۶ چین با تولید سالانه ۱۰۳۵۷ میلیون تن دی‌اکسید کربن بزرگ‌ترین کشور آلوده‌کننده هوا و آمریکا با تولید سالانه ۵۴۱۴ میلیون تن در ردیف دوم و هند با تولید سالانه ۲۲۷۴ سوم و روسیه با تولید سالانه ۱۶۱۷ میلیون تن چهارم و ژاپن با تولید سالانه ۱۲۳۷ میلیون تن پنجم و آلمان با تولید سالانه ۷۹۸ میلیون تن ششم و ایران با تولید سالانه ۶۴۸ میلیون تن گاز دی‌اکسید کربن در ردیف هفتم قرار دارد.[۳۵]
برخی از دانشمندان، افزایش توفان‌ها و گردبادهای سهمگین را یکی از نتایج گرم شدن کره زمین قلمداد می‌کنند.[۱۲]
اغلب کارشناسان اقلیمی معتقدند که این روند می‌تواند به وقوع خشکسالی‌ها، سیل‌ها، بادهای گرم و توفان‌های مهیب‌تر منجر شود اما بعضی از آن‌ها هم بر این باور هستند که بعضی از این حوادث رخ داده علامت گرم شدن زمین نیستند چون این آشفتگی و نابسامانی ویژگی طبیعی اقلیم است.[۱۳]
از پیامدهای دیگر، بالا آمدن آب دریاها، و در نتیجه رفتن مناطق ساحلی و جزایر زیر آب و رقیق‌شدن آب اقیانوس‌ها و در نتیجه افزایش بارندگی در تمام جهان است.
گرم شدن زمین باعث شده است که دمای داخلی یخچال‌های طبیعی واقع در نقاط مختلف جهان از جمله یخچال‌های واقع در شمالگان، جنوبگان و چین افزایش پیدا کند و در نتیجه با آب‌شدن تدریجی، حجم زیادی از ذخایر این یخچال‌ها ذوب شود. این مسئله از آنجا حائز اهمیت است که این یخچال‌ها بخش عمده‌ای از ذخایر آب آشامیدنی جهان را تشکیل می‌دهند.[۳۷] بنابراین منابع آب آشامیدنی سالم رو به کاهش می‌گذارد و احتمال شیوع بیماری‌هایی که از طریق آب آشامیدنی ناسالم شیوع می‌یابند، بیشتر می‌شود. گرمایش زمین همچنین تأثیر بسزایی در کاهش تعداد جوجه پنگوئن‌ها دارد.[۳۸] طبق برآوردهای سازمان بهداشت جهانی، بیماری‌هایی که از تغییرات اقلیمی و گرم شدن زمین ناشی می‌شود، هر ساله باعث مرگ و میر ۸۰ هزار نفر در کشورهای آسیایی می‌شود.[۳۹] مقامات سازمان ملل تاکنون چندین بار دربارهٔ پیامدهای گرم شدن زمین هشدار داده‌اند و خواستار اقدام فوری اعضای این سازمان در جلوگیری از این پدیده شده‌اند.[۴۰]
نمودار میزان غلظت کربن دی‌اکسید و میزان دمای زمین؛ دمای زمین با میزان غلظت کربن دی‌اکسید رابطه مستقیم دارد.
براساس گزارش سازمان جهانی هواشناسی، سال ۲۰۱۶ گرمترین سال زمین بوده است. پدیده ال‌نینو در این رکوردشکنی گرما مؤثر بوده است. از سال ۱۸۸۰ میلادی تاکنون (مارس ۲۰۱۷)، سال ۲۰۱۶ به‌طور متوسط جهانی گرمترین سال بوده است. تحقیقات علمی نشان می‌دهند که زمین آخرین بار ۱۱۵ هزار سال پیش چنین گرم بوده و این سیاره از چهار میلیون سال پیش تاکنون چنین حجم بالایی از دی‌اکسید کربن در اتمسفر زمین را تجربه نکرده است.[۴۱][۴۲]
بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی ناسا (NASA) و سازمان هواشناسی ژاپن (JMA)، ماه ژوئیه سال ۲۰۱۵ به عنوان گرمترین ماه ثبت شده پس از پیدایش ابزارهای سنجش دمای هوا در اواخر قرن نوزدهم میلادی لقب گرفت. پژوهش‌ها بر روی جنگل‌ها، یخ‌های قطبی و جزایر مرجانی در دریاها نیز نشان داده است که کره زمین در این سال در گرمترین حالت خود در طی ۴۰۰۰ سال گذشته بوده است.[۴۳]
پیش از این سال ۲۰۱۰ گرمترین سال تاریخ زمین تعیین شده بود.[۴۴]
(IPCC SR15 Ch1 2018، ص. 54): "These global-level rates of human-driven change far exceed the rates of change driven by geophysical or biosphere forces that have altered the Earth System trajectory in the past (e.g. , Summerhayes, 2015; Foster et al. , 2017); even abrupt geophysical events do not approach current rates of human-driven change."
(IPCC AR6 WG1 Technical Summary 2021، ص. 67): "Concentrations of CO2, methane (الگو:CH4), and nitrous oxide (الگو:N2O) have increased to levels unprecedented in at least 800,000 years, and there is high confidence that current CO2 concentrations have not been experienced for at least 2 million years."
IPCC (2014). Field, C. B.; Barros, V. R.; Dokken, D. J.; Mach, K. J.; etal. (eds.). Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part A: Global and Sectoral Aspects. Contribution of Working Group II to the پنجمین گزارش هیئت بین‌دولتی تغییر اقلیم of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press. ISBN978-1-107-05807-1.. Chapters 1–20, SPM, and Technical Summary.
IPCC (2014). Edenhofer, O.; Pichs-Madruga, R.; Sokona, Y.; Farahani, E.; etal. (eds.). Climate Change 2014: Mitigation of Climate Change. Contribution of Working Group III to the پنجمین گزارش هیئت بین‌دولتی تغییر اقلیم of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge, UK & New York, NY: Cambridge University Press. ISBN978-1-107-05821-7.
Callendar, G. S. (1938). "The artificial production of carbon dioxide and its influence on temperature". Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society. 64 (275): 223–240. Bibcode:1938QJRMS..64..223C. doi:10.1002/qj.49706427503.
Hodder, Patrick; Martin, Brian (2009). "Climate Crisis? The Politics of Emergency Framing". Economic and Political Weekly. 44 (36): 53–60. ISSN0012-9976. JSTOR25663518.
Kennedy, J. J.; Thorne, W. P.; Peterson, T. C.; Ruedy, R. A.; etal. (2010). Arndt, D. S.; Baringer, M. O.; Johnson, M. R. (eds.). "How do we know the world has warmed?". Special supplement: State of the Climate in 2009. Bulletin of the American Meteorological Society. 91 (7). S26-S27. doi:10.1175/BAMS-91-7-StateoftheClimate.
Kossin, J. P.; Hall, T.; Knutson, T.; Kunkel, K. E.; Trapp, R. J.; Waliser, D. E.; Wehner, M. F. (2017). "Chapter 9: Extreme Storms". In (USGCRP2017). pp.1–470.
Liverman, Diana M. (2009). "Conventions of climate change: constructions of danger and the dispossession of the atmosphere". Journal of Historical Geography. 35 (2): 279–296. doi:10.1016/j.jhg.2008.08.008.
Sand, M.; Berntsen, T. K.; von Salzen, K.; Flanner, M. G.; etal. (2015). "Response of Arctic temperature to changes in emissions of short-lived climate forcers". Nature. 6 (3): 286–289. doi:10.1038/nclimate2880.
Walsh, John; Wuebbles, Donald; Hayhoe, Katherine; Kossin, Kossin; etal. (2014). "Appendix 3: Climate Science Supplement"(PDF). Climate Change Impacts in the United States: The Third National Climate Assessment. US National Climate Assessment.
Academia Brasileira de Ciéncias (Brazil); Royal Society of Canada; Chinese Academy of Sciences; Académie des Sciences (France); Deutsche Akademie der Naturforscher Leopoldina (Germany); Indian National Science Academy; Accademia Nazionale dei Lincei (Italy); Science Council of Japan, Academia Mexicana de Ciencias; Academia Mexicana de Ciencias (Mexico); Russian Academy of Sciences; Academy of Science of South Africa; Royal Society (United Kingdom); National Academy of Sciences (United States of America) (May 2009). "G8+5 Academies' joint statement: Climate change and the transformation of energy technologies for a low carbon future"(PDF). The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. Archived from the original(PDF) on 15 February 2010. Retrieved 5 May 2010.
Clark, P. U.; Weaver, A. J.; Brook, E.; Cook, E. R.; etal. (December 2008). "Executive Summary". In: Abrupt Climate Change. A Report by the U.S. Climate Change Science Program and the Subcommittee on Global Change Research. Reston, VA: U.S. Geological Survey. Archived from the original on 4 May 2013.
DeFries, Ruth; Edenhofer, Ottmar; Halliday, Alex; Heal, Geoffrey; etal. (September 2019). The missing economic risks in assessments of climate change impacts(PDF) (Report). Grantham Research Institute on Climate Change and the Environment, London School of Economics and Political Science.
Dessler, Andrew E. and Edward A. Parson, eds. The science and politics of global climate change: A guide to the debate (Cambridge University Press, 2019).
Dunlap, Riley E.; McCright, Aaron M. (2011). "Chapter 10: Organized climate change denial". In Dryzek, John S.; Norgaard, Richard B.; Schlosberg, David (eds.). The Oxford Handbook of Climate Change and Society. Oxford University Press. pp.144–160. ISBN978-0-19-956660-0.
Dunlap, Riley E.; McCright, Aaron M. (2015). "Chapter 10: Challenging Climate Change: The Denial Countermovement". In Dunlap, Riley E.; Brulle, Robert J. (eds.). Climate Change and Society: Sociological Perspectives. Oxford University Press. pp.300–332. ISBN978-0-19-935611-9.
Fleming, James Rodger (2007). The Callendar Effect: the life and work of Guy Stewart Callendar (1898–1964). Boston: American Meteorological Society. ISBN978-1-878220-76-9.
Flynn, C.; Yamasumi, E.; Fisher, S.; Snow, D.; etal. (January 2021). Peoples' Climate Vote(PDF) (Report). UNDP and University of Oxford. Retrieved 5 August 2021.
Haywood, Jim (2016). "Chapter 27 – Atmospheric Aerosols and Their Role in Climate Change". In Letcher, Trevor M. (ed.). Climate Change: Observed Impacts on Planet Earth. Elsevier. ISBN978-0-444-63524-2.
Leiserowitz, A.; Carman, J.; Buttermore, N.; Wang, X.; etal. (2021). International Public Opinion on Climate Change(PDF) (Report). New Haven, CT: Yale Program on Climate Change Communication and Facebook Data for Good. Retrieved 5 August 2021.
Letcher, Trevor M., ed. (2020). Future Energy: Improved, Sustainable and Clean Options for our Planet (Thirded.). الزویر. ISBN978-0-08-102886-5.
Oreskes, Naomi (2007). "The scientific consensus on climate change: How do we know we're not wrong?". In DiMento, Joseph F. C.; Doughman, Pamela M. (eds.). Climate Change: What It Means for Us, Our Children, and Our Grandchildren. The MIT Press. ISBN978-0-262-54193-0.
Royal Society (13 April 2005). Economic Affairs – Written Evidence. The Economics of Climate Change, the Second Report of the 2005–2006 session, produced by the UK Parliament House of Lords Economics Affairs Select Committee. UK Parliament. Archived from the original on 13 November 2011. Retrieved 9 July 2011.
Setzer, Joana; Byrnes, Rebecca (July 2019). Global trends in climate change litigation: 2019 snapshot(PDF). London: the Grantham Research Institute on Climate Change and the Environment and the Centre for Climate Change Economics and Policy.
UNFCCC (30 March 2010). "Decision 2/CP.15: Copenhagen Accord". Report of the Conference of the Parties on its fifteenth session, held in Copenhagen from 7 to 19December2009. United Nations Framework Convention on Climate Change. FCCC/CP/2009/11/Add.1. Archived from the original on 30 April 2010. Retrieved 17 May 2010.
UNFCCC (2015). "Paris Agreement"(PDF). United Nations Framework Convention on Climate Change.
Van Oldenborgh, Geert-Jan; Philip, Sjoukje; Kew, Sarah; Vautard, Robert; etal. (2019). "Human contribution to the record-breaking June 2019 heat wave in France". Semantic Scholar. S2CID199454488.
Weart, Spencer (January 2020), "The Carbon Dioxide Greenhouse Effect", The Discovery of Global Warming, American Institute of Physics, archived from the original on 11 November 2016, retrieved 19 June 2020
Weart, Spencer (January 2020), "The Public and Climate Change", The Discovery of Global Warming, American Institute of Physics, archived from the original on 11 November 2016, retrieved 19 June 2020
McSweeney, Robert M.; Hausfather, Zeke (15 January 2018). "Q&A: How do climate models work?". Carbon Brief. Archived from the original on 5 March 2019. Retrieved 2 March 2019.
Documentary Sea Blind (Dutch Television) (به هلندی). RIVM: Netherlands National Institute for Public Health and the Environment. 11 October 2016. Archived from the original on 17 August 2018. Retrieved 26 February 2019.
