کمپانی هند شرقی بریتانیا
From Wikipedia, the free encyclopedia
کمپانی هند شرقی بریتانیا (انگلیسی: The British East India Company) یا کمپانی جان (انگلیسی: John Company)،[1] در ابتدا یک شرکت انگلیسی و سپس یک شرکت سهامی بریتانیایی[2] بود که ملکه الیزابت اول در ۳۱ دسامبر ۱۶۰۰ امتیازنامهای سلطنتی را به هدف کسب امتیازهای تجاری در هندوستان به آن اعطا کرد. امتیازنامهٔ شاهی به شکلی مؤثر کمپانی معظم هند شرقی نوظهور را به سوی انحصار ۲۱سالهٔ همهٔ امور تجاری در هند شرقی (یعنی بخشی که امروزه به آن ناحیهٔ دریایی جنوب شرق آسیا گفته میشود) رهنمون شد. کمپانی از یک بنگاه تجاری جاهطلب به چیزی تبدیل شد که در عمل زمام امور هندوستان را تا هنگام زوال در سال ۱۸۵۸ در دست داشت.
نوع پیشین | شرکت سهامی |
---|---|
صنعت | تجارت خارجی |
سرنوشت | رها شده، پس از آغاز ملی شدن اغلب مستعمرات در ۱۸۵۸ |
بنا نهاده | ۳۱ دسامبر ۱۶۰۰ |
بنیانگذاران | جان واتز، جورج وایت |
از بین رفته | ۱ ژوئن ۱۸۷۴ (۱۸۷۴-06-۰۱) |
دفتر مرکزی | لندن، امپراتوری بریتانیا |
هند هلندی | ۱۶۰۵–۱۸۲۵ |
---|---|
هند دانمارکی | ۱۶۲۰–۱۸۶۹ |
هند فرانسوی | ۱۷۶۹–۱۹۵۴ |
خانه هند | ۱۴۳۴–۱۸۳۳ |
کمپانی هند شرقی پرتغال | ۱۶۲۸–۱۶۳۳ |
هند بریتانیایی (۱۶۱۲–۱۹۴۷) | |
کمپانی هند شرقی بریتانیا | ۱۶۱۲–۱۷۵۷ |
قوانین کمپانی در هند | ۱۷۵۷–۱۸۵۸ |
راج بریتانیا | ۱۸۵۸–۱۹۴۷ |
حکومت بریتانیا در برمه | ۱۸۲۴–۱۹۴۸ |
دولتهای شاهزادهای | ۱۷۲۱–۱۹۴۹ |
چندپارگی هند | ۱۹۴۷ |
هر چند در اساسنامهٔ این شرکت آمده «مجموعهای از شرکای تجاری لندن که در هند شرقی بازرگانی میکنند» اما این شرکت به جایی رسید که نیمی از کنترل تجارت دنیا را در اختیار گرفت بهویژه تجارت پنبه، ابریشم، نیل، نمک، ادویه، نیتر، چای، و تریاک. این شرکت سرآغازی بر امپراتوری بریتانیا در هند شد.[3]
پیش از بریتانیاییها، پرتغالیها با تشکیل هند پرتغال در بیشتر سالهای سدهٔ ۱۶ تجارت در این نواحی را در دست داشتند. بعدها چندین شرکت هلندی نیز در آنجا مشغول به بازرگانی شدند و در سال ۱۶۰۲ میلادی این شرکتها با هم ادغام شده و کمپانی هند شرقی هلند (VOC) را تشکیل دادند. این شرکت نخستین اوراق سهام ثابت را از سال ۱۶۱۲ عرضه کرد. این در حالی بود که سهام شرکت هند شرقی بریتانیا را بازرگانان ثروتمند و آریستوکراتها در اختیار داشتند.[4] در ابتدا دولت انگلستان هیچ سهامی نداشت و تنها به نظارت غیرمستقیم میپرداخت تا اینکه در سال ۱۶۵۷ شرکت سهامی عام شد.[5]
شرکت هند شرقی بریتانیا در طول سدهٔ نخست فعالیت خود، روی تجارت متمرکز بود و قصد ایجاد امپراتوری در هند نداشت. این نیت با زوال گورکانیان در طول سدهٔ ۱۸ تغییر یافت و شرکت هند شرقی بریتانیا علاقهمند به گسترش سرزمین شد و بدین منظور مجبور شد با همقطاران فرانسوی خود مبارزه کند. این جنگها با کمپانی هند شرقی فرانسه تحت عنوان جنگهای کارناتیک و در دهههای ۱۷۴۰ و ۱۷۵۰ صورت گرفت. پیروزی بریتانیاییها در نبردهای پلاسی و بکسر باعث شد تا شرکت هند شرقی بریتانیا کنترل بنگال و بخش اعظم قدرت سیاسی و نظامی هند را در دست بگیرد. در دهههای بعد این شرکت بهتدریج سرزمینهایی را که در اختیار داشت افزایش داد و توانست اکثر مناطق شبهقارهٔ هند را به صورت مستقیم یا غیرمستقیم توسط حاکمان دستنشاندهٔ محلی در اختیار بگیرد. در این راه ارتشهای فرمانداریها که مملو از سیپویها (هندیهای بومی) بودند به بسط قدرت ایشان کمک شایانی کرد.
کمپانی هند شرقی بریتانیا در اوج اقتدار خود در سال ۱۸۰۳ میلادی ارتش حرفهای به استعداد ۲۶۰٬۰۰۰ نفر داشت که دو برابر نیروی زمینی بریتانیا بود. درآمد این شرکت ۱۳٬۴۶۴٬۵۶۱ پوند و هزینههای آن ۱۴٬۰۱۷٬۴۷۳ پوند بود.[6][7] این شرکت در نهایت توانست با استفاده از ارتش حرفهای خود بخش اعظم هند را در اختیار گرفته و به ادارهٔ شبهقاره بپردازد. نقش کمپانی هند شرقی در هندوستان از سال ۱۷۵۷ آغاز و در ۱۸۵۸ خاتمه یافت. شورشهای ۱۸۵۷ در هند باعث شد تا قانون حکومت هند در ۱۸۵۸ تصویب شود و تاجوتخت بریتانیا کنترل تمام شبهقارهٔ هند را به شکل راج بریتانیا در اختیار خود بگیرد.
با وجود دخالتهای گاهوبیگاهِ دولت در امور کمپانی هند شرقی، این شرکت دچار مشکلات عدیدهای در امور مالی شد. کمپانی هند شرقی در سال ۱۸۷۴ بهواسطهٔ قانون آزادسازی سهام تقسیمشدهٔ کمپانی هند شرقی منحل شده بود و بدین شکل این شرکت بیقدرت و از کار افتاده شد. دستگاه اداری حکومت هند بریتانیا توانست فعالیتهای حکومتی این شرکت را در اختیار بگیرد و نیروهای آن را جذب کند.