نظریه علمی
From Wikipedia, the free encyclopedia
نَظَریه علمی یا نگرهی علمی گونهای بیان خلاصه و خردمندانه و منطقی حاصل از اندیشیدن دربارهٔ یک پدیده بوده؛ یا از نتایج چنین اندیشه و تفکری است. چنین شیوه اندیشیدن خردمندانه و منطقی ای، غالباً با فرایندهایی مانند مطالعه و مشاهده یا تحقیق همراه است. نظریهها ممکن است علمی یا غیرعلمی (یا به میزان کمتر تأثیر یافته از علم) باشند. همچنین، هدف یک نظریه به عنوان مثال، بسته به زمینه و موضوع، ممکن است شامل توضیحات کلی دربارهٔ نحوه کارکرد طبیعت باشد. واژه Theory ریشه در یونان باستان دارد اما در کاربرد نوین آن در دوران مدرن، معانی مختلف و مرتبط جدیدی به خود گرفتهاست.[1] در علم مدرن و دوران جدید، منظور از اصطلاح «نظریه»، نظریهٔ علمی است. نظریهٔ علمی شرح و توضیحی تأیید شده از طبیعت است که از روش علمی حاصل شده و همواره معیارهای مورد نیاز علم مدرن را برآورده میکند. این معیارها شامل ۱- نقد و ۲- تأیید یا ۳-رد علمی میباشند. بدین جهت است که چنین تئوریها یا نظریههایی، باید به گونه ای باشند که آزمونهای علمی همواره قادر باشند آنها را از نظر تجربی، پشتیبانی یا نقض کنند (تأیید یا رد کنند).[2] نظریههای علمی، معتبرترین و دقیقترین و جامعترین بخشهای دانستههای علمی میباشند[3] خصوصاً در قیاس با تصور عامه مردم و استفاده آنها از معنای واژه «نظریه» که آن را امری غیرقابل اثبات یا اثبات نشده یا حدس یا گمان میپندارند (و حتی بعضاً به اشتباه تصور میکنند که نظریه علمی همان فرضیه علمی است که پیشرفت کرده و تبدیل به نظریه شدهاست)[4] نظریات علمی با فرضیات علمی و نیز قوانین علمی تفاوت دارند. فرضیهها حدسهای منطقی ای هستند که به روش تجربی قابل آزمایشاند و قوانین علمی گزارشهای توصیفی دربارهٔ چگونگی عملکرد طبیعت در یک محدوده و تحت شرایط خاصی هستند. پس نظریه با فرضیه یکسان نیست. نظریه چارچوبی توضیحدهنده برای یک مشاهده فراهم میآورد و با فرض صحت آن توضیحات، فرضیههای محتملی از پیاش میآیند که میتوان آزمودشان و به صحت یا سقم نظریه پی برد. نظریات علمی بهجای دستیافتن به هدف و نتیجه ای، ما را به سوی مسیر و چارچوب کشف شواهد و حقایق علمی راهنمایی میکنند؛ و بعضاً خالی از مقادیر و بدون کمیتها هستند.[5]: 131 .[6]: 46
کلمه نظریه (تئوری) یا «در حالت تئوری» گاهی توسط عامه مردم، به اشتباه، برای توضیح چیزی که در گذشته شخصاً یا بهطور جداگانه تجربه یا آزمایش نکردهاند، استفاده میشود.[7] در اینگونه موارد، به لحاظ معنایی و مفهومی، تئوری یا نظریه جایگزین مفهوم دیگری میشود به نام فرضیه؛ و به جای استفاده از کلمه "در حالت فرضی"، به اشتباه عبارت " در حالت تئوری" یا "بهصورت نظری" جایگزین شده و مورد استفاده قرار میگیرد؛ بنابراین در بسیاری موارد بیان جملات " این تنها یک تئوری است " یا " این تنها یک نظریه است " (که به اشتباه این مفهوم را میرساند که صحت ایده موردنظر هیچگاه سنجیده نشدهاست) میتواند اعتبار مفهوم نظریه را خدشه دار کند؛ و این هواره مورد اعتراض اهالی علم و دانش است.[8] این مسئله از آنجایی نشات میگیرد که در یونان باستان که کلمه تئوری که از آنجا برخاسته، با واژه "practice" که به یونانی (praxis, πρᾶξις) گفته میشد، و اصطلاحی برای بیان " انجام یک عمل" است در تقابل بود. و حتی این دو واژه متضاد دانسته میشد. .[9] یک «مثال کلاسیک» در یونان باستان وجود دارد که تمایز میان «نظری» (نظریه) و «عملی» را در زمینه پزشکی در آن دوران بیان میدارد:
- نظریات پزشکی (جنبه تئوریکال) شامل تلاش برای فهم علل و ذات سلامتی و بیماری است، حال آنکه جنبهٔ عملی پزشکی (جنبه پرکتیکال) به تلاش برای معالجهٔ بیماران میپردازد. این دو به هم مربوطند اما میتوانند مستقل از یکدیگر هم باشند؛ چرا که میتوان بدون درمان بیماران مشخصی و انجام کار بالینی، به پژوهش پیرامون علل و عوامل سلامتی و بیماری پرداخت و این امکانپذیر است؛ و نیز ممکن است که بیماری را معالجه کرد بدون آنکه دقیقاً دانست چگونه این معالجه مؤثر واقع شدهاست.[persian-alpha 1]