خاقانات گوک‌ترک

خاقانات ترک، امپراتوری گوک‌ترک یا نخستین خاقانات ترک، خاناتی بود که در اثر اتحادی دولتی میان قبایل آسیای میانه شامل ترک‌ها و سایر قبایل، در سال ۵۵۲ میلادی، و تحت ریاست خاندان اشینا گوک‌ترکان در منطقه آلتای به وجود آمد و در تاریخ آسیای میانه نقش مهمی ایفا نمود. زبان سغدی از زبان‌های ایرانی شاخه شمال شرقی، زبان رسمی، زبان دیپلماسی (روابط بین‌المللی)، زبان ضرب سکه و زبان نوشتاری آن‌ها بود. آن‌ها سال ۶۰۳ میلادی یعنی حدود ۵۰ سال بعد به دو قسمت خاقانات ترک شرقی و خاقانات ترک غربی تقسیم شدند.

نخستین خاقانات ترک 𐰃𐰓𐰃𐰆𐰴𐰽𐰔:𐰰𐰇𐰚:𐱅𐰇𐰼𐰰 Ïdï Oqsuz Kök Türük خاقانات گوک‌ترک
۵۵۲ – ۶۰۳
تمغای خاندان آشینا[2]
نخستین خاقانات ترک در بزرگ‌ترین حد خود، سال ۵۷۶ میلادی
وضعیت	خاقانات (امپراتوری عشایری)
پایتخت	اوتوکن ییش (شرقی) سوی‌آب (غربی)
زبان(های) رایج	سغدی (رسمی، دیپلماسی، مسکوکات)[3][4] روان‌روان (رسمی)[5] ترکی باستان (دودمانی و رایج)[6][7][8] چینی میانه[9]
دین(ها)	تنگری‌باوری
نام(های) اهلیت	توروک تورک
خاقان |《یبغو》
• ۵۵۲–۵۵۲	بومین خاقان
• ۵۵۲–۵۵۳	ایسیق خاقان
• ۵۵۳–۵۷۲	موغان خاقان
• ۵۷۲–۵۸۱	تاسپار خاقان
• ۵۸۱	امراک خاقان
• ۵۸۱–۵۸۷	ایشبارا خاقان
• ۵۸۷–۵۸۹	باقا خاقان
• ۵۸۹–۵۹۹	تولان خاقان
• ۵۹۹–۶۰۳	تاردو خاقان
• 《۵۵۲–۵۷۵》	《ایستمی یبغو خاقان》(اولین)
• 《۵۷۵–۵۹۹》	《تاردو یبغو خاقان》(آخرین)
قوه مقننه	قورولتای[نیازمند منبع]
دوره تاریخی	پساکلاسیک
• شورش بومین خان علیه خاقانات روران	۵۴۲
• بنیان‌گذاری	۵۵۲
• مرگ تاتپار خاقان و آغاز جنگ داخلی گوک‌ترک	۵۸۱
• اتحاد دوباره کوتاه‌مدت	۶۰۳
• تقسیم خاقانات ترک غربی و شرقی	۶۰۳
مساحت
۵۵۷[10][11]	۶٬۰۰۰٬۰۰۰ کیلومتر مربع (۲٬۳۰۰٬۰۰۰ مایل مربع)
پیشین پسین خاقانات روران امپراتوری هپتالی خاقانات ترک غربی خاقانات ترک شرقی

ترک‌ها به رهبری بومین خان نخست ضد قبایل روران که تا آن زمان بر ترک‌ها حکم‌روایی می‌کردند، به جنگ پرداختند و در سرزمین مغولستان و آلتای دولت مقتدری تأسیس نمودند. وسعت قلمرو آنان در دوران حکمرانی مُهان خان از سال ۵۵۳ تا ۵۷۲ میلادی خیلی اوج گرفت. به اردویی که به سمت غرب رهسپار گردید، ایستمی خان برادر بومین خان سروری می‌کرد.^[12] کتیبه کولت گین حاکی است که آن‌ها مهان و ایستمی خان (استم) قوم خود را تا زیر تیمور قپیق مسکون نمودند. تیمور قپیق نام گذرگاهی کوهی است که در قرون وسطی میان سغد و تخارستان واقع بوده، در منطقهٔ کوهستان بایسون کنونی واقع بوده است. دسته‌های جلودار اردوی ترک‌ها تا به سرحد ایران رسیدند و در غرب تا سواحل دریای سیاه رفته، بوسفور کیمری را اشغال نمودند. در نتیجه امپراتوری خیلی مقتدر بادیه نشینان عرض وجود نمود که سرزمین عظیمی را از کره تا سواحل دریای سیاه در بر می‌گرفت. تا جایی که چین به دولت خراج‌گزار ترک‌ها تبدیل شد و هر سال غرامت هنگفتی به ترک‌ها پرداخت نموده بدین وسیله امنیت خود را تأمین می‌نمود.

در نتیجهٔ منازعات داخلی در ابتدای قرن هفتم میلادی، خاقانات ترک به دو قسمت خاقانات ترک شرقی و خاقانات ترک غربی تقسیم گردید. در سال ۶۸۲ میلادی خاقانات شرقی ترک منقرض گردید و به وجود خود خاتمه داد اما اواخر قرن هفتم میلادی، دومین خاقانات ترک تأسیس گردیده و به زودی نیرومند شد. در اواخر قرن هفتم و اواسط قرن هشتم میلادی اعراب نواحی اساسی آسیای میانه را اشغال کردند و به حکم‌رانی سیاسی ترک‌ها در این سرزمین خاتمه دادند.^[13]

خاقانات‌های ترک شرقی و غربی در یک نگاه، سال ۶۰۰ میلادی

پانویس

1. "The tamga of the royal clan of the first Turkish empire was a neatly drawn lineal picture of an ibex", Kljastornyj, 1980, p. 93
2. "The tamga of the royal clan of the first Turkish empire was a neatly drawn lineal picture of an ibex", Kljastornyj, 1980, p. 93
3. Roux 2000, p. 79.
4. Smirnova 1952.
5. Vovin 2019, p. 133.
6. Sinor 1969, p. 101.
7. Peter Roudik (2007). The History of the Central Asian Republics. p. 24.
8. Peter B. Golden (2011). Central Asia in World History. p. 37.
9. Lirong, M. A. "Sino-Turkish Cultural Ties under the Framework of Silk Road Strategy". In Journal of Middle Eastern and Islamic Studies (in Asia). Volume 8, No. 2, June 2014
10. Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D. (December 2006). "East–West Orientation of Historical Empires". Journal of World-Systems Research. 12 (2): 222. ISSN 1076-156X. Retrieved 16 September 2016.
11. Taagepera, Rein (1979). "Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D.". Social Science History. 3 (3/4): 129. doi:10.2307/1170959. JSTOR 1170959.
12. تاریخ تاجیکان، ص ۳۳۳
13. تاریخ تاجیکان، ص ۳۳۴

جستارهای وابسته

• هون
• خیانیان
• باختر (بلخ)
• کوشانیان
• هفتالیان
• کیداریان
• خاقانات ترک غربی
• خاقانات ترک شرقی

منابع

• غفوروف، باباجان. تاجیکان. تاریخ قدیم، قرون وسطی، و دورهٔ نوین. دوشنبه: مؤسسهٔ انتشاراتی عرفان، لیتوگرافی چاپ و صحافی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۷