خاتون

برای دیگر کاربردها، خاتون (ابهام‌زدایی) را ببینید.

خاتون عنوانی سغدی بود^[1][2] که برای شهبانوهای توچوئه^[3] در آسیای میانه به کار می‌رفت. این واژهٔ سغدی پس از آن برای زنان فرمانروایان خوارزمشاهی، سلجوقی و چنگیزی نیز به کار رفت.^[4] در دوران تیموریان در آسیای میانه واژهٔ بیگم جایگزین این عنوان شد.^[2]

مقبره یکی از شهبانو های سلجوقی

واژهٔ «خاتون» (واج‌نویسی سغدی: xtwn، آوانویسی سغدی: gh’twn) است خاتون را ختین /کدین میگفتند ریشه این واژه از کد/کت بچم خانه /تخت پادشاهی است و در واژگان کتخدا /کدبانو /کدیور /کتایون /کدین/کادین/خدین/خذین نیز دیده میشود فرهنگ دهخدا نیز درباره واژه خذین میگوید : خذین در سمرقند این کلمه اطلاق به «زن بزرگ » و «شاهزاده خانم » میشود. ( از دزی ج 1 ص 356 ). || در برخی از نواحی خراسان در تداول عامه ، ارباب را خذین گویند.

خاتون از سغدی به آثار فارسی دری وارد گردیده بود، بعداً از زبان اهل بخارا بار نخست در کتابهای عربی دربارهٔ فتح بخارا اقتباس گردید و در زبان عربی به گونه «خواتین» جمع بسته شد.^[5][2]

این واژه در ترکی عثمانی به صورت qādïn (عنوانی احترام‌آمیز برای زنان بزرگ) درآمده‌است و در ترکی استانبولی نیز به شکل kadın باقی‌مانده‌است.^[2] از آن‌جا که این واژهٔ ایرانی در زبان‌های ترکی نیز وارد شده برخی منابع [مانند لغت‌نامهٔ دهخدا] آن را ترکی پنداشته‌اند.^[6] در عربی به‌عنوان یک واژه با ریشهٔ ترکی به‌کار می‌رود و جمع آن خواتین، معنای آن «خانم، بانو، کدبانو» ذکر شده‌است.^[7]

جستارهای وابسته

• بانبشن
• بیگم
• بانو
• خانم
• خان

منابع

1. تاریخ بخارا. ص۵۳. بازدید: اوت ۲۰۱۱.
2. C. Edmund Bosworth. "ḴĀTUN". دانشنامه ایرانیکا. November 15, 2006.
3. T'u-chüeh
4. Boyle, J.A (1997) , "Ḵh̲ātūn" in Encyclopaedia of Islam, vol 4 , p.1133
5. سیم‌الدین‌اف، دادخدا، (رئیس پژوهشگاه زبان و ادبیات فرهنگستان علوم تاجیکستان): خوانش تازه‌ای از سرود اهل بخارا، (در: بی‌بی‌سی)، انتشار: پنج‌شنبه ۲۶ اوت ۲۰۰۴، بازدید: اکتبر ۲۰۰۸
6. منفرد، افسانه. «خاتون». در دانشنامهٔ جهان اسلام. بازبینی‌شده در ۱۵ فوریهٔ ۲۰۱۲.
7. الجُر، خلیل (۱۳۸۱). فرهنگ لاروس عربی به فارسی. ج. یکم. ترجمهٔ سید حمید طبیبیان. تهران: امیرکبیر. ص. ۸۸۱. شابک ۹۶۴۰۰۳۳۰۱ مقدار |شابک= را بررسی کنید: length (کمک).