تفسیر البرهان

البرهان فی تفسیر القرآن تفسیری از قرآن نوشته سید هاشم بحرانی از علمای شیعی بحرین.

تصویر جلد کتاب البرهان فی تفسیر القرآن - چاپ بیروت

مولف

سید هاشم بن سلیمان بحرانی از نوادگان موسی کاظم و مفسر و محدث قرن یازدهم بوده است. وی اهل توبلی در بحرین بوده و در سال 1107 یا 1109 در بحرین به خاک سپرده می شود. از آثارش چنین استباط می شود که از علمای اخباری بوده است.^[1]

روش شناسی

بحرانی در مقدمه کتابش آورده البرهان حاوی اسرار علوم قرآنی است و مسائل شرعی، قصص و اخبار انبیاء و فضائل اهل بیت را بیان میکنم. وی تلاش کرده است روایات را از کتب معتبر امامیه و در بعضی موارد اهل سنت استفاده کند. وی همچنین احادیثی از ابن عباس نقل کرده زیرا وی را شاگرده علی بن ابیطالب می داند. ^[2]

شیوه نگارش

وی در نگارش خود بعد آوردن نام سوره، محل نزول، فضیلیت سوره و تعداد آیات را اشاره میکند. سپس آیاتی که دارای روایت تفسیری هستند را ذکر میکند و در ادامه روایات مربوط به آن آیه را نقل می کند.^[3]

مبنای تفسیری

بحرانی بر مبنای کلام گهر بار اهل بیت یک سری مبانی را برای خود در تفسیرش قرار داده است:

جامعیت قرآن در مسائل هدایتی

مولف معتقد است که کتاب قرآن راهنمای ابدی و جاودانی خدا برای همه انسانها در همه دوران ها می باشد. وی معتقد است قرآن جامع همه اموری هدایتی می باشد و برای اثبات نظریه خود در مقدمه کتابش آیات و روایاتی را ذکر می کند.

باطن پذیری آیات قرآن کریم

وی با استتناد به روایات تاویلی و باطنی از اهل بیت معتقد به وجود باطنی برای ایات قرآن می باشد.

نیاز همیشگی به اهل بیت در فهم قرآن

بحرانی که از اخباریون می باشد معتقد است تنها محمد و اهل بیت اش شایسته تفسیر قران کریم هستند و تفسیر غیرمعصوم نوعی تفسیر به رای می باشد و موجب گمراهی خواهد شد. وی همچنین فهم قرآن از علوم معانی و بیان را رد میکند.

اتصال علم اهل بیت به علم محمد

از دیگر مبانی مولف این است که علم اهل بیت مانند علم محمد به منبع ربوبی متصل است و آنها وارثان علم محمد هستند و برای اثبات حرفش به حدیث ثقلین و آیه تطهیر استناد میکند.

مبانی اعتقادی و کلامی

وی که مبنای اعتقادی و کلامی خود را به نوعی از نشات گرفته از منبع وحی می داند لذا آن را مبنای فکری خود در البرهان می داند.

عدم صلاحیت عقول بشری در تفسیر

بحرانی همچون مفسران اخباریون دیگر نقش عقل را در تفسیر رد می کند و تفسیرش را خالی از بررسی های اجتماعی و تحلیلی با نگاه عقلی می نویسد. وی معتقد است عقل انسان ها از درک ظاهر و باطن قرآن عاجزند چون قرآن کلام خالق است.^[3]

نسخه‌ها و چاپ‌های تفسیر البرهان

چاپ سنگی و حروفی

این کتاب غیر از چاپهای سنگی قدیم، در شکل جدید چند بار طبع گردیده‌است. از جمله چاپ حروفی در ۵ جلد (یک جلد مقدمه و ۴ جلد تفسیر) توسط مؤسسه اسماعیلیان قم؛ مؤسسه الوفا بیروت در ۴ جلد؛ کتابفروشی اسلامیه تهران در ۵ جلد؛ مؤسسه الرسالة بیروت در سال ۱۴۰۳ ه‍.ق

چاپ جدیدی در پنج جلد به قطع رحلی توسط مرکز چاپ و نشر مؤسسه بعثت تهران با تحقیق گروه بحث‌های اسلامی این مؤسسه و مقدمه محمد مهدی آصفی، صورت گرفته‌است.

محمد مهدی آصفی در مقدمه خود به این مباحث اشاره دارد:

1. سه دیدگاه در تفسیر
2. نیاز به تفسیر برای فهم قرآن
3. حجیت ظواهر قرآن
4. سه عامل مهم از عوامل ایجادکننده ضرورت تفسیر
5. تاریخ تفسیر (در مراحل سه‌گانه) و بایسته‌های مرحله سوّم
6. خطوط و اصول کلی تفسیر اهل بیت
   1. تنزیه خداوند از تجسیم
   2. تنزیه انبیاء از گناه
   3. محال بودن رؤیت خداوند
   4. نظر اهل بیت در هدایت و ضلالت
   5. نظر اهل بیت در جبر و تفویض
   6. تفسیر قرآن به قرآن
7. روش‌های تفسیری
   1. تفسیر به رأی
   2. تفسیر به مأثور
8. تفسیر البرهان
9. مصادر روایی تفسیر البرهان
10. نقد و نظر
11. جعل در روایات اهل بیت

نسخه‌های خطی

1. نسخه‌ای در کتابخانه وزیری یزد به شماره(۵۹۹۸)
2. نسخه‌ای در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره(۸۴۴)
3. نسخه‌ای در دارالکتب قاهره شماره(۱۹۱۰۹ ب)
4. نسخه‌ای در کتابخانه فیضیه قم (۳۹- ۴۰- ۱۶ تفسیر)
5. نسخه‌ای در کتابخانه عمومی آیت‌الله حکیم، عراق شماره(۶۹۰)
6. نسخه‌ای در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران به شماره(۴۵۷)
7. نسخه‌ای در کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران شماره ۲۰ ب و ۲۵ ب
8. نسخه‌ای در کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد شماره ۸۳–۹۱
9. نسخه کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری تهران(۲۰۵۷).

منابع تفسیر

مراجع مؤلف در این تفسیر عبارتنداز:

• تفسیر ابوالحسن علی بن ابراهیم.
• تفسیر أبوالنصر محمد بن مسعود عیاشی.
• بصائرالدرجات؛ أبی جعفر محمد بن حسن صفار.
• [برگزیده] بصائر الدرجات؛ سعد بن عبدالله قمی.
• الکافی؛ ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی مشهور به ثقةالاسلام.
• قرب الإسناد؛ أبی عباس عبدالله بن جعفر حمیری.
• غیبت؛ أبی عبدالله محمد بن إبراهیم مشهور به ابن زینب.
• الإرشاد؛ شیخ مفید.
• الأمالی؛ شیخ مفید.
• الإختصاص؛ شیخ مفید.
• کتاب الزهد؛ حسین بن سعید اهوازی.
• التمحیص؛ حسین بن سعید اهوازی.
• کتاب سُلیم بن قیس هلالی؛ این اثر بعدها بنام اسرار آل محمد شناخته شده.
• کتاب ابوالحسن محمد بن أحمد بن علی بن حسین بن شاذان؛ وی فقیهی دانشمند بوده.
• کتاب پرسش‌های علی بن جعفر از برادر بزرگوارش ابوالحسن موسی بن جعفر؛ وی از فرزندان ممتاز امام ششم بوده‌است.
• من لا یحضره الفقیه؛ ابوجعفر محمد بن علی بن حسین قمی ابن بابویه معروف به شیخ صدوق و نیز رئیس‌المحدثین. این محدث در میان دانشمندان شیعی جایگاهی والا دارد. کتاب حاضر یکی از کتابهای چهارگانه مورد وثوق و معتبر شیعه قلمداد می‌شود.
• کمال الدین و تمام النعمة فی الغیبة؛ شیخ صدوق.
• معانی الأخبار؛ شیخ صدوق.
• علل الشرائع؛ شیخ صدوق.
• بشارات الشیعة؛ شیخ صدوق.
• صفات الشیعة؛ شیخ صدوق.
• التوحید؛ شیخ صدوق.
• عیون أخبار الرضا؛ شیخ صدوق.
• الخصال؛ شیخ صدوق.
• ثواب الأعمال و عقاب الأعمال؛ شیخ صدوق.
• التهذیب؛ أبی جعفر محمد بن حسن طوسی که او را بزرگ شیعه برشمرده، شیخ الطائفة می‌خوانند. این کتاب او یکی از کتابهای چهارگانه مورد وثوق و معتبر شیعه قلمداد می‌شود.
• الإستبصار؛ شیخ طوسی.
• الأمالی؛ شیخ طوسی.
• الخصائص [خصائص الأئمة]؛ محمد بن حسین موسوی مشهور به سید رضی که گردآوری نهج البلاغة نیز از آثار اوست.
• المناقب الفاخرة فی العترة الطاهرة؛ سید رضی.
• المحاسن؛ أبی جعفر أحمد بن محمد بن خالد برقی. وی دانشمندی مورد وثوق بوده‌است.
• تفسیر مجمع البیان، أبوعلی فضل بن حسن طبرسی.
• تفسیر جوامع الجامع؛ طبرسی.
• کشف نهج البیان؛ محمد بن حسن شیبانی. این کتاب در زمینه تفسیر است.
• صحیفة الرضا؛ که مجموعه‌ای از روایات آن علی بن موسی الرضا است.
• مصباح الشریعة؛ روایات این کتاب را به جعفر صادق منسوب می‌کنند.
• منهاج الحق و الیقین؛ ولی بن نعمة الله حسینی رضوی حائری. وی عالمی فاضل بوده‌است.
• تفسیر نهج البیان؛ [این کتاب در الذریعة، همان کتاب کشف نهج البیان قلمداد گردیده که پیش تر برشمرده شد].
• جامع الأخبار؛ سهم این کتاب در البرهان اندک بوده‌است.
• تأویل الآیات الباهرة فی العترة الطاهرة، شرف الدین نجفی. او دانشمندی پرمایه بوده‌است.
• ما أنزل من القرآن فی أهل البیت؛ محمد بن عباس بن مروان بن ماهیار مشهور به ابن جُحام، ابوعبدالله بزاز. نجاشی و علامه حلی در کتاب‌های رجال شان پس از تأکید بر وثاقت و درستی گردآورنده آن، این کتاب را در موضوع خود بی مانند و در اصل دارای هزار صفحه برشمرده‌اند. نگارنده البرهان خود این کتاب را ندیده بلکه مطالبش را به واسطه نقل شرف الدین نجفی از آن آورده و گفتنی است، آن نسخه نیز تنها بخشی از سوره إسرا را تا پایان قرآن دربرداشته‌است.
• تحفة الإخوان.
• الطرائف؛ أبوالقاسم علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن أحمد مشهور به سید ابن طاوس که عالمی پرهیزگار و بسیار موثق است.
• تحفة الأبرار؛ سید حسین بن مساعد حسینی نجفی. سخنانی که از اهل سنت در البرهان نقل شده، به واسطه نقل این کتاب و نیز کتاب الطرائف بوده‌است.
• ربیع الأبرار؛ محمود زمخشری مشهور به جارالله.
• الکشاف فی تفسیر القرآن؛ محمود زمخشری.
• موفق بن أحمد؛ وی و زمخشری، هر دو از دانشمندان برجسته اهل سنت هستند.
• المناقب؛ محمد بن علی بن شهر آشوب، یکی از دانشمندان بزرگ شیعی که وی را با نام ابن شهر آشوب می‌شناسند.
• مجموعه ورام؛ أبی الحسین ورام. او عالمی فاضل بوده‌است.
• الإحتجاج؛ احمد بن علی بن أبی طالب طبرسی از دانشمندان بنام شیعه.
• کامل الزیارات؛ أبی القاسم جعفر بن محمد بن قولویه. ابن قولویه از موثق‌ترین عالمان شیعی شمرده می‌شود.
• مشارق انوار الیقین؛ رجب برسی.
• و همچنین منابع دیگری که در جای جای البرهان بمناسبت نامشان آمده است.

پانویس

1. دانشنامه جهان اسلام به همت بنیاد دائره المعارف اسلامی، جلد1، صفحه568.
2. هاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، جلد1، صفحه4.
3. مهدی خوشدونی، مقاله بررسی مبانی سید هاشم بحرانی در البرهان فی تفسیر القرآن، فصلنامه تخصصی تفسیر، علوم قرآن و حدیث، سال پنجم، شماره18 صفحه160-186.

پیوند به بیرون

• انتشار ترجمه جامع‌ترین تفسیر روایی شیعه(البرهان)
• اجتهاد و روش‌شناسی در تفسیر البرهان بایگانی‌شده در ۵ فوریه ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine