From Wikipedia, the free encyclopedia
Lisaburdina[1] edo plantxa (Heg.) arropak lisatzeko eta zimurrak kentzeko erabiltzen den etxetresna txikia da. Beroaren eta hezetasunaren bidez, bai eta lisaburdinak berak daukan pisuaren bidez, zuntzezko materialetako polimeroetan dauden molekula-kate luzeen arteko loturak malgutzen ditu. Zuntzak luzatu egiten dira beroari esker, eta epeltzen denean itxura hori mantentzen dute. Zenbait materialek, esaterako kotoiak, ur-lurruna behar izaten dute molekulen arteko lotura malgutzeko. Hogeigarren mendean sortutako hainbat material sintetikoren fabrikatzaileek lisatzerik behar ez dutela esaten dute iragarkietan.
| Lisaburdina | |
|---|---|
Etxetresna elektrikoa, small appliance (en)  , power tool (en) eta iron (en) | |
 | |
Elektrizitatea sartu aurretik, lisaburdinak errekuntzaren bidez berotzen ziren, bai sutan jarrita, bai barruan ikatza jarrita. Henry W. Seeley estatubatuarrak "plantxa elektriko" bat asmatu zuen eta 1882ko ekainaren 6an patentatu zuen. Ia 15 libra pisatzen zuen (6,8 kg) eta denbora asko behar zuen berotzeko[2]. Erresuma Batuko Elektrizitate Elkartearen arabera, 1880an karbonozko arkua zuen xafla elektriko bat agertu zen Frantzian, baina datu hori zalantzazkoa da[3].
K.a. I. mendean. Txinan ikatz beroz betetako metalezko lapikoak erabiltzen ziren ehunak lisatzeko[4]. Ondorengo diseinu bat ikatz beroz bete zitekeen burdinazko kaxa bat zen, aldizka hauspo bat akoplatuz aireztatu behar zena. XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran, plantxa asko erabiltzen ziren kerosenoa, etanola, balea olioa, gas naturala, karburo gasa (azetilenoa, karburo lanparetan bezala) edo gasolina bezalako erregaiekin berotzeko. Etxe batzuek hodi sistema bat zuten, gas naturala edo karburo gasa gela ezberdinetan banatzeko, argiak ez ezik, plantxak ere martxan jartzeko. Sute arriskua egon arren, erregai likidoaren plantxak Estatu Batuetako landa eremuetan saldu ziren Bigarren Mundu Gerrara arte. Keralan, Indian, koko-oskolak erretzen erabiltzen ziren landare-ikatzaren ordez, antzeko berotze-ahalmena baitute. Metodo hori erreserbako gailu gisa erabiltzen jarraitzen da, energia-mozketak ohikoak baitira. Beste lisaburdina batzuek metalezko txertaketa beroak zituzten ikatzaren ordez.
XVII. mendetik aurrera, burdin-urtuzko xafla lodia baino ez ziren lisaburdinak sortu ziren Erresuma Batuan, triangeluarrak eta kirtendunak, eta sutan edo berogailu batean berotzen ziren. Garbitegiko langile batek plantxa solidoen multzo bat erabiltzen zuen, iturri bakar batetik berotzen zirenak: erabiltzen zen plantxa hozten zenean, berehala beste bero batekin ordezka zitekeen.
Mundu industrializatuan, diseinu hauen ordez, xafla elektrikoa erabili da, korronte elektriko baten beroketa erresistiboa erabiltzen duena. Plaka beroa, zola deitua, aluminioz edo altzairu herdoilgaitzez egina dago, ahalik eta leunena izan dadin; batzuetan, marruskadura baxuko beroari aurre egiten dion plastiko batez estalia dago, marruskadura plaka metalikoaren azpitik murrizteko. Berogailua termostato batek kontrolatzen du. Termostato horrek korrontea konektatu eta deskonektatzen du, hautatutako tenperatura mantentzeko. Erresistentziaz berotutako plantxa elektrikoaren asmakuntza New Yorkeko Henry W. Seeleyri ematen zaio 1882an. Lehen xafla elektrikoek ez zuten euren tenperatura kontrolatzeko modu errazik, eta kontrol termostatikodun lehen xafla elektrikoa 1920ko hamarkadan agertu zen. Geroago, lurruna erabili zen arropa lisatzeko. Lurrun plantxaren asmakuntzaren meritua Thomas Searsena da. Merkatuan eskuragarri zegoen lurrunezko lehen xafla elektrikoa 1926an sartu zuen Eldec New Yorkeko lehorketa eta garbiketa enpresa batek, baina ez zuen arrakasta komertzialik izan. Lurrun elektrikoko plantxa baten eta motelgailu baten patentea Chicagoko Max Skolniki eman zitzaion 1934an. 1938an, Skolnikek lurrunezko xafla elektrikoak egiteko eskubide esklusiboa eman zion New Yorkeko Steam-O-Matic Corporationi. Hau izan zen nolabaiteko ospea lortu zuen lehen lurrun-xafla, eta 1940 eta 1950eko hamarkadetan lurrun elektrikoaren xafla gehiago erabiltzeko bidea ireki zuen.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
