Iruñeko auzoa From Wikipedia, the free encyclopedia
Arrotxapea (Errotxapea batzuetan, lagunartean Rotxa izenez ezaguna) Iruñeko auzo bat da, hiriaren iparraldean dago. Erdi Arotik ezagutzen ziren inguruko baratze-zainen bizileku-kokalekuak, nahiz eta XX. mendera arte ez zen eraiki egungo auzoaren zatirik handiena harresiz kanpoko auzo gisa.
| Arrotxapea | |||
|---|---|---|---|
Iruñea,  Nafarroa Garaia | |||
| [[Fitxategi: | |||
| |||
 | |||
| Izen ofiziala | .svg){kind=small} Arrotxapea/Rochapea[1] | ||
| Sorrera | Erdi Aroa | ||
| Kokapena | |||
| Udalerria | Iruñea | ||
| Probintzia | Nafarroa Garaia | ||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||
| Altuera | 422 m | ||
| Azalera | 1,28 km² | ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 26.606 (2020) 12.968 (49%) 13.638 (51%) | ||
| Dentsitatea | 20.785,94 bizt/km2 | ||
| Auzotarra | Arrotxapear | ||
| Posta kodea | 31014 | ||
| Auzuneak | Lauhaize Oblatuak Errotazaxar Xampedro Barkazio Larruginak | ||
2020ko maiatzean 26 606 biztanle erregistratu zituen, horietatik 12 968 gizonak eta 13 638 emakumeak.
Auzoaren izenak jatorri zaharra du. Iruñea betidanik gotorleku-hiria izan da, eta, horregatik, harresi-sare zabala, atariak, lubanarroak eta defentsa-dorreak izan ditu. Dorre horietako bat, Rocha Dorrea izenekoa, hiriaren iparraldean zegoen, San Zernin burgua babesten zuen hormaren barnean, gaur egun Nafarroako Museoa dagoen lekuan. Dorre haren azpian zeuden lurrak Jus la Rocha izenez ezagutzen ziren, eta burguko (okzitaniera) biztanleen hizkuntzan "Rocha azpian" erran nahi du, hau da, "Rocha azpian hedatzen diren lurrak". "Azpian" erran nahi duen "-pe" atzizkia eta "a" artikulua gehitu ziren, erranahi berari eutsiz. Toponimo horren erdalduntzea, gaur egun ofiziala dena, "Arrotxapea" da. Duela gutti, XX. mendearen amaieran, euskaraz idatziriko rotxapea edo errotxapea formak erregistratu ziren.
Ez da Iruñearen toponimo esklusiboa, Nafarroako bertze leku batzuetan ere erabiltzen baita, hala nola Muniain de la Solana, Errezu (Deierriko harana), Jaitz, Ezkaroze edo Espartzan.
Arrotxapea auzoak izena San Zernin burgua defendatzen duen "Rotxako dorretik" hartzen du, dorre hau gaur egun Nafarroako Museoa zegoen lekuan kokatzen zen.[2]
Hasieran, burgu horretako biztanleen ohiko hizkuntza zen okzitanierazko Jus la Rocha izenez ezagutzen zen (rocha, okzitanieraz, "harkaitza"), hots, "Rotxaren pean" edo "Rotxako dorrearen azpiko lursailak". Ondoren, euskaldunek Arrotxapea izenera euskaratu, "-pea" atzizkia gehituz eta okzitanierazko izenaren esanahi berdina jasoz. XX. mendean, euskarazko izena berreskuratu nahirik, arras zabaldu zen Errotxapea, berez eta historiaz zuzena ez dena.[3] Gaztelaniazko Rochapea edo Rotxapea izena euskarazko izendapenetik dator.
Gainera, beste leku-izen batzuk ere badaude auzoan:[4]
Iparraldean Berriobeitiko Artika auzoko artean dago, ekialdean Donibane eta Sanduzelaiko artean, hegoaldean Iruñeko Alde Zaharra auzoen eta mendebaldean Txantrea eta Antsoain auzoen artean.
Auzoak, bere tokirik garaiena, iparraldean du, eta, Arga ibaitik zenbat eta gertuago egon, orduan eta malda leun eta nabarmenago batean jaisten da. Ibaia auzoaren inguru osoa inguratzen duenez, eta haren punturik baxuena hegoaldean dagoenez, hainbatetan uholdeak izan dira.[5] Prebentzio neurri gisa, etorkizuneko ur-goraldien aurrean, 2015 eta 2016 artean Runa parketik Oblatuen zubirainoko eremuan kota igotzeko obrak egin ziren,[6] 500 000 euroko kostuarekin.[7]
Arrotxapea Iruñeko auzorik zaharrena da, Alde Zaharra alde batera utzita. Jatorrian, harresiz kanpo lan egiten zuten eta bizi ziren urketariek sortu zuten.
Hiriaren erdigunetik Arrotxapera sartzeko, 1533an eraikitako Arrotxapeko Atea zeharkatu behar zen, Santo Domingoko aldaparen amaieran. Atari hau 1914an eraitsia izan zen, harresien defentsa sistema eraginkorra ez zela eta funtzionaltasunik ez zuela adierazi zenean. Ate horretatik Larruginen auzora irteten zen, Arrotxapea zubia baino lehentxeago, ibai ertzeko etxe batzuez osatua. Zeuden baratzeek jabearen izena hartzen zuten. Etxe horietako batzuetan jendea bizi da 2016an.[8]
Hiriko harresietatik kanpo sortu zen Iruñeko auzo bakarra izan zen; izan ere, Iruñean, "Gotorleku" gisa katalogatua izan zenez, bere inguruan eraikitzea eragozten zen defentsa arrazoiengatik, argota militarrean "gune polemikoak" zirelako. Horregatik, eremu honetan zenbait baldintzapean eraiki zitekeen, hala nola 10 metroko altuera ez gainditzea edo adreilua bezalako erresistentzia gutxiko materialak erabiltzea. Muga hauek 1900 eta 1901eko errege aginduetatik desagertu ziren, altuera edo material mugarik gabe eraikitzea baimendu zenean. Hala ere, badira auzo honen aurreko erreferentzia dokumentatuak, 1773an, Konbentzioaren Gerran gertatu zen suntsipena kasu, tropa frantziarrek suntsitu baitzuten, 1 500 pertsona etxebizitzarik gabe utziz.[9]
XX. mendearen hasieran, klase herrikoiko etxebizitzak eraikitzen hasi ziren, ordena urbanistiko argirik gabe. Fundizioak eta industria berriak ere jarri ziren, auzoaren erdialdean eta Arga ibaitik hurbilen zeuden eremuetan eremu handiak okupatzen zituzten nekazaritza-jarduera eta baratzeak erabat alde batera utzi gabe.
1980ko hamarkadatik aurrera, 1984ko ekainean Iruñeko Udalaren "Plan Partziala" deritzonaren hasierako onarpenarekin, 1989ko apirilean eta 1999an aldaketak egin ondoren, egoera nabarmen aldatu zen. Plan Partziala hirigintza-eraldaketa garrantzitsuena izan zen auzoa sortu zenetik, 1 200 000 metro koadroko eremu batean jarduketak aurreikusi baitzituen, eta ondorio ekonomiko, sozial eta kultural sakonak izan zituen.[10]
Plan Partzialean jasotako jarduketa garrantzitsuenak honako hauek izan ziren: dauden fabrika historikoak ixtea edo lekualdatzea (Caceco, Ingranasa, Caucho Industriak edo Sancena Etxea, adibidez), baratze eta zelai eremu zabalak desagerraraztea (horien gainean bizitegi-eraikin berriak eraiki ziren, 5 030 etxebizitza berri proiektatuz), eta azpiegiturak sortzea edo berritzea, besteak beste, Civivox Arrotxapea, kiroldegia eta udal-pilotalekuak edo Patxi Larrainzar eta Cardenal Ilundain ikastetxeak. Bernardino Tirapu edo Marcelo Zelaieta etorbidea bezalako kale osoak berritu eta eraitsi ziren, eta parke eta berdeguneak finkatu ziren, Arga, Maiteminduak eta Runa parkeak kasu. Jarduketen tamaina eta anbizioa dela eta, kasu batzuetan ekintza horiek XXI. mendeko lehen hamarkadara arte garatu ziren.[11][12]
Hasitako plan eta ekintzen ondorioz, auzoaren egungo konfigurazioa heterogeneotasun handikoa da, eraikuntza abangoardistak dituzten zonekin eta 1960 urtetik gorako beste batzuekin, nahiz eta berrituak izan. XX. mendearen amaieratik izan duen dibertsifikazio sozialaren isla ere bada. Auzoko biztanleria tradizionalak, historikoki Iruñerrian kokatutako industriako edo zerbitzu-enpresetako langileek osatutakoak, gora egin du, alde batetik, atzerritarren populazioak (2015ean biztanle guztien %11,8 ziren) eta, bestetik, Iruñeko beste eremu batzuetatik etorritako biztanle berriak hartu ditu eraikuntza berriko eremuetan. Bere izaera dinamikoaren erakusgarri da Arrotxapea 15 urtetik beherako biztanle gehien dituen Iruñeko auzoa dela (4 869 gazte zituen 2015ean).[13][14]
2015. eta 2016. urteetan, lanak egin ziren Arga ibaiaren inguruan, Runa eta Arga parkeetan (Xampedro eta Oblatuak zubien artean) kota igotzeko, etorkizuneko uholdeak saihesteko. Aurrekontua 500 000 eurokoa izan zen eta zati batean Europar Batasuneko Feder funtsek finantzatu zuten.[15][16]
2020an, auzoko nekazaritza iraganaren azken aztarna eraitsia izan zen. Oskotz taldea da, 1917. urte bukaerako etxe taldea, zutik dagoen auzoko zaharrena. Jokin Beunza eta Marcelo Zelaieta kaleen artean zegoen. Urte horretako irailaren amaieran, Iruñeko Udalak eraikinetako bi eraisteari ekin zion, plaza bat sortzeko eta gainerakoak birgaitzeko.[17][18]
Arrotxapea, hiriko auzorik zaharrena izateaz gain (Alde Zaharraren ondoren), populatuena da. 2020ko urtarrilean erregistratutako 26 496 biztanleak dira Euskal Herriko hiriburuko auzo guztietako kopururik handiena, Iruñeko biztanle guztien % 12,5 inguru baitira. 1996ra arte, biztanleria, gutxi gora-behera, egonkor mantentzen zen, 16 000 biztanle inguru. Hala ere, 1997tik aurrera, nabarmen handitzen hasi zen Iruñeko Udalak sustatutako "Plan Partziala" -ri esker. Honek auzoko biztanleria handitzea ahalbidetu zuen, 2001ean 20 000 arrotxapearren muga gaindituz eta 5 urtetan 25 000 rena (hau 2007an izan zen).[19]
|
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Auzoa oso heterogeneoa da. Eraikin zaharrenak hego-mendebaldean (Bernardino Tirapu kalearen eta Arga ibaiaren kalearen artean), Barkazio inguruan eta ipar-ekialdean daude. Gune berrienak Anelier pasealekutik eta Oblatuak pasealekutik gertu daude. Hala ere, auzoaren historia dela eta, eraikin zaharren artean jarraitzen dute. Horren adibide dira Oskotz edo Ave Maria taldeak.
Auzoa maldan dago, eta hori da garrantzitsuena ibaitik gertuen dagoenean. Behealdea, eta, beraz, euri asko egin eta ibaiak gora egiten badu, urez bete daitekeen gunerik baxuena Gasaren eskortak delakotik gertu dagoena da. Altuena Antsoainekin duen muga da. Ezaugarri horiek direla eta, eraikinak maldari jarraituz daude, eta, beraz, gehienak ekialdetik mendebaldera (ekialdea) edo iparraldetik hegoaldera (hegoaldea) hedatzen dira.
Auzoaren antzinatasuna zela eta, ez zen parkerik planifikatu auzoa eraiki zen bitartean. Hala ere, ibaiak auzoaren erdia baino gehiago inguratzeak auzoko biztanle bakoitzeko parke-tasa altuena izatea ahalbidetzen du. Hauek dira parkeak:
Auzoko arteria nagusia Marcelo Zelaieta etorbidea da. Gune neuralgikoa ere bada, eta bertan biltzen dira saltoki gehienak.
Gaur egun, pasealekua bezala katalogatutako bide bat dago auzoan:
Auzoak bederatzi plaza ditu:
Hona hemen auzoko gainerako kaleen zerrenda:
Lauhaize:
|
Barkazio:
|
|
Trinitarioak
|
Errotazaxar
|
Xampedro
|
Auzoa, korapilatua eta kaotikoa da, eta, beraz, beharrezkoa da zeharbideak erabiltzea auzoko txoko guztietara iristeko. Guztira 7 daude:
Arrotxapea auzoa Arrotxapea-Sanduzelai-Buztintxuri hautes-barrutian dago, Iruñeko barrutian. Hauek dira hauteskunde-barruti horren emaitzak azken foru-hauteskundeetan:
|
|
|
|
1999az geroztik, Iruñeko auzoek "auzo-zinegotzi" bat dute. Auzoko herritarrei, taldeei eta elkarteei arreta ematea du eginkizun, herritarren parte-hartzea sustatzeko eta auzoko eskaerei edo eskaerei laguntzeko.[23]
| Legealdia | Auzo zinegotzia | Alderdi politikoa |
|---|---|---|
| 1999-2003 | ? | ? |
| 2003-2007 | ? | ? |
| 2007-2011 | ? | ? |
| 2011-2015 | ? | ? |
| 2015-2019 | ? | ? |
| 2019-2023 | ? | ? |
Auzoaren aldizkako argitalpenik esanguratsuena, 1992ko otsailean sortu zenetik, Ezkaba aldizkaria da. Auzoari buruzko informazio orokorra biltzen duen hilabetekaria da, doakoa, eta auzotarrek, elkarteek eta kolektiboek beren borondatez egindako erreportajeak eta albisteak biltzen ditu. Bere erakunde argitaratzaileak Zumaida du izena eta 10.500 aleko tirada dauka. Doako argitalpena denez, eta soilik auzoan postontzietan banatzen denez, auzoko denda eta enpresen laguntza ekonomiko nagusia dauka, iragarkien bidez. Aldizkaria egiteaz gain, sustatzaileek Kultur Astea ere egiten dute eta auzoko bizitza sozial eta kulturalean parte hartzen dute.[24]
Nafar Telebistak, Nafarroako telebista kate autonomikoa izan zena, Marcelo Celayeta etorbideko IWER fabrika zaharrean zeukan egoitza.
Maiteminduen parkean doako Wi-Fi sarbidea dago. San Pedroko liburutegiaren eta Civivox kultur etxearen sareak, barnean doako Wi-Fi sarbidea emateaz gain, sarbide libreko ekipo informatikoak dituzten aretoak dituzte, baina erregistratu egin behar dira eta egunean 30 eta 60 minutu arteko erabilera-muga dute.[25]
Haur Hezkuntza
Lehen Hezkuntza
Bigarren Hezkuntza
Auzoan ez dago bigarren hezkuntzako instituturik
Arrosadia, Arrosadia Oinarrizko Osasun Eremuan dago, auzo hau besterik ez da.
Lehen mailako arreta
Ospitaleko arreta
Auzoan ez dago ospitaleko arreta zentroak.
Herritarren segurtasuna Nafarroako Larrialdietarako Agentziaren egituraren mende dago. Erakunde autonomo hori Nafarroako Gobernuak sortu zuen otsailaren 16ko 12/2009 Foru Dekretuaren bidez, Babes Zibila-SOS Nafarroa 112 eta Nafarroako Suhiltzaileak taldekatzeko.
Auzoko segurtasun arloan bi polizia ari dira lanean: Foruzaingoa eta Iruñeko Udaltzaingoa. Azken gorputz horretan "auzoko polizia" edo "hurbileko polizia" izeneko brigada bat dago. Haren funtzio orokorra da poliziaren presentzia mantentzea Iruñeko kaleetan, herritarren kexak jasotzea erraztuz, bai eta udal-administrazioari azkar eta behar bezala helaraztea ere.[26]
Auzo honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren 9 linea daude:
 Eskualdeko Hiri GarraioaArrotxapea | |||||
|
| ||||
Hainbat bidegorrik zeharkatzen dute auzoa, baina ardatz nagusirik ez.
Auzoa bi zatitan banatzen da, aparkaleku gaietan. Iparraldea eta hegoaldea, Marcelo Zelaieta etorbideak bereizita. Bada, hegoaldea Iruñeko "gune urdina" deritzonaren 8. sektorekoa da. Horrek esan nahi du zona horretan aparkatzeko tarifa desberdina ordaindu behar dela, dagoen kalearen arabera. Hala ere, iparraldean ez dagoenez inolako erregulaziorik, ohikoa da ibilgailu askok auzoaren eremu hori okupatzea, hegoaldean leku librea utziz.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.jpg)
