Antropologia Feminista emakumearengan oinarritutako antropologiaren ikuspegia da, 1960ko hamarkadaren amaieran edo 1970koaren hasieran sortua. Garai honetan, eta feminismoak eraginda, antropologo asko, gehienbat emakumeak, kezkatzen hasten dira emakumeen egoeren inguruan. Androzentrismoaren arazoa mahai gainean jarri, hau ikertu eta salatzen hasi ziren garai honetan antropologo feministak.
Antropologia Feministak ordea izan zituen aitzindari batzuk. Zenbait antropologok aurretik aztertu zituzten gizon eta emakumeen ezberdintasunak, horietako bat Margaret Mead izan zen. Sexo y Temperamento (1982) lanean gizartearen eta kulturak generoaren eraikuntzan duten garrantziaz aritu zen, gai hau jorratzen zuen lehenetarikoa izan zelarik.
Antropologia feministak izen ezberdinak izan ditu, izenaz ere eztabaida dago. Antropologiaren korronte honen barnean gizon eta emakumeak aritu izan dira lanean.
Hego Amerikako antropologa feminista ezagunak dira Marcela Lagarde, María Dolores Juliano eta Rita Segato.
Euskal Herriko testuinguruan aitzindaria da Teresa del Valle, bere eskolaren parte dira Mari Luz Esteban eta Jone Miren Hernandez, Amaia Agirre Miguelez, Maialen Altuna Etxeberria, Jaime Altuna Ramirez, Margaret Bullen, Irantzu Fernandez Rodriguez, Ixone Fernandez-de-Labastida Medina, Carlos García-Grados, Olatz González-Abrisketa, Miren Guillo Arakistain, Itxaso Martin Zapirain, Maria Ruiz Torrado, Miren Urquijo Arregi eta María Zapata Hidalgo.[1]
Eboluzionistek antzinako egora aztertu zuten, unean zituzten ezberdintasunak azaltzeko. Honela estadioak asmatu eta matriarkatua bezalako gaiak ikertu zituzten. Antropologo eboluzionistak gizartearen kezkaren inguruan aritzen ziren, horien artean emakumeei loturikoak.
XX. mendearen erdialdean, krisia eman zen antropologian eta momentu honetan mendebaldeko kultura ikertzen hasi zen. Krisi honen barnean emakumeak antropologian zer gertatuko den ikertzen hasi ziren eta etnografiak berrikusi zituzten. Matriarkatuaren teoria aztertu zuten eta androzentrismo terminoa asmatu (andros, gizona erdigunea izatea), eta honekin batera emakumeen ikusezintasuna salatu zuten. Hau da, ez da emakumeak ez direla existitzen, ama bezala baino ez zirela ikusten baizik).
Jarrera androzentristen barnean hiru maila bereizten dira:
- Antropologoen ikuspegia: gizonak etnografia egitera joango dira eta beraiek topatzea espero dutena azalduko dute. Jasotzen dutenak antropoloegoaren ikuspegi pertsonalarekin lotu daiteke, honek aurrez dituen gizon eta emakumeen arteko harremanen espektatibak azalduko dira.
- Kulturak duen ikuspegia. Gizarte askotan emakumea gizonen menpeko kontsideratuko da, eta hori izango da antropologoari komunikatu eta azalduko zaiona.
- Mendebaldean dagoen marko teoriko andro-etnozentrikoa: tresna metodologikorik ez edukitzea gertatzen dena adierazteko. Nahiz eta kulturan berdintasuna egon diziplinak ematen dituen kategoriak ez uztea hauek ondo azaltzen.
Eboluzionistek gizakiaren historia egiterakoan, sexuaren banaketaren inguruan hiru teoria sortu ziren:
- Matriarkatuaren teoria: antzina emakumeek boterea izan zutela eta ondoren galdu egin zutela dio teoria honek. Teoria XIX. mendean sortu bazen ere XX. mendean berriro indarra hartu erabiltzen hasi zen. Euskal Herrian eta feministen artean ere zabaldu zen teoria.
- Produkzio/erreprodukzio eredua: Engels-ek egindako teoria da, XIX. mendean sortua eta XX. mendeko egileak erabilia.
- Gizon ehiztari / emakume biltzaile teoria: XX. mendean sortua.
Matriarkatuaren eztabaida eta mitoen garrantzia
Ideologia burgesaren barnean kokatu gizarteak, emakumea etxearen barnean egon behar duela eta hau gizartearen zibilizazioa erakusgarria dela esaten du, hezkuntza emakumearen zeregina izanik. Sozialista eta feminista batzuk ideia hauen aurka agertzen dira.
Ideologia burgesa eta eboluzionismoaren teoriak agintzen zuten une honetan Matriarkatuaren teoria J. J. Bachofen-ek sortu zuen 1861-ean egindako “El Derecho Materno” liburuan. Lan honetan, eskura zituen elementuak (mitoak, kondairak, etab. ) erabilita emakumearen egoera eta senidetasuna aztertu zituen. Zuzenbide Erromatarrak ez duela historia guzietan tokia izan, antzina amaren zuzenbidea izan zela zioen Bachofen-ek, oinarritzat Greziako poesia eta literaturaren iturri historikoetan oinarritu zituelarik bere arrazoiak. Matriarkatua “amaren domeinua familia eta estatuaren gainean” bezala definitu zuen. Maine izan ezik gainerako eboluzionista guztien amaren zuzenbidea egon zela aitortzen zuten.
Mitotik errealitatera jaitsiz, bizitza sozial eta familiarraren hiru estadio egon zirela ondorioztatu zuen Bachofen-ek: Hetairismoa, Matriarkatua eta Patriarkatua.
Hiru etapa hauetan gizonen boteretik emakumeen boterera igarotzen da eta azkenik berriro ere gizonek boterea edukitzera. Matriarkatua egon zen garai horretan boterea emakumearen eskuetan egon zela uste zuen, hau da, ginekokrazia zorrotza izan zela.
Morgan-ek ere matriarkatua bere zentzu indartsuenean ulertzen zuen, ondorio hauetara iristeko datu etnografikoak erabiliko ditu eta senidetasun terminologiak hartuko ditu oinarritzat, berandu eman diren isla moduan hartzen zuelarik ( hondar linguistiko moduan, senidetasun harreman pasatuak azaltzen zituena).
Morgan-ek produkzioa nola garatuko den aztertu zuen. Historia hiru arotan banatuz:
- Basatialdia: familia odolkide, ezkon-taldeak (talde baten arteko harreman sexualak), belaunaldiak.
- Barbareria:
- Familia punalua: taldeko familia (amaren zuzenbidea duten klan eta leinuak)
- Familia sindiasmikoa: elkartzeko mugak bikoteak sortu pixkanaka.
- Familia monogamikoa: aitatasuna, jabego pribatua, unitate ekonomikoa.
- Zibilizazioa: monogamia eta emakumeen menderakuntza.
Teoria hauetan honakoa ageri da:
- Emakumetasuna definitzerako garaian amatasuna erabiltzen da.
- Promiskuitatea ezaugarri negatibo bezala agertzen da.
- Emakumeek gaizki antolatu boterea
- Amatasun biologiari garrantzi handia
- Familia mota ugari baina hauek familia nuklearra egokia dela esan eta zibilizazioaren ezaugarria da.
XX. mendean feminismoak matriarkaturen teoria berreskuratzen du. Feministen artean bi ikuspegi sortzen dira, ondorioz feministak bi taldetan banatzen direlarik.:
- Ez onartu. Ez dago frogarik, beraz, ez du zentzurik matriarkatuaren ideia honek. Gauza bat historia eta beste bat mitologia. Joan Bemberger (1979) izan zen jarrera hau hartu zuenetako bat, honek Bachofen-en mito eta historia arteko nahasketa kritikatu zuen, eta mito hauek gizonezkoen agintaritzaren justifikaziotzat jo zituen.
- Egiaztatu edo ez, emakumeek boterea izatea posible dela ikustea ahalbidetzen du, eta ondo datorkie emakumeei emakumeen boterea irudikatzeko. Gutxiengoak onartzen du.
Lehenengo jarrera: matriarkatu mitologiakoari dagokienez, mitoa eta historia bereiztu behar direla azpimarratzen du. Talde/kulturean ideologiaren historia da mitoa. Mitoa espazioa eta denboratik kanpo dago. Mitoa gizonen artean edo gizon-emakumeen artean kontatzen dira. Mitoak funtzio kultural bat dauka eta gizon eta emakumeen rolak bereizten ditu; mitoak daudenean gizarte horretan gizon eta emakumeen arteko desberdintasuna dago.
Mitoen hurrenkera gertakizunen ordena bi fase:
- Emakumeek agindua, kaosa dago. Batzuetan boterea politikoa, besteetan errituen boterea, gizartearen zati garrantzitsuenetan boterea. Emakumeek gupida, justiziarik gabe gobernatzen dute.
- Gizonek boterea eskuratu. Emakumeak menpekoak.
Mitoak gizonen boterearen justifikazio bilakatzen dira, unibertso mitikoa da, ez da errealitatea. Mitoek taldea hezteko balio du, funtzio pedagogikoa du.
Emakumeen erruz boterea galdu eta menperatu bihurtu. Bamberg-entzat mitoak honako funtzioak betetzen ditu:
- Mitoak gizonen gobernua justifikatu.
- Mitoak taldea hezteko balio du.
Produkzio / erreprodukzioa bereizketa
Bachofen eta Morgan-en lanak Engels-en oinarri bihurtuko dira. Egile honek eboluzio ekonomikoarekin erlazionatzen du familiaren eboluzioa, matriarkatua garai historiko zehatz bateko ezaugarriekin egokitzen saiatuz edo egokituz. Matriarkatutik patriarkatura barbareria gorenean bakarrik emango da, alfabeto idazkera, burdina urtzea eta gens-aren propietate pribatuak eragindako soberakinekin bat eginez.
Gizadiaren garapena honela sailkatu zuen:
- Primitiboen artean: lehen fasean: promiskuitatetik talde-ezkontzara pasa
- Gens-a: familiarik ez, umeak amarenak, talde domestikoa, komunala zen.
- Bitarteko produktiboak denonak, produkzioa kontsumorako soilik ez dago jabego pribatuak.
- Gizonak, elikagaiak; emakumeak etxeko lanak eta umeak, baina parekideak ziren.
Familia sindiasmikoa sortzen denean:
- Teknologiaren garapena eta baliabide naturalen hazkuntzaz, bitarte produktibo baliotsuak garatu (animalia handiak...) soberakinak, elkartrukea eta jabego pribatua.
- Jabego pribatuak desartikulatu gens-aren antolakuntza eta gizonak baliabideen jabeak.
- Familia (gizona, emakumea/seme-alabak menpekoekin) unitate ekonomikoa
- Emakumeak, zaintzaileak, emaztea...ez gizaki “helduak” teknologia gizonaren arloan delako.
- Pixkanaka-pixkanaka aberastasuna gero eta handiago, eta jada estatuan eta klase-gizartean emakumeak erabat menpeko.
- Familia ez zen berdintzailea jada, menperatua emakumea.
- Familiaren eta klase sozialen bilakaera, uztarturik.
Bere teorien oinarrian lanaren banaketa “naturala” eta produkzioa eta erreprodukzioaren bereizketa daude. Feministek kritika egin zizkioten. Momentu historiko batzuetan ikusten da emakumearen egoerak txarrera egiten duela, hori eragiten duten faktoreak honakoak direlarik:
- Erlijiosoak
- Ekonomikoak
- Politikoak
- Senidetasunekoak
Ez da historia egin nahi, eta froga daitezkeen egoerak dira.
Gizarte baten aberastasunak hasten denean gizonak hartzen dute boterea eta emakumeak menpekoagoak dira. Elizak (fundamentalistak) emakumea menpeko egiten dute. Sistema politikoaren berritze batek egoera okertu egiten du. Matrilinealitatea dagoenean egoera berdintsuagoa da, patrilinealitateak egoera txartzea dakar.
XX. Mendeko antropologia
XX. mendean Eboluzionismoa alde batera utzi eta partikularismo historiko sortu. Tokian tokiko lanak hasten direlarik.
Teoria antropologiakoetan emakumea ikergai moduan alde batera uzten dute funtzionalistek eta 1960ko hamarkada arte emakumea alde batera utzi eta lan banaketa “naturaltzat” hartzen da.
Funtzionalistek instituzioak ikertzen dituzte, baina gizonen instituzioak bakarrik.
Sexutzat zera ulertu behar dugu: ezaugarri fisiko ezberdinak izateagatik pertsonen artean egiten den bereizketa. Gizon eta emakumea, ar eta eme moduan bereizten dena. Generoa hitzak berriz zera adierazi nahi du: sexu bakoitzari dagokion espektatiba.
Antropologo feministek sexua eta generoa bereizi zituzten, gizon eta emakumeen arteko ezberdintasunak erabat biologiakoak zirela esaten baitzen. Idei hauek determinismo biologikoaren aurka egiten zioten.
Sexua aurrekulturala da eta generoa kulturak eraikitako ezberdintasuna da, generoa egituratzailea da botere asimetriari dagokionez. Generoa aldakorra da. Baina gerora sexua bera ere eraikuntza kulturala dela ikusiko da. Sexua ez da estatikoa, kultura batetik bestera aldatu egiten da.
Antropologia Feministarentzat genero-sistema zien den jakitea oso garrantzitsua da; boterea, lana nola batzen diren jakitea. Genero sistemaren bidez sexua aztertuko da eta definizio biologista bat emango da.
Generoa: Gizonezkoak eta emakumezkoak bereizten dituzten sineskera, ezaugarri pertsonal, jarrera sentimendu, blai, portaera eta ekitaldi multzoa, ezaugarri ezberdinak dituen eraikuntza sozial prozesu (bilakaera) baten bitartez. Lehenik, prozesu historiko da maila ezberdinetan garatzen dena, estatuan, lan merkatuan, eskolan, komunikabideetan, legean, familian eta harreman pertsonaletan. Bigarrenik, prozesu honek ezaugarri eta jarduera horien hierarkizazioa ekartzen du, maskulinotzat hartzen direnei balio handiagoa emanez.
Generoak hierarkizatzeko funtzioa du, boterearen espazioen eta jardueren bereizketa inplikatzen duten gizonen eta emakumeen inguruko ideia eta jarduera soziala.
Genero terminoak bi akats planteatzen ditu, batetik sexua eta generoa bereizteko zailtasuna, eta bestetik generoaz hitz egiten dugunean emakumearekin lotzea.
Generoa erabiltzen dugunean, ez dugu gizon eta emakumeen arteko ezberdintasuna azaltzeko bakarrik erabiltzen. Gizonen eta emakumeen artera ere ematen diren ezberdintasunak ere aztertzen dira. Sexua eta generoa eraikuntza kulturalak dira.
Kontzeptu hauek XVIII. mendetik aurrera sortzen dira, eta mendebaldeko kontzeptuak dira. Mendebaldean sexua, gizon-emakumeak erlazionatzeko moduarekin erlazionatzen dugu.
Sexuaren berrikuspena feminismotik dator, baina baita historiatik eginda ere. Thomas Laguer historialariak “Sexuaren eraikuntza” liburua egin zuen. Gizarte antropologiak egin duena ere garrantzitsua izan da. Antropologoak tokian tokiko lanak egitera joan zirenean hirugarren sexu bat topatu zuten.
Lau erabilera dituzte sexu eta genero kontzeptuek:
- Sexua eta generoa ez bereiztea; aldagai soziologikoa denean sexua erabiltzen da.
- Generoa eta emakumea parekatu
- Antropologian; generoa dualizatzea: bi sexu bi genero.
- Generoa kontzeptu erlazionala; emakumeez hitz egiten bada gizonez hitz egin behar da eta alderantziz. Gizonen artean eta emakumeen artean dauden ezberdintasunak. Kontraesanak, interesak aztertzea.
Genero kontzeptuaren barnean dimentsioak daude; Joan Scott-ek emandako dimentsioak honakoak dira:
- Sinboloak: Adam eta Eba generoarekin lotu daitezkeen sinboloak.
- Arauak / teoriak: sinbolo hauek azaltzen dituztenak. Gure senidetasun egiturak genero ideologia inplikatzen du. Sinboloak hartu eta generoa ideologiak ezarri.
- Instituzioak: esaterako, gure gizartean kirolak genero ezberdintasunak finkatzen ditu praktika batzuekin.
- Norberaren genero nortasuna: norberak bere burua nola eraikitzen duen generoaren inguruan. (Identitate sexualaren ezberdina: sexu, praktika, hetero, homo, etab...; genero identitatea emakumea edo gizona).
Faktore hauek aldatzen ari dira; batzuk alda daitezke besteak ez, adibidez: lanaren banaketan berdintasuna ematen da baina emozioetan ez edo, sexualitatean aldaketa baina boterean ez. Honako kritikak jaso ditu teoria honek:
- Ikerketa sakondu egin behar dira, gizon-emakume izatea zergatik sortzen den.
- Sexuen arteko muga eztabaidatzen da.
- Seinale bakarra egotea “zaila” izan daiteke, faktore ezberdinak egongo dira sexua bereiztean.
- Hainbat tributan, hirugarren sexua izendatu den pertsona multzoa aurkitu da, baina sailkapen mugatzailea da, konplexutasuna kontuan hartzen ez duelarik. Laugarren eta bosgarren sexu bat egon daiteke.
- Transexual (trabestien kasuan sexua ez da problematizatzen)
- Sexu problema: genero identitate bat dute eta anatomiarekin arazoa dute, beraz aldaketa ematen da.
- Sexualitateari buruz hitz egiterakoan generoa hartzen da kontuan. Hainbat lurraldetan ematen diren harremanak ez dute identitate bat sortzen, praktika sexual bat besterik ez da. Mendebaldean identitatea sortzen duela uste dugu.
- Transegenerismoa: Queer Teoria anglosaxoia. Teoria honetan sexua, generoa eta sexualitatea gainditu nahi da. Mendebaldeko dikotomia gainditu nahi dute. Sexuaren eta generoaren arabera eraikitako nortasunaren kontra egiten dute teoria berri horiek. Kulturak ematen du generoa, eta biologiak sexua; hori bertan behera utzi nahi dute teoria berriek; sexua-generoa egitura hori eraitsi. Queer teoriaren gakoa, norberak bere burua definitzeko eskubidea duela aldarrikatzea izango litzateke; eta gizarteari ezagutarazi. Ildo horretan, transexualitatea sexu biologikoaren aldaketa litzateke; transgeneritatea, berriz, kulturak inposatu dituen eta sexuarekin lotura duten rolen aldaketa.
Sherry Ortner-ek Planteamendu unibertsala egin zuen 1975. urtearen inguruan, hiru ikertzeko modu mahairatuz:
- Mendetasunaren unibertsaltasuna
- Kultura bakoitzeko partikulartasuna ikertu
- Gai konkretuak aztertu
Unibertsaltasuna hartzen du premiazkotzat. Emakume eta gizon izatea zer den ikertzen du ideologia aldetik. Horretarako Lekukoen adierazpena, nola hitz egiten duten, sinbolo nagusiak, arau sozio-kulturalak aztertu behar direla dio.
Natura/ kulturaren mendetasuna justifikatzeko erabilitako ikuspegi biologizista alde batera uztea proposatzen da, teoria honek emakumearen zapalketa justifikatzeko balio dezakeelako, natura emakumearekin lotzen da mundu guztian, beraz, gizonak emakumea menperatu dezake, baina ez da gogo txarrez; kulturak horrela esaten duelako baizik.Emakumearen naturarekiko hurbiltasuna hiru mailatan ematen da:
- Ugaltze fisiologia: Simone de Beauvoir-engan oinarritu: Naturatik hurbilago dago.
- Rol sozialetan: emakumeek betetzen dituzten rolak behe mailakoak izango dira; etxeko lanak, umeak zaintzea. Ama-ume erlazioa naturatik gertuago.
- Emakumeen psikologia ezberdina: Nancy Chodorow-en oinarritua. Emakumeak eta gizonak psikologia ezberdina horretarako umeetako amarekin duen erlazioa aztertu. Emakumeek askotan natura eta kulturaren arteko bitartekari izaten dira. Ortner-ek ikusten du emakumeen leku kulturala anbiguoa dela; garbia edo kutsatua izan daiteke (birjina edo kutsatua, hilerokoa dela eta adibidez)
Michelle Rosaldo-k 1975. urtearen inguruan landutako teorian domestiko/ publiko dikotomiak mendekotasuna adierazten duela proposatu zuen. Domestikoa: ama bat edo gehiago eta hauen seme-alaben inguruan sorturiko jarduera, erakunde eta antolaketa moduak biltzen dituen eremua.
Emakumeei normalean domestikoa egokitzen zaie eta gizonei publikoa. Emakumeak gertuko gauzak egingo dituzte eta gionek distantzia bat hartuko dute, abstraktuagoak izango dira. Urrunketa egin behar dutenez normalagoa da boterea izatea, errazagoa egiten zaie.
Emakumeen estatusa naturala da gizonena lortu egin behar dute, ez datorkie berez.Emakumeek boterea izateko beharrezkoa da arlo publikora pasatzea (emakumeak subjektibotasunarekin lotu dira; gizonak objektibotasunarekin emakumeak emozionalak)
Abantaila mahairatzen dituzte teoria hauek; batetik gizon eta emakumeak zer diren kulturalki azaltzeko oso onak dira, eta bestetik orokorrean gizartea nolakoa den ikertzen lagunduko dute.
Kritikak
Kritikak ere jaso dituzte ordea:
- Dikotomien erabilera: gure esperientzia ulertzeko balio du baina beste toki batzuetan ez.
- Datu enpirikoak anitzak: batzuetan teoriarekin bat, besteetan ez.
- Publiko /pribatua: mendebaldeko historiaren momentu batean ematen da, ez da unibertsala.
- Emakumezkotasuna amatasunarekin lotuta definitu.
- Kutsadura kontzeptuarekin erlazionatua. Kutsatzaileak baztertuta daudenak dira eta emakumearekin erlazionatzen da eta ez da ez unibertsala eta ez beti emakumerekin lotuta.
Euskaraz
- ESTEBAN, Mari Luz eta HERNÁNDEZ, Jone Miren. "Etnografia feministak Euskal Herrian. XXI. mendera begira dagoen antropologia" (2016).[1]
Gaztelaniaz
- ARANZADI, Juan. Milenarismo vasco. Madril: Taurus. 2000 (1981).
- BAMBERGER, Joan. “El mito del matriarcado”. in Harris, O.; Young, K (bil.) Antropología y feminismo. Bartzelona: Anagrama. 1979.
- ESTEBAN, Mari Luz. “Antropologia eta feminismoa”. Uztaro, 24, 1998, 3-17.
- MEAD, Margaret. Sexo y temperamento. Bartzelona: Paidós Ibérica. 1982.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
