Arma nuklear
atomo nukleoen fisio edo fusio erreakzioetan askatzen den energia erabiltzen duen arma From Wikipedia, the free encyclopedia
atomo nukleoen fisio edo fusio erreakzioetan askatzen den energia erabiltzen duen arma From Wikipedia, the free encyclopedia
Arma nuklearra, bonba nuklearra edo bonba atomikoa atomo nukleoen fisio edo fusio erreakzioetan askatzen den energia erabiltzen duen arma da.[1] Hiru mota daude: fisio bonba (A); hidrogeno bonba edo bonba termonuklearra (H); eta neutroi bonba.[1] Ahalmen txikiko bonba nuklearrak ohiko lehergaiak baino askoz suntsigarriagoak dira, eta arma bakarra ere hiri oso bat hondatzeko gai da[2].
Gerragintzaren historian, bitan baino ez dira arma nuklearrak erabili, Bigarren Mundu Gerraren amaieran. Bonba nuklearraren lehenengo detonazioa 1945eko uztailaren 16an Alamogordon, Ameriketako Estatu Batuetan, egin zen, Manhattan proiektuaren atal esperimentaltzat. Desertuan egin zen, eta Estatu Batuetako kargu militar altuak pozik geratu ziren probarekin. Horregatik, 1945eko abuztuaren 6an gertatu zen, Estatu Batuek Hiroshimaren gainean Little Boy («Mutiltxoa») izeneko bonba bota zutenean. Bigarrena, Fat Man («Gizon Lodia») hiru egun geroago jaurti zuten, Nagasaki hirian. Arma horien erabilpenaren ondorioz, 120.000 pertsonatik gora hil ziren unean bertan, eta gehiago denborak aurrera egin ahala.
Horren ostean, bonba nuklearrak gutxi gorabehera 2.000 aldiz lehertu dituzte, aztertzeko eta erakusteko asmotan. Kronologikoki, horrelako armak eztandarazi dituzten herrialdeak honako hauek dira: Ameriketako Estatu Batuak, Sobiet Batasuna, Erresuma Batua, Frantzia, Txina, India, Pakistan eta Ipar Korea. Beste herrialde batzuek, Israelek edo Hegoafrikak esaterako, izan litzakete arma nuklearrak, baina edota bere jabetza ez dute publikoki onartu, edota jabetzeko aldarrikapenek ez daukate egiaztapenik.
Arma nuklearrak belaunalditan sailkatu ohi dira; gaur egun arte, 6 belaunaldi daude. Lehenengo belaunaldikoak lehen aipatutako Little Boy bonba da, bonba esperimentala. Zenbat eta belaunaldi altuagokoa izan bonba, orduan eta modernoagoa da. Adibidez, laugarren belaunaldian Txina eta India daude, belaunaldi horretako bonbek 100 megatoneko (1 megaton = 1.000.000 tona) potentzia ere izan dezakete. Seigarren belaunaldian Estatu Batuak eta Errusia daude.
Estatu Batuak dira gaur egun arma nuklear gehien duen estatua.[erreferentzia behar] Gaur egun, kontinente arteko 534 misil balistiko (Inter-Continental Ballistic Missile) ditu, eta 432 urpeko misil balistiko.[erreferentzia behar] Guztira 5000 edo 10000 bonba dituztela esaten da.[erreferentzia behar]
Bi arma nuklear mota nagusi daude: fisioaren energia soilik erabiltzen dutenak haren eztanda potentzia gehiena lortzeko eta fisioaren energia fusio nuklear bat hasteko erabiltzen dutenak, irteera energia kantitatea bidertuz[3].
Arma nuklear guztiak fisio nuklearreko erreakzioen energia leherkorra erabiltzen dute, modu batean edo bestean. Fisio-erreakzioetatik soilik ateratzen diren armei bonba atomiko deritze (A-bonba gisa laburtua). Luzaroan izen oker hau eman zaio fisio bonbari, haren energia atomoaren nukleotik baitator, fusio-armekin gertatzen den bezela.
Fisio-armetan, material fisionagarrizko masa bat (uranio aberastu edo plutoniozkoa) superkritikotasunera behartzen da material subkritikoaren zati bat beste bati tiratuz, kate erreakzio nuklearren hazkunde esponentziala ahalbidetuz ("pistola" metodoa), edota esfera subkritiko bat edo material fisionagarrizko zilindro bat konprimituz kimikoki elikatutako lehergailuak erabiliz. Azken ikuspegi hori, "inplosio" metodoa, lehenengoa baino sofistikatuagoa da.
Fisio-erreakzio guztiek fisio-produktuak sortzen dituzte, nukleo atomiko zatituen hondarrak. Fisio-produktu asko oso erradioaktiboak (baina iraupen laburrekoak) edo nahiko erradioaktiboak (baina iraupen luzekoak) dira, eta, beraz, kutsadura erradioaktiboaren sortzaile serioa dira. Fisio-produktuak dira faila nuklearraren osagai erradiaktibo nagusia.
Arma nuklearren aplikazioetarako gehien erabili diren material fisionagarriak uranio-235 eta plutonio-239 izan dira[4]..
Beste arma nuklear mota oinarrizkoak fusio nuklearreko erreakzioetan sortzen du bere energiaren proportzio handia. Fusio-arma horiei arma termonuklear edo, oro har, lagunkoi deritze hidrogeno-bonba (H-bonba gisa laburtua), hidrogeno-isotopoen arteko fusio-erreakzioen mende baitaude (deuterioa eta tritioa). Arma horien guztien energiaren zati handi bat fusio-erreakzioak "eragiteko" erabiltzen diren fisio-erreakzioetatik dator, eta fusio-erreakzioek fisio-erreakzio osagarriak eragin ditzakete[5].
Sei herrialdek bakarrik egin dituzte arma termonuklearren probak —Estatu Batuek, Errusiak, Erresuma Batuak, Txinak, Frantziak eta Indiak—. (Indiak benetako arma termonuklear bat asmatu badu, polemika da[6].. Ipar Koreak dio fusio-arma bat probatu zuela 2016ko urtarrilean, baina hori eztabaidan dago[7]. Arma termonuklearrak askoz zailagoak dira arrakastaz diseinatu eta exekutatzeko fisiozko arma primitiboak baino. Gaur egungo arma nuklear gehienek diseinu termonuklearra erabiltzen dute, eraginkorragoa delako[8]
Gaur egun zabaldutako ia arma termonuklear guztiek bi etapako diseinua erabiltzen dute, baina fusio-fase gehigarriak gehitu daitezke, fase bakoitzean hurrengo fasean fusio-erregai gehiago piztuz. Teknika hori arbitrarioki handiak diren arma termonuklearrak eraikitzeko erabil daiteke. Hori ez dator bat fisio-bonbekin, lehertzeko ahalmenean mugatuta baitaude kritikotasun-arriskuagatik (kate nuklear goiztiarraren erreakzioa, aurrez bildutako fisio-erregai kantitate handiak). Inoiz leherrarazitako arma nuklearrik handiena, SESBeko Tsar Bomba, 50 megatoi TNT (210 PJ) baino gehiagoko energia askatu zuena, hiru etapako arma zen. Arma termonuklear gehienak horiek baino dezente txikiagoak dira, misil ojiba espazioaren eta pisu eskakizunen muga praktikoen ondorioz[9].
Fusio-erreakzioek ez dute fisio-produkturik sortzen, eta, beraz, askoz gutxiago laguntzen dute faila nuklearrak sortzen fisio-erreakzioek baino, baina arma termonuklear guztiek gutxienez fisio-etapa bat dutenez, eta errendimendu handiko gailu termonuklear askok azken fisio-etapa bat dutenez, arma termonuklearrek fisio-arma gisa adina faila nuklear sor ditzakete gutxienez.
Beste arma nuklear batzuk ere badaude. Arma nuklear batzuk helburu berezietarako diseinatuta daude; neutroi-bonba arma termonuklear bat da, eta eztanda txiki samarra eragiten du, baina neutroi-erradiazio kantitate handi samarra. Gailu hori, teorian, hilketa masiboak eragiteko erabil daiteke, azpiegitura ia osorik utzi eta hondamen kopuru txiki bat sortzen duen bitartean. Edozein arma nuklearren detonazioarekin batera, neutroi-erradiazioaren leherketa bat gertatzen da. Arma nuklear bat material egokiekin inguratzeak (hala nola kobaltoa edo urrea) bonba gazi bat sortzen du. Gailu honek iraupen luzeko kutsadura erradioaktiboko kantitate handiak sor ditzake. Uste izan da gailu hau "azken judizioko arma" gisa erabil daitekeela; izan ere, hainbat hamarkadatako bizitza ertaineko erradioaktibitate-kopuru handia haizeek globoaren inguruan banatuko lukete, planetako bizitza guztia desagerraraziko luke.Fusio-bonba puruen aukera ikertu da: arma nuklear honek fusio-erreakzioa sortuko luke, fisio-bonba bat behar izan gabe abiatzeko. Gailu horrek bide sinpleagoa eman diezaieke arma termonuklearrei fisio-armak garatu behar izan zituen batek baino, eta fusio-arma puruek beste arma termonuklear batzuek baino askoz ere faila nuklear gutxiago sortuko lituzkete, ez bailukete fisio-produkturik sakabanatuko. 1998an, Estatu Batuetako Energia Sailak zabaldu zuen Estatu Batuek iraganean "funtsezko inbertsioa" egin zutela fusio-arma hutsak garatzeko, baina hori, "Estatu Batuek ez dute fusio-arma garbirik, eta ez da ari garatzen", eta "Ez dago diseinu sinesgarririk DOEren inbertsioaren emaitza den fusio-arma huts batentzat".
Antimateria, propietate gehienetan materia arrunteko partikulen antza duten baina kontrako karga elektrikoa duten partikulak, arma nuklearrentzako mekanismo eragiletzat hartu da. Eragozpen garrantzitsua da antimateria kantitate handitan sortzeko zailtasuna, eta ez dago ebidentziarik eremu militarretik haratago egin daitekeela. Hala ere, Estatu Batuetako Aire Indarrak antimateriaren fisikari buruzko azterlanak finantzatu zituen Gerra Hotzean, eta hura armetan erabiltzeko aukera aztertzen hasi zen, kolpekari gisa ez ezik, lehergai gisa ere.
Lehenengo arma nuklearrak garatu aurretik ere, Manhattan proiektuarekin zerikusia zuten zientzialariak armaren erabileran banatu ziren. Japoniako bi bonbardaketa atomikoek Japoniaren amore ematean duten zeregina eta Estatu Batuek haientzat duten justifikazio etikoa eztabaida akademiko eta herrikoiaren xede izan dira hamarkadetan zehar. Nazioek arma nuklearrak eduki edo probatu behar ote dituzten etengabe eta ia unibertsalki polemikoa izan da.
Zientzialari batzuen ustez, Hiroshima tamainako 100 eztanda nuklear dituen gerra nuklear batek epe luzeko klima-eraginak eta dozenaka milioi pertsonen bizitza kostatu lezake. Klimatologiaren hipotesia da ezen, hiri bakoitza bere onera ekarriz gero, kedar kopuru handi bat bota daitekeela atmosferara, eta horrek lurra maskaratu lezake. Horrek, eguzki-argia moztuko litzateke urteetan, eta elikagai-kateak eten egingo lirateke, negu nuklearra esaten zaion horretan.
Hiroshimako leherketatik hurbil zeuden eta leherketatik bizirik ateratzea lortu zuten pertsonek hainbat ondorio mediko izan zituzten:
