From Wikipedia, the free encyclopedia
Botanika ĝardeno estas plantejo de - ofte fremdlandaj - plantoj. La plantoj (arboj, arbustoj aŭ herboj) ofte estas aranĝitaj laŭ sia geografia deveno. Botanikaj ĝardenoj kutime estas administrataj kaj prizorgataj de universitato, ĉar tiaj kolektoj de plantospecioj prezentas tre taŭgan bazon por scienca laboro. Se la botanika ĝardeno estas aranĝita kvazaŭ arbaro, oni parolas pri Arboreto. Arboreto povas ankaŭ esti ero de botanika ĝardeno. Aliaj tipaj eroj estas alpecejo kaj tropikejo.
Ekzistas ĉirkaŭ 750 botanikaj ĝardenoj en la strikta senco tutmonde; se oni konsideras ankaŭ tiujn, kiuj ne tute plenumas la kriteriojn (ne apartenas al universitato ktp.) estas entute proksimume 1700 de tiaj ĝardenoj. La plejmulto ankoraŭ troviĝas en la regionoj kun modera klimato en Eŭropo kaj norda Ameriko[1].
Iasenca antaŭulo de la botanika ĝardeno estas la kuracplantaj ĝardenoj, kiuj havas longan historion en Eŭropo. Jam pri la greko Teofrasto (ĉ. 371 – 287 a.K.) oni diras, ke li posedis kuracplantan ĝardenon en Ateno, kiun li uzis por klerigado kaj esploroj[2]. Pro siaj fruaj priplantaj verkoj „Historio de la plantoj“ kaj „Pri la kaŭzo de plantoj“ Teofrasto poste ricevis la kromnomon „Patro de Botaniko“.
La tradicio de kuracplantaj ĝardenoj poste trairis al la mezepokaj kaj renesancoj monaĥejoj, kiuj dum tiuj epokoj ankaŭ transprenis la taskon flegi maljunulojn kaj malsanulojn. Ilia celo estis la kultivado de kuracplantoj por uzo en kuracado, sed ankaŭ por esploroj kaj eksperimentoj. Jam frue oni komencis tie kolekti kaj kreskigi ankaŭ tiujn herbojn, kiuj en la naturo nur malfacile troveblis aŭ kiuj kreskis en foraj lokoj.
La botanikaj ĝardenoj en nia nuntempa senco tamen havas la rektan originon en la renesancaj botanikaj ĝardenoj, kiujn instalis universitatoj por la pristudado de plantoj. La unua de tiaj ĝardenoj ekestis en Pizo ĉe la universitato de pizo en 1544, sekvata de simila ĝardeno en Padovo ĉe la universitato de padovo en 1545 (Orto Botanico di Padova), kiuj estas nuntempe la plej malnova ĝardeno ekzistanta ankoraŭ en sia origina loko. Sekve en 1567 ĉe la Universitato de Bolonjo. Jam ekde 1492 ekzistis arboreto en Trsteno, proksime de Dubrovnik, Kroatio.
La ideo furoris, precipe ĉar en tiu tempo la botaniko kiel scienca fako evoluis. Estis epoko de la komenco de koloniigo kaj de tutmonda maresploro; la esplorantaj ŝipoj kunportis ekzotajn, nekonatajn plantojn el Azio kaj Afriko al Eŭropo. La sciencistoj komencis grupigi kaj analizi la plantojn.
Pro tio dum la lastaj jardekoj de la 16a jarcento oni fondis similajn ĝardenojn en la universitataj urboj de Eŭropo: unue en Hispanio (Botanika Ĝardeno de Valencio 1568), poste ankaŭ pli norde, en Germanio (Lepsiko 1580, Jena 1586, Hajdelbergo 1590), Francio (Montpeliero 1593, Parizo 1597) kaj Svisio (Zuriko 1560, Bazelo 1586). Anglio sekvis iom poste (Oksfordo 1621, Chelsea 1673).
La unuaj botanikaj ĝardenoj ekster Eŭropo estis fonditaj de la koloniigaj nacioj, precipe Britio kaj Nederlando, por subteni la komercon. 1735 ekestis ĝardeno sur Maŭricio, kies ĉefa celo estis kultivi grapfruktojn por liveri ilin al la ŝipoj uzantaj la havenon kiel provizejo. Ĝi nur poste ampleksigis sian oferton. La sidneja ĝardeno malfermis en 1815 kaj estis la unua botanika ĝardeno en Aŭstralio[3]. En Usono jam en 1730 oni konstruis botanikan ĝardenon proksime de Filadelfio.
La loko de plantoj en botanikaj ĝardenoj estas kutime de klimataj kaj grundzonoj kaj ne de evolua proksimeco aŭ alfabeta ordo de plantnomoj. Ĉi tio estas ĉar estas pli facile kreskigi flank-al-flanke plantoj kiuj postulas similan grundon kaj klimaton prefere ol tiuj kiuj kunhavas aliajn komunajn trajtojn. En iuj ĝardenoj la plantoj estas ordigitaj, laŭ ĉi tiu principo de la geografia loko de la natura vivejo de la planto. Tiaj ĝardenoj enhavos, ekzemple, terpecon kiu similas Aŭstralion, kun sub-terpecojn kiuj imitas la malsamajn regionojn de ĉi tiu kontinento. Aliaj ĝardenoj kontentiĝos je "dezerta terpeco", "arbara terpeco", ktp.
Tamen, ekzistas botanikaj ĝardenoj kiuj estas escepto al ĉi tio regulo. Kiel la Ĉikaga Botanika Ĝardeno kiuj estas dividitaj en dudek sep subĝardenojn laŭ ĉefe arkitekturaj trajtoj. Tiu ĉi ĝardeno havas subĝardenojn kiel la "Ĝardeno de la Rozoj", la "Vespera Ĝardeno", kaj la "Sensa Ĝardeno".
Plej multaj botanikaj ĝardenoj havas forcejon por la simulacio de klimataj zonoj, kiuj pro la loko de la ĝardeno ne povas esti realigitaj ekstere. Ekzemple forcejo por tropikaj aŭ dezertaj klimataj plantoj. La plej multaj botanikaj ĝardenoj ankaŭ havas rivereton kun lago por akvaj plantoj. Preter tio, ekzistas ankaŭ infanvartejo en la ĝardeno por junaj plantoj, kiu estas fermita al la ĝenerala publiko.
Laŭ la Ruĝa Listo de Endanĝeritaj Specioj pli ol 20% el la plantaj specioj tutmonde estas endanĝeritaj de formorto loka, regiona aŭ mondskala.[4] Ĉiutage proksimume 70 specioj en la mondo vere malekzistiĝas. Unu el la plej gravaj taskoj de botanikaj ĝardenoj estas la protektado kaj kultivado de tiuj formortantaj specioj en tielnomata konserva kultivado.
Kelkaj plantoj jam estas formortintaj en la naturo, sed kelkaj ekzempleroj de ili ankoraŭ ekzistas en la sekura ĉirkaŭaĵo de botanikaj ĝardenoj. Oni provas tie kultivi kaj pliigi ilin. Kondiĉo por ke tio funkciu estas, ke la planta materialo estas zorge kolektita, ke ekzistas sufiĉe da genetika variaĵo inter la plantoj, por ke ili povu memstare transvivi kaj ne formortu pro genetikaj malsanoj (problemo de genetika botelkolo). Kiam la kulturo stabile pliiĝas, oni provas resovaĝigi la plantojn en la regionojn, kie ili antaŭe ekzistis. Tio tamen ofte malsukcesas.[5] Alia maniero de protektado estas la longdaŭra stokado de ĝermeblaj semoj por atendi cirkonstancojn, kiam la semoj havas la ŝancon supervivi denode en sia natura ĉirkaŭaĵo. Fama por tiu tekniko estas la millenium seed bank de la londona botanika ĝardeno Kew Gardens.[6]
Ĉar kelkaj plantoj estas malfacile troveblaj en la naturo, la botanikaj ĝardenoj jam dum jardekoj establis sistemon de internacia interŝanĝo de semoj kaj plantoj. Tiel ili ricevas plej malmultekoste ankaŭ tre rarajn kaj ekzotajn plantojn el aliaj ĝardenoj en la tuta mondo.
Plej necesa postulo estas ke la botanikaj ĝardenoj enhavu ne nur speciojn proprajn de la regiono, sed ĉefe de aliaj regionoj kaj eĉ de aliaj mondoregionoj, tio estas ekzotaj specioj. Tiele oni povas trarigardi kiaj estas tiuj specioj alimaniere ne facile videblaj kaj krome oni povas pristudi kiamaniere ili disvolviĝas en nepropraj klimato kaj medio. Ankaŭ al taksonomiaj esploroj botanikaj ĝardenoj aldonas ion.
Pluraj studfakoj kiel farmacio, biokemio, ekologio, biologio kaj geografio intense okupiĝas pri la faŭno. Por la studentoj botanikaj ĝardenoj ofte estas la ununura eblo aliri la rarajn plantojn vivajn.
Por ĝenerala disvastigo kaj edukado plej parto de botanikaj ĝardenoj montras tabuletojn proksime de arboj aŭ plantoj kun desegnoj, fotoj kaj informo pri nomo (nacilingva kaj scienca) de la specio, deveno, taksonomia klasado ktp. Sed ili ankaŭ servas simple kiel plej belaj ripozejoj, kie homoj povas malstreĉiĝi de la bruo de la urboj.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
