From Wikipedia, the free encyclopedia
C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś |
In dla fìśica dla tèra, al taramòt (da 'l Latèin “terrae motus” ch'al vōl dir “muimènt dla tèra”), dit anc siśma, 'l è na vibrasiòṅ o 'n squasamènt tut 'd un cōlp dla grósta dla tèra ch'a sucèd quànd dal masi rucióśi i sa spòstan da 'd sót tèra. Ch'i spustamènt lè i tōśan vita da dal fòrsi ad natùra tetònica ch'i gh'èṅ sèmpar da 'd dèntar dla grósta dla tèra e ch'i stràmnan dl'energìa in un punt precìś (dit iposèntar) dla scavśadùra ch'la s è furmàda in cal mèntar. L'è da lè ch'i s fórman da gl'óndi elàstichi diti óndi sìśmichi ch'i partìsan da tut al bandi, rivànd anc in superfìsi, tucànd un punt dit episèntar, quél che in gènar al patìs da piò al fenòmen. La siénsa ch'la 'l stùddia l'è la sismulugìa.
Dagnóra tut i taramòt ch'i sucèdan in dal superfìsi dla tèra i s càtan da spés in mèś a di pòst definî bèṅ, a cavàl dna placa e cl'atra ch'i èṅ bòni ad móv'r-as lentamènt o anc no, sfargànd-as insém o tulénd-as incòst.
Tut i dè in sla Tèra i sucédan più ad mila taramòt ma la gint l'è bòna ad sintìr-an sōl na part (da méno ad sènt) e da spés a n sucéd gnint. In gènar un taramòt al dura dimóndi ad méno ad trénta secónd ma par quéi più fòrt a s pōl rivàr anc a di minùt. Gl'óndi elàstichi ch'i partìsan in tut al diresiòṅ i pōlan èsar susultòri (s'i squàsan sù e śò) o undulatòri (s'i squàsan da 'l dū bandi).
Soquànt taramòt i s pòrtan sèg di sam sìśmic, prima (foreshocks) o dòpa (aftershocks, cgnusû anc, faghénd un sbali, cuma scosi ad giustamènt), sèmp'r in chi pòst. Dal vòlti un taramòt in un pòst al pōl sćiancàr da gl'atri ròci lè davśèṅ ch'i éran lè lè par sbragàr-as da par lōr, dand vita a di taramòt indót.
Al taramòt al pōl purtàr-as sèg anc di stus ch'i pàran di tròṅ o dal sćiuptàdi quànd gl'óndi i vènan a cuntàt cun l'ària. Quéi più fòrt, cuma quél dal Giapòṅ d'l 11 ad Mars dal 2011 i pōlan anc spustàr 'l as dla Tèra (in cal caś lè, 'd 11 sentìmetar).
Par miśuràr la fòrsa 'd un taramòt a s dróa la scalaróla Richter invintàda par Charles Richter in dal 1935. L'è na scalaróla ch'la miśùra l'energìa ch'la s fórma durànt i taramòt e la la descrìv baśand-as in sla magnitùdo dada da 'l lugarìtum a baś déś dal màsim spustamènt dla trasa 'd un siśmògraf a tursiòṅ ad Wood-Anderson se 'l evènt al fus sucès a 100 chilómetar da 'l episèntar.
Magnitùdo | Descrisiòṅ | Efét dal taramòt | A gh 'n è | Tritôl equivalènt |
---|---|---|---|---|
Sóta a 2.0 | Piculìsim | Taramòt pìcul, a n s in fà briśa a mènt | 8.000 a 'l dè a 'l incìrca | <1 tunelàda |
2.0–2.9 | Dimóndi alśēr | In gènar a n s in fà briśa a mènt, ma i siśmògraf i al regìstra | 1.000 a 'l dè a 'l incìrca | fra 1 e 31,6 tunelàdi |
3.0–3.9 | Sintî da spés, in gènar al n fà minga di dan | 49.000 a 'l an a 'l incìrca | fra 31,6 e 1000 tunelàdi | |
4.0–4.9 | Alśēr | Squàsamènt evidènt p'r i ugèt ad dèntar ma gl'edifìsi i patìsan pôc | 6.200 a 'l an a 'l incìrca | fra 1.000 e 31.600 tunelàdi |
5.0–5.9 | Minga eśagerâ | Al pōl far di bèi dan a di edifìsi tirâ sù minga bèṅ e pôc dan a chi àtar | 800 a 'l an a 'l incìrca | fra 31.600 e 1 migliòṅ ad tunelàdi |
6.0–6.9 | Fòrt | Al s pōl spàndar par 160 chilómetar e al pōl èsar distrutìṿ s'in dal sit i gh stànan dimóndi parsòni | 120 a 'l an a 'l incìrca | fra 1 e 31,6 migliòṅ ad tunelàdi |
7.0–7.9 | Dimóndi fòrt | Al pōl purtàr di dan grâv un po’ dapartùt | 18 a 'l an a 'l incìrca | fra 31,6 migliòṅ e 1 migliàrd ad tunelàdi |
8.0–8.9 | Furtìsim | Al pōl butàr śò incòsa p'r un raǵ ad sènt chilómetar o anc da piò | 1 a 'l an a 'l incìrca | fra 1 e 31,6 migliàrd ad tunelàdi |
9.0–9.9 | Al pōl butàr śò incòsa p'r un raǵ ad mila chilómetar o anc da piò | 1 in 20 an a 'l incìrca | fra 31,6 e 1.000 migliàrd ad tunelàdi | |
10.0+ | Spavintóś | Devastasiòṅ sénsa lìmit | Dimóndi ma dimóndi râr (mai sucès in fiṅ a 'dès) | > 1.000 migliàrd ad tunelàdi |
Na vòlta a 'l sò pòst a s druàva la Scalaróla Mercàlli ch'la dascrivìva i taramòt in baś a i dan ch'i fàvan.
Al taramòt ch'l à masâ più gint in di ùltim mil'an 'l è stâ quél ad Shaanxi (Cina) dal 1556 (magnitùdo 8,3) ch'l à cupâ 830.000 parsòni. Invéci quél più pēś 'l è stâ quél ad Valdivia (Cîl) dal 1960 (magnitudo 9,5).
Quànd un taramòt 'l è sugèt a di sam sìśmic, al rèplichi in gènar i tìnan a drē a la Léǵ 'd Omori dal 1894, mudificàda par Utsu in dal 1961, ch'la diś ch'al lōr nùmar al và śò in présia cun al pasàr dal tèmp, secónd la fórmula:
in dua
Quést a vōl dir che s'a tulém un p=1, dòp 10 dè la prubabilità ch'a gh sia un taramòt la calarà ad dèś vòlti rispèt a quéla d'l inìsi. La léǵ la figùra un cumpurtamènt statìstic e la n è briśa bòna ad dir quànd e in dua i gh saràṅ di taramòt.
N'atra léǵ statìstica dimóndi impurtànta ch'la dascór di sam sìśmic l'è quéla ad Gutenberg-Richter ch'la fà dal previśiòṅ in sal nùmar e in sla magnitùdo dal rèplichi, secónd la fórmula:
in dua:
A s è vdû che cla fórmula chè la và bèṅ praticamènt par tut i taramòt. Par far 'n eśèmpi, se la magnitùdo 'd un taramòt l'è 4.0, i gh saràṅ 10 scòsi ad magnitùdo 3.0 e 100 scòsi ad magnitùdo 2.0.
(MIRND) 'T sé pròpia 'n taramòt!: A 's dìś a chi n'stà mai férum
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.