Lóṅna

Arzân

Bulgnaiṡ

Cl' artécol ché l' è scrét in Arzân

La Lûna l'é l'ónich satèlit naturêl ed la Tèra. Al só nòm al vîn druvê dal vôlti, p'r al significhêt e cun la préma lètra céca ('na lûna), per vrèir dîr "satèlit naturêl" ânca p'r i satèlit 'd êter pianēt.

Al só sègn astronômich l'é 'na rapreşentasiòun disgnêda cun quâter sègn ed quând la crès.

La fâcia ed la Lûna girêda da cl'êtra pêrt ed la Téra l'é cgnusûda ânca cun al nòm fâcia luntâna. Dal vôlti la vîn ciamêda "fâcia scûra", in dó ché al significhêt l'é intèiş cme scgnusû e lughê; as riferés ânch a la mancânsa ed colegamèint (black out) dal comunicasiòun arâdio, ch' a sucēd quând 'na sònda spasiêla as mōv drē da la fâcia luntâna.

Sta fermêda dal comunicasiòun l'é cōlpa ed la mâsa ed la Lûna ch' la blôca i segnêl râdio. Al parôli "fâcia scûra" în despès capîdi, in môd e-sbaliê, cme mancânsa de spēra, mó al Sōl l'inlómina la fâcia luntâna int l'istèsa manēra ed còla girêda vêrs ed nuêter.

La pêrta pió grôsa ed la fâcia luntâna l'an pōl èser mia vésta da la Tèra, perché al gîr ed la Lûna 'd intōrna a la Tèra e al gîr 'd intōrna al só âs a gh'àn l'istès peréiod. 'Na pursiòun céca la pōl èser vésta grâsia a la librazione, ch' la rènd mia pêra al gîr ed la Lûna intōrna al só âs. Int l'insèm da la Tèra as pōl vèder al 59% ed la gròsta ed la Lûna.

La fâcia aşvèin ed la Lûna l'é quacēda da cîrca 30 000 da bòchi (s' as cûnten quî cun un diâmetro 'd almēno 1 chilômeter. La bòca ed la Lûna pió grôsa l'é al bacîn Polo Sud-Aitkenl, la gh'à un diâmetro ed 2500 chilômeter e l'é fònd 13 chilômeter, la ciâpa la pêrta bâs ed la fâcia luntâna.

Urégin dal nòm

Al nòm "Lûna" (ed sôlit céch int l'ûş comûn, mia astronômich) al deşvîm dal latèin lūna, da un pió antîgh *louksna, che a só vôlta al deşvîn da la raîş indoeuropea leik- ch' a vôl dîr "lûş a spèc" ";^[1] da l'istèsa raîşa a deşvîn ânca l' avestico raoxšna ("la brilânta"), ^[2] e êtri fōrmi int al léngui baltiche, slêvi, int l' armeno e int al tocario; ^[1] as pōlen catêr di significhêt cumpâgn int al sanscrito candramā ("lûna"^[3] cunsidrêda cme un dio ("luna"^[4] e int al grēch σελήνη selḗnē (da σέλας sélas, luşōr, "spiandōr")eşèimpi ch' a mantînen al significhêt ed "(còl) la luşèint" sibèin a sién ed raîşa divêrsa.^[5]

Presèinsa ed l'âcva

La Lûna per la grân pêrta ed la só stôria l'éstêda bumbardêda da strèli ch' a câschen e cumèti, dimòndi ed còsti pîni 'd âcva. Al calôr dal Sōl al divéd la pió grôsa pêrt de st' âcva int i sō elemèint principêl, idrôgen e l'oségen, dōve la pió grôsa pêrtt l' as pêrd subét int al spâsi. Però a s'é pinsê che grôsi quantitê de st'âcva a pôsen armâgner insém a la Lûna, insém o dèinter la gròsta.

A câşva ed la schêrsa pîga ed l'âs dal gîr ed la Lûna (sôl 1,5°) soquânti bòchi di pôl pió fònd an ricēven mia la lûs dal Sōl e armâgne sèimper in òmbra. In acôrd cun al j infurmasiòun tôti só int la misiòun Clementine, insém al fònd de sté vêş a prén èser preşèint di depôşiot ed giâş 'd âcva. Al misiòun insém a la Lûna fât dôp àn tintê ed cunfermêr sti rişultê, sèinsa però a dêr 'd j elemèint precîş.^[6]

Dèinter al só prugèt ed turnêr insém a la Lûna, la NASA l'à decîş ed finansiêr al Lunar Crater Observation and Sensing Satellite.^[7]La sònda l'é stêda prugetêda per guardêr la bôta ed l'ûltem pcòun dal râz Centaur ch' al l'à purtêda in un gîr 'd intōren a la Lûna aşvèin al Polo Sud.^[8]

La bôta dal râz l'é sucèsa al 9 otòber 2009, cun a rōda, dôp quâter minût, ed còla ed la sònda che in stà manēra l'à prû traversêr al pnâc, fât da râz, acsé da prèir fêr al nâlişi a la cumpuşisiòun ^[9]În stê catê di sègn ed l'âcva.È stê catê ânca la preşèinsa ed l' idrossile, prodòt da la divişiòun ed l'âcva invistîda da i râg dal Sōl.

L'âcva (giasêda) la prà, in futûr, èser tirêda fōra e dòunca divîşa in idrôgen e oségen da generadōr 'd energéia solêr. La quanrtitê 'd âcva preşèint insém a la Lûna l'é un elemèint impurtânt per prèir colonisêrla, perché al traspôrt da la Tèra al còsta dimòndi. L'âcva a l'intêren ed la Lûna la pré deşgnîr da quând à ciapê fōrma la Lûna, cm' a vîn dét in un stódi fât da la NASA pôch tèimp fa (mâg 2011) ^[10]. Al stódi al mèt in vésta che la percentuêla ed l'âcva preşèint in la Lûna la pré èser cumpâgn a còla inséma a la Tèra e dòunca i depôşit catê a prén èser stê fât da erusiòun di tèimp indrē.

Âria

La Lûna l'an gh'à mia un quèl ciamê âria. I pôch âtom ch'a deşvînen da la pêrdita ed gâş (cme al random pêrs da i maségn ed la gròsta ed la Lûna) e dal vèin dal Sōl, ch' al vîn ciapê per pôch dal pèiş ed la Lûna, a vînen mia tratgnû da la fôrsa dal satèlit, dòunca an 's pōl mia parlêr 'd âria vèîra e prôpria.

Taramôt insém a la Lûna

Al misiòun Apòl ch'ân purtê di pilôta 'd astronêva insém a la Lûna àn şbarchê ânca soquânt e-strumèint p'r al taramôt. Sti strumèint àn funsionê per dimòndi ân àn otgnû di rişultê bèin divêrs da quî més insém a la gròsta ed la Tèra. Ânca s' àn registrê soquânt miêr ed taramôt a l'ân, a 's é vést che in mèdia l'energéia libertêda da i taramôt l'é dimòndi bâsa e àn mai andê pió in à dal secònd grêd ed la schêla Richter.

Lûna ròsa

Dal vôlti a câpita ed vèder la Lûna che, int al mumèint ch' la vîn só, la gh'à un culōr rusâster. Tót còst al sucēd perché la só lûş (ch'la deşvîn dal Sōl e spcêda vêrs la Tèra) la dēv traversêr un fôderr 'd âria pió grôs rispèt a còl ch'la câta int al mumèint ch'l'é pió êlta int al cēl. Acsé la lûş la gh'à da traversêr 'na quantitê pió grôsa ed pōlvri e agitasiòun ed l'âria e la subés 'na sparpagnamèint pió grôs. Sté asiòun l'é pió vâlida cun i râg ed frequèinsa pió êlta (ed culōr bló) e mēno cun quîa frequèinsa pió bâsa (ed culōr ròs). Pôst che l'elemèint ròs ed la só lûş l'an vîn mia sparpagnêda e l'arîva dirèta a i nôstr' ôc, nuêter a vdòm la Lûna culōr ròs.

La Lûna int al fôli e int al cultûra popolêra

La Lûna l'é despès prutagonésta in dimòndi fôlo antîghi e cunvinsiòun popolêri. I dimòndi dio în despès fèmni, cme al dèj grēchi Selene e Artemide, e còli cumpâgn a lōr rumâni Lûna e Diâna. As spōlen catêr ânca di dio mâs'c cme Nanna o Sin dio Mesopotanici, Thoth e j Egisiân, Men di Frigi e al dio giapunèiş Tsukuyomi, e ânca Isil, ch'la fà pêrt ed la fôla antîga Arda, mònd inventê fât da J.R.R. Tolkien.

Int la religiòun induesta, 'na sturièla antîga ch'la gh'à cme prutagonésta Ganesha (al dio cun la tèsta 'd elefânt) al spiēga l'urégin dal peréiod ed la Lûna (v. Ganesha e la Luna).

Parôli cme lunâtich a deşvînene da Lûna a câşva ed la cunvinsiòun popolêra che la Lûna la sia 'na câsvâ ed la matâna ògni tânt.

La Lûna la câta dimòndi spâsi ânca int la religiòun işlâmica. Al n'é al sègn, préma ed tót in Éndia, al vîn druvê cme urnamèint.

Grôsa impurtânsa la gh'à la Lûna int al cunvinsiòun popolêri: per i pescadōr bişògna peschêr sèimper int al nôt ed Lûna pîna perché la lûna l'arciâma i pès, mèinter i cuntadèin a dîşen che al mòst al và més int albòti al tèimp ed la Lûna nōva, per fêrel dvintêr vèin. Int j ôrt pó, la Lûna la gh'à un rōl dimòndi impurtânt: bişògna semnêr sèimper quând la Lûna la câla. Per eşèimpi la latûga l'an farémia al mas'c (al fiōr)^[11]. Ânch al dé 'd incō a gh'é la cunvinsiòun che quând la Lûna la crès a crèsen anch al nâsiti. Ânch j antîgh pruvêrbi popolêr a 's interèsen dimòndi ed l'impurtânsa ed la Luna insém a tót j aspèt ed la véta cuntadèina, l'é asê pinsêr al pruvêrbi: «Lûna ed grâp a znêr Lûna de s'ciânclèin a fervêr»^[12]Sté pruvêrbi l'invîda i cuntadèin a pudêr la vîda cun la Lûna de znêr, p'r avèir 'na vindèmia cun dimòndi grâp 'd'óva, mèinter s'es fà la pudadûra ritardêda al mèiş dôp, a gh'é al rés'c ed tōr só sōl un quêlch s'cianclèin.

Int al fôli antîghi dal Medioēv, la Lûna pîna la gh'à 'na puşisiòun impurtânta: as cherdîva che i lōv manaròun es trasfurmésen a la lûs ed la Lûna e al stréi es riunîven p'r lōr Esbat (fèsti pió céchi ch' a gnîva festegê al peréiod ed la Lûna. Ed sôlit es festegêva la peréiod ed la Lûna pîna, perché as cherdîva ch l'energéia la fós pió grôsa)

Êtri cunvinsiòun popolêri a riguêrden la sunâmbula, che second sté cunvinsiòun la sucēd in preşèinsa ed la Lûna pîna, acsé cm' as crèd che la Lûna la pôsa tirêr i taramôt e la şlêrga j ôc di gât.

Nôti

[1]
Devoto Giacomo Avviamento all'etimologia italiana – Editōr: Mondadori - Milano 1979
[2]
Online Etymology Dictionary Vést al 25 setèmber 2011
[3]
(DE) - spokensanskrit.de - dictionary
[4]
(DE) - spokensanskrit.de - dictionary
[5]
Dizionario etimologico - Santarcangelo di Romagna – Editōr: RusconiLibri 2003
[6]
(EN)From SMART-1 to LRO/LCROSS: precursors for lunar exploration – 17/06/2009 – - Editōr: ESA – Autōr:Bernard H. Foing – Vèst al 14/11/2009
[7]
(EN) - NASA - John Bluck – New NASA Ames Spacecraft to Look for Ice at Lunar South Pole -10/04/2006 – Vést al 15/06/2009
[8]
(EN) Mission Overview - LCROSS - Lunar CRater Observation and Sensing Satellite – Editōr: NASA – Vést al: 15/06/2009
[9]
(EN)NASA'S LCROSS Captures All Phases of Centaur Impact – 16/10/2009 – Editōr: NASA – Vèst al: 14/11/2009
[10]
(EN) NASA-Funded Scientists Make Watershed Lunar Discovery – 25/05/ – Vèst al 09/08/2011
[11]
Frederick Robert. L'influsso della luna sulle coltivazioni. Bologna, Edagricole 1989
[12]
Proverbi del mese, ed Carlo Lapucci & Anna Maria Antoni, edisiòun Garzanti, 1985, pag.36-37

Vōş coleghêdi

Eclés
Fâcia lughêda ed la Lûna
Fâcia visébila ed la Luna
Peréiod ed la Lûna
Lûna nōva (astronoméia)

Colegamèint d'ed fōra

Siĵnsa

Dizionario della nomenclatura lunare file pdf
(EN) Fôto ed la Lûna
(EN) Google Moon
(EN) The Moon - by Rosanna and Calvin Hamilton
(EN) The Moon - by Bill Arnett
(EN) Inconstant Moon - by Kevin Clarke
(EN) images of Earth's moon
(EN) Lunar features named after mathematicians insém al sît e-stôrich MacTutor
(EN) Earth and Moon Viewer
La Luna dal sito del CODAS (PDF)
Os Eclipses

Fôli e cunvinsiòun antîghi

Êter

Êter prugèt

Wikimedia Commons contiene file multimediali su Lóṅna

Sistēma solêr

Sōl

Pianetèin: Cêres | Plutòun | Eris

Êter quèl: Lûna | Asterôid | Pianetèin ed la fâsa ed Kuiper

Nôta: cla pâgina ché l'é stêda inviêda cun 'na tradusiòun 'd un pcòun ed Luna trâta da it.wikipedia.org.

[Devoto-1] [1]
Devoto Giacomo Avviamento all'etimologia italiana – Editōr: Mondadori - Milano 1979

[2] [2]
Online Etymology Dictionary Vést al 25 setèmber 2011

[3] [3]
(DE) - spokensanskrit.de - dictionary

[4] [4]
(DE) - spokensanskrit.de - dictionary

[5] [5]
Dizionario etimologico - Santarcangelo di Romagna – Editōr: RusconiLibri 2003

[6] [6]
(EN)From SMART-1 to LRO/LCROSS: precursors for lunar exploration – 17/06/2009 – - Editōr: ESA – Autōr:Bernard H. Foing – Vèst al 14/11/2009

[7] [7]
(EN) - NASA - John Bluck – New NASA Ames Spacecraft to Look for Ice at Lunar South Pole -10/04/2006 – Vést al 15/06/2009

[mission-8] [8]
(EN) Mission Overview - LCROSS - Lunar CRater Observation and Sensing Satellite – Editōr: NASA – Vést al: 15/06/2009

[9] [9]
(EN)NASA'S LCROSS Captures All Phases of Centaur Impact – 16/10/2009 – Editōr: NASA – Vèst al: 14/11/2009

[10] [10]
(EN) NASA-Funded Scientists Make Watershed Lunar Discovery – 25/05/ – Vèst al 09/08/2011

[11] [11]
Frederick Robert. L'influsso della luna sulle coltivazioni. Bologna, Edagricole 1989

[12] [12]
Proverbi del mese, ed Carlo Lapucci & Anna Maria Antoni, edisiòun Garzanti, 1985, pag.36-37

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]