From Wikipedia, the free encyclopedia
Όταν εισάγουμε προς χρήση στην γλώσσα μας μια λέξη (Α), προσαρμόζοντας κατάλληλα μια λέξη (Β) που χρησιμοποιείται σε μια άλλη γλώσσα, τότε η λέξη (Α) είναι ένα γλωσσικό δάνειο. Οι γλώσσες δανείζονται συχνά λέξεις από άλλες γλώσσες. Στην ειδική περίπτωση που η ξένη γλώσσα είχε προγενέστερα δανειστεί προς χρήση την λέξη (Β) προσαρμόζοντας μια λέξη (Γ) της δικής μας γλώσσας, τότε λέμε ότι η λέξη (Α) είναι ένα αντιδάνειο.
Το λήμμα παραθέτει τις πηγές του αόριστα, χωρίς παραπομπές. |
Περιγράφουμε το ταξίδι των λέξεων γράφοντας [Α < Β < Γ], και διαβάζουμε : [η Α προέρχεται από την Β, που προέρχεται από την Γ].
Κατά την μετακίνησή της από γλώσσα - αναχώρησης σε γλώσσα - άφιξης η λέξη μπορεί να αλλάξει μορφή, όπως μπορεί να αλλάξει και σημασία. Η προσαρμογή μιας λέξης στο κλιτικό σύστημα της γλώσσας - άφιξης μπορεί να είναι ατελής ή πλήρης. Η λέξη μπορεί να ταξιδέψει σε πολλές γλώσσες μέχρι να επιστρέψει στην αρχική γλώσσα - αναχώρησης.
Με το σύμβολο '|' διαχωρίζονται εναλλακτικές έννοιες. Με τον συμβολισμό '{Χ + Υ}' δηλώνεται η σύνθεση λέξης, που δημιουργείται από τα μέρη Χ και Υ. Οι λέξεις που σημειώνονται με αστερίσκο είναι αμάρτυρες, δηλαδή δεν εντοπίζονται σε γραπτά κείμενα. Χρησιμοποιούνται οι συντομογραφίες αγγλ. = αγγλικά, αραβ. = αραβικά, γαλλ. = γαλλικά, γερμ. = γερμανικά, ελλ. = ελληνικά, ιταλ. = ιταλικά, λατ. = λατινικά, περσ. = περσικά, τουρκ. = τουρκικά.
Το φαινόμενο του αντιδανεισμού ορίζεται ως μια αλληλουχία δανεισμών που έχουν ως αφετηρία και τέρμα την ίδια γλώσσα σε παλαιότερη και νεότερη μορφή της αντίστοιχα. Μια συγκεκριμένη λέξη (Γ), που εμφανίστηκε στις γραπτές πηγές μιας γλώσσας σε παλαιότερη χρονική στιγμή και χρησιμοποιήθηκε στην παραγωγή και στη σύνθεση, γίνεται αρχικά αντικείμενο δανεισμού ως λέξη (Β) από μια άλλη γλώσσα για λόγους οικονομικούς, ιστορικο-πολιτικούς, πνευματικούς, πολιτισμικούς, κοινωνικούς, ψυχολογικούς. Πολλές φορές μάλιστα από τη δεύτερη γλώσσα περνάει σε μια τρίτη ή και τέταρτη. Μετά από όλο αυτό το μακρόχρονο ‘ταξίδι’ επιστρέφει στη γλώσσα από την οποία ξεκίνησε ως νέα λέξη (Α), έχοντας υποστεί μεταβολές στη μορφή, στη σημασία ή και στα δύο. Δεν αποκλείεται να υπάρχει ακόμα σε χρήση στην γλώσσα η αρχική λέξη (Γ), παράλληλα με την (Α).
Η ύπαρξη μεγάλου πλήθους αντιδάνειων λέξεων παρατηρείται σε γλώσσες οι οποίες, λόγω ιδιαίτερων ιστορικών συνθηκών, είχαν μεγάλη πολιτισμική επίδραση και ακτινοβολία, όπως η Ελληνική, η Γαλλική, η Γερμανική, η Ιταλική.
Ο όρος αντιδάνειο αποδίδεται σε διάφορες γλώσσες ως εξής:
Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των αντιδάνειων, που τα διαφοροποιεί από τα δάνεια, είναι η αμφίδρομη πορεία, το πήγαινε-έλα (πβ. γαλλ. aller-retour, γερμ. Ruckwanderer), ο επαναπατρισμός (πβ. αγγλ. repatriated) των εκπατρισθεισών / ξενιτεμένων λέξεων. Γι’ αυτό ο Πετρούνιας τα ονομάζει χαρακτηριστικά δάνεια διπλής κατεύθυνσης. Αυτό σημαίνει ότι δεν νοούνται αντιδάνεια χωρίς την ύπαρξη διαδοχικών δανείων. Ακόμη και η επιστροφή στην αρχική γλώσσα εκδηλώνεται με τη μορφή δανείου. Δείτε στα παραδείγματα το φουντούκι.
Για να θεωρηθεί μια λέξη της Ν. Ελληνικής αντιδάνειο, πρέπει να ισχύουν ορισμένες προϋποθέσεις:
Υπάρχουν διάφορα κριτήρια με τα οποία κατηγοριοποιούνται οι αντιδάνειες λέξεις της Νέας Ελληνικής. Πόσο έχει διαφοροποιηθεί η μορφή και η σημασία τους, από ποια γλώσσα τις δανείστηκε η ελληνική, σε τι βαθμό έχουν προσαρμοστεί στην γλώσσα μας, κλπ..
Η αρχική λέξη, στο πέρασμά της από γλώσσα σε γλώσσα, θα πρέπει να έχει υποστεί τουλάχιστον ένα είδος γλωσσικής μεταβολής. Με βάση αυτό το κριτήριο τα αντιδάνεια διαιρούνται στις παρακάτω κατηγορίες:
Εξετάζεται εδώ από ποια γλώσσα δανείστηκε τις αντιδάνειες λέξεις η νέα Ελληνική. Υπάρχουν αντιδάνεια μέσω της Λατινικής, της Ιταλικής, της Γαλλικής, της Αγγλικής, της Τουρκικής και άλλων γλωσσών.
Καθοριστικός είναι ο ρόλος της Λατινικής, μέσω της οποίας ήλθαν αντιδάνειες λέξεις στη Μεσαιωνική και νέα Ελληνική. (Δες την Κόρδα στα παραδείγματα).
Μέσω της Λατινικής, λέξεις ελληνικής καταγωγής πέρασαν στην Ιταλική, στη Γαλλική, στην Αγγλική, από τις οποίες επέστρεψαν στην Ελληνική. (Δες την Γκλαμουριά, το Καρότο και την Μπουτίκ στα παραδείγματα). Οι περισσότερες αντιδάνειες λέξεις ήλθαν στη νέα Ελληνική μέσω της Ιταλικής λόγω της ακτινοβολίας της δεύτερης για αιώνες και λόγω της Ενετοκρατίας στην Ελλάδα.
Μεγάλο επίσης πλήθος αντιδανείων ήλθε στη νέα Ελληνική μέσω της Τουρκικής, λόγω της μακρόχρονης υποδούλωσης των Ελλήνων στον τουρκικό ζυγό. (Δες το Αμπανόζι στα παραδείγματα).
Από την εξέταση ενός μεγάλου αριθμού αντιδανείων λέξεων, συνάγονται ορισμένα στατιστικά συμπεράσματα για τις μεταβολές τις οποίες υπέστησαν. Συγκεκριμένα παρατηρείται ότι τα περισσότερα αντιδάνεια που ήλθαν από την Τουρκική μεταβλήθηκαν μόνο ως προς τη μορφή, ενώ τα περισσότερα αντιδάνεια που ήλθαν από την Ιταλική μεταβλήθηκαν και ως προς τη μορφή και ως προς τη σημασία.
Εδώ κατηγοριοποιούνται τα αντιδάνεια ανάλογα με τον βαθμό προσαρμογής τους στο μορφο-φωνολογικό σύστημα της νέας Ελληνικής. Υπάρχουν αντιδάνεια
Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία, παράγοντες που καθορίζουν το βαθμό προσαρμοστικότητας των αντιδανείων στο κλιτικό σύστημα της νέας Ελληνικής είναι:
Η συχνότητα χρήσης των αντιδανείων αποτελεί επίσης κριτήριο κατηγοριοποίησής τους, και καθορίζεται με βάση την παλαιότητα, την προσαρμογή, το γόητρο της γλώσσας μέσω της οποίας επέστρεψαν και τα ιδιώματα της Ελληνικής στα οποία απαντούν. Τα περισσότερα είναι λέξεις ευρείας χρήσεως, (π.χ. γάμπα, καρότο). Ορισμένα είναι ιδιωματικές λέξεις, κυρίως αυτά που ήλθαν από την Τουρκική, (π.χ. αμπανόζι). Απαντούν κυρίως στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, στη Μακεδονία, στη Θράκη, στον Πόντο, στη Ρούμελη. Αυτά που επέστρεψαν μέσω της Ιταλικής και της Ενετικής απαντούν κυρίως στα Επτάνησα, στην Κρήτη και στην Πελοπόννησο, (π.χ. μάκινα).
Ορισμένα αντιδάνεια διευρύνουν ολοένα και περισσότερο τη χρήση τους, (π.χ. γκλάμουρ, γκλαμουριά).
Υπάρχουν ελάχιστα αντιδάνεια που αποτελούν ειδικούς όρους, (π.χ. εγκυκλοπαίδεια)
Τα περισσότερα αντιδάνεια επηρεάστηκαν από την προφορά των λέξεων των γλωσσών από τις οποίες προήλθαν. Γι’ αυτό χαρακτηρίζονται ακουστικά αντιδάνεια . (Δες το μπάνιο στα παραδείγματα).
Ελάχιστα είναι επηρεασμένα από τη γραπτή μορφή των λέξεων των γλωσσών από τις οποίες προήλθαν και ονομάζονται οπτικά αντιδάνεια, (π.χ. σμιρίγλι). Η απόδοση του ιταλ. -gli ως -γλι- αντί -λι εξηγείται αν θεωρηθεί ότι πρόκειται για οπτικό αντιδάνειο.
Ορισμένες λέξεις έχουν εσφαλμένα θεωρηθεί από ορισμένους ως αντιδάνεια. Γι’ αυτό θα πρέπει να υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις (δικαιολόγηση μορφο-φωνολογικών μεταβολών, χρονολόγηση, σημασιολογικά, πραγματολογικά στοιχεία για τη χρήση των λέξεων).
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η λέξη καπετάνιος που δεν πρέπει να θεωρείται αντιδάνειο, γιατί είναι δάνειο που, μέσω της Ενετικής, ανάγεται στη Λατινική : καπετάνιος < ενετικά capetano | capetanio | capitanio < νέο λατ. capitanus < 6ου αι. μεσαιωνικά λατ. capitaneus < λατ. caput, -itis.
Τα βυζαντινά κατεπάνω | κατεπάνος | καταπάνος απαντούν τον 10ο αι. και δημιουργήθηκαν για να αποδοθεί ο υστερολατινικός τύπος ή από παρετυμολογία .
Αναφέρονται στη βιβλιογραφία και αντιδάνεια επιθήματα της νέας Ελληνικής, π.χ. –ίστας < ιταλ. –ista < λατ. –ista < αρχαία ελλ. –ιστής.
Η Α.-Μ. Αποστόλου-Πανάρα κάνει λόγο για αντιδάνεια προθήματα (κάποια από αυτά προήλθαν από προθέσεις, π.χ. αντί: αντιήρωας < antihero) και επιθήματα ελληνικής καταγωγής που διαδόθηκαν ευρέως σε πολλές γλώσσες και γι’ αυτό αποτελούν διεθνισμούς:, bio-, holo-).
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.