Πορτραίτα Φαγιούμ

Με τον όρο πορτραίτα Φαγιούμ εννοείται το σώμα των προσωπογραφιών που φιλοτεχνήθηκαν από τον 1ο έως τον 3ο αιώνα από συνεχιστές της ύστερης ελληνιστικής παράδοσης της Αλεξανδρινής Σχολής και διασώθηκαν ως τη σημερινή εποχή.

Προσωπογραφία κοριτσιού με στεφάνι ελιάς, 2ος αιώνας

Η ανακάλυψη

Προσωπογραφία του μικρού Ευτύχη, 2ος αιώνας^[1]

Τα πορτραίτα ανακάλυψε και ανέφερε πρώτος ο Ιταλός περιηγητής Πιέτρο ντελα Βάλλε (Pietro Della Valle) το 1615^[2]. Αυτά τα νεκρικά πορτραίτα, προορισμένα για ταφική χρήση, πήραν το όνομά τους από την όαση Φαγιούμ, 85 χλμ νότια του Καΐρου, επειδή εκεί ανακαλύφθηκαν τυχαία τα πρώτα δείγματά τους.

Οι αρχαιολογικές ανασκαφές που διεξήχθησαν από αγγλικές και γαλλικές αποστολές στις αρχές του 19ου αιώνα έφεραν στην επιφάνεια περισσότερες προσωπογραφίες, χωρίς ωστόσο να κεντριστεί το ενδιαφέρον των ειδημόνων της τέχνης. Το 1887, κάτοικοι της περιοχής κοντά στο ελ-Ρουμπαγιάτ ανακάλυψαν και ανέσκαψαν μουμιοποιημένα σώματα με προσωπογραφίες στη θέση της κεφαλής. Τα συγκεκριμένα έργα αγόρασε ο Τεοντόρ Γκραφ (1840–1903), Αυστριακός επιχειρηματίας και τα παρουσίασε σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις και στη Νέα Υόρκη.

Ένα μεγάλο μέρος του συνολικού corpus ωστόσο ήλθε στην επιφάνεια χάρις στον Άγγλο αρχαιολόγο Γουΐλιαμ Φλίντερς Πέτρι (Sir William Flinders Petrie), ο οποίος τον Ιανουάριο του 1900, αναζητώντας την είσοδο της πυραμίδας Χαουάρα στην όαση Φαγιούμ της Αιγύπτου, εντόπισε την ελληνορωμαϊκή νεκρόπολη της Αρσινόης, γνωστή από τον Ηρόδοτο ως Κροκοδείλων πόλις^[3], κέντρο λατρείας του θεού Σομπέκ.

Η τεχνική

Άριστα διατηρημένα εξαιτίας του ξηρού κλίματος της αιγυπτιακής ερήμου, τα πορτραίτα Φαγιούμ είναι ζωγραφισμένα είτε με την εγκαυστική τεχνική ή με την τεχνική της τέμπερας. Οι τεχνικές αυτές προέρχονται από την αρχαιοελληνική ζωγραφική παράδοση, που συνεχίστηκε στις πρωτοχριστιανικές εγκαυστικές εικόνες που φυλάσσονται σήμερα στη μονή της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά.

Η εγκαυστική τεχνική χαρακτηρίζεται από το λιωμένο κερί που, με τη βοήθεια του «καυτηρίου», του πινέλου ή του «κέστρου», απλωνόταν πάνω στο ξύλο ή το πανί που έπρεπε να ζωγραφιστεί. Το κερί απλωνόταν ομοιόμορφα στη ζωγραφική επιφάνεια και πάνω του ο καλλιτέχνης εκτελούσε την παράσταση που επιθυμούσε. Στο έργο σε αρκετές περιπτώσεις και ανάλογα με την οικονομική επιφάνεια του νεκρού χρησιμοποιούνταν φύλλα χρυσού, με τα οποία αποδίδονταν διακοσμητικοί στέφανοι και κοσμήματα.

Περαιτέρω ανάγνωση

• Δοξιάδη, Ευφροσύνη. Τα πορτρέτα του Φαγιούμ. Αθήνα: Εκδόσεις Αδάμ, 1996.
• Από τα πορτραίτα του Φαγιούμ στις απαρχές της τέχνης των βυζαντινών εικόνων: μια συμβολή και μια άλλη προσέγγιση. Εισαγωγικά, επιλογή κειμένων, σχόλια Ευφροσύνη Κ. Δοξιάδη. 2 τόμοι. Ηράκλειο: Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου, 1998.
• Κόρδης, Γιώργος. Οι προσωπογραφίες του Φαγιούμ και η βυζαντινή εικόνα. Αθήνα: Αρμός, 2001.

Εικόνες

• 
  Προσωπογραφία κοριτσιού.
• 
  Προσωπογραφία αγοριού, αρχές τρίτου αιώνα.
• 
  Προσωπογραφία κοριτσιού.
• 
  Προσωπογραφία ανδρός με μαύρη βοστρυχωτή κόμη.
• 
  Προσωπογραφία κοριτσιού.

Σημειώσεις παραπομπές

1. Portrait of the Boy Eutyches, The Metropolitan Museum of Art
2. Στα μέσα του 17ου αιώνα ο Πιέτρο ντελα Βάλλε (1586–1652) δημοσίευσε το χρονικό των ταξιδίων του από την Περσία και την Ινδία έως την Αίγυπτο. Οι δύο προσωπογραφίες που περιήλθαν στην κατοχή του στη Σαχάρα έξω από το Κάιρο περιγράφονταν στο βιβλίο του, αλλά θεωρήθηκαν «παράδοξα» τέχνεργα μάλλον παρά έργα τέχνης. Βλ. Borg, B. 1996, 6.
3. Ηρόδοτος 2 148.1 [...]καὶ δή σφι μνημόσυνα ἔδοξε λιπέσθαι κοινῇ, δόξαν δέ σφι ἐποιήσαντο λαβύρινθον, ὀλίγον ὑπὲρ τῆς λίμνης τῆς Μοίριος κατὰ Κροκοδείλων καλεομένην πόλιν[...]

Βιβλιογραφία

• Borg, Barbara. Mumienporträts: Chronologie und kultureller Kontext. Mainz: Philip von Zabern, 1996.
• Henning Wrede, Mumienporträts. In: Lexikon der Ägyptologie. Bd. IV, Wiesbaden, 1982, Spalte 218-222
• Barbara Borg, Mumienporträts. Chronologie und kultureller Kontext, Mainz, 1996, ISBN |3-8053-1742-5
• M. Bierbrier et al., Portraits and masks. Burial customs in Roman Egypt, British Museum Press, 1997, p.|1-11, 26-44, 59-65, 127-129.
• M. Bierbrier et al., Ancient Faces. Mummy Portraits from Roman Egypt, British Museum Press, 1997, p.|9-20, 37, 86, 105, 121.
• C. C. Edgar, Graeco-egyptian coffins, masks and portraits, catalogue général des antiquités égyptiennes du musée du Caire, n°|33101-33285, 1995, p.|1-19.
• W. M. Flinders Petrie, The Hawara Portfolio: Paintings of the Roman Age, BSAE and Egyptian Research Account, 1913.
• W. M. Flinders Petrie, Roman Portraits and Memphis IV, London, 1911 (die Ausgrabungspublikation von Petrie, online:)
• D. Montserrat, « The representation of young males in "Fayum portraits" », JEA 79, 1993, p.|215-225.
• D. Montserrat, « "To make death beautiful": The other life of the Fayum portraits », Apollo 150, juillet 1999, p.|18-26.
• K. Parlasca, Studien zu dem Mumienportrats und verwandten Denkmalen, Wiesbaden, 1966.
• Klaus Parlasca et Hellmut Seemann (eds.), Augenblicke: Mumienporträts und ägyptische Grabkunst aus römischer Zeit, catalogue d'une exposition à Francfort en 1999.
• Klaus Parlasca, Ritratti di mummie, 4 vol., L'Erma di Bretschneider, 1969-2002.
• K. Parlasca, Repertorio d'arte delle'Egitto greco-romano, Série B - volumes I à III.
• H. Wrede, LÄ IV, 1982, coll. 218-222, s. v. « Mumienporträts ».

Commons logo

Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα    Πορτραίτα Φαγιούμ

Δείτε επίσης

• Φαγιούμ
• Portraits du Fayoum - National Geographic

Δικτυακοί τόποι

• Αναλογία και προσωπικότητα στα πορτραίτα Φαγιούμ, A.J.N.W Prag, Νοέμβριος 2002.
• Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων Έκθεση Βικελαίας Βιβλιοθήκης