Πορτραίτα Φαγιούμ

Με τον όρο πορτραίτα Φαγιούμ εννοείται το σώμα των προσωπογραφιών που φιλοτεχνήθηκαν από τον 1ο έως τον 3ο αιώνα από συνεχιστές της ύστερης ελληνιστικής παράδοσης της Αλεξανδρινής Σχολής και διασώθηκαν ως τη σημερινή εποχή.

Προσωπογραφία κοριτσιού με στεφάνι ελιάς, 2ος αιώνας

Η ανακάλυψη

Προσωπογραφία του μικρού Ευτύχη, 2ος αιώνας^[1]

Τα πορτραίτα ανακάλυψε και ανέφερε πρώτος ο Ιταλός περιηγητής Πιέτρο ντελα Βάλλε (Pietro Della Valle) το 1615^[2]. Αυτά τα νεκρικά πορτραίτα, προορισμένα για ταφική χρήση, πήραν το όνομά τους από την όαση Φαγιούμ, 85 χλμ νότια του Καΐρου, επειδή εκεί ανακαλύφθηκαν τυχαία τα πρώτα δείγματά τους.

Οι αρχαιολογικές ανασκαφές που διεξήχθησαν από αγγλικές και γαλλικές αποστολές στις αρχές του 19ου αιώνα έφεραν στην επιφάνεια περισσότερες προσωπογραφίες, χωρίς ωστόσο να κεντριστεί το ενδιαφέρον των ειδημόνων της τέχνης. Το 1887, κάτοικοι της περιοχής κοντά στο ελ-Ρουμπαγιάτ ανακάλυψαν και ανέσκαψαν μουμιοποιημένα σώματα με προσωπογραφίες στη θέση της κεφαλής. Τα συγκεκριμένα έργα αγόρασε ο Τεοντόρ Γκραφ (1840–1903), Αυστριακός επιχειρηματίας και τα παρουσίασε σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις και στη Νέα Υόρκη.

Ένα μεγάλο μέρος του συνολικού corpus ωστόσο ήλθε στην επιφάνεια χάρις στον Άγγλο αρχαιολόγο Γουΐλιαμ Φλίντερς Πέτρι (Sir William Flinders Petrie), ο οποίος τον Ιανουάριο του 1900, αναζητώντας την είσοδο της πυραμίδας Χαουάρα στην όαση Φαγιούμ της Αιγύπτου, εντόπισε την ελληνορωμαϊκή νεκρόπολη της Αρσινόης, γνωστή από τον Ηρόδοτο ως Κροκοδείλων πόλις^[3], κέντρο λατρείας του θεού Σομπέκ.

Η τεχνική

Άριστα διατηρημένα εξαιτίας του ξηρού κλίματος της αιγυπτιακής ερήμου, τα πορτραίτα Φαγιούμ είναι ζωγραφισμένα είτε με την εγκαυστική τεχνική ή με την τεχνική της τέμπερας. Οι τεχνικές αυτές προέρχονται από την αρχαιοελληνική ζωγραφική παράδοση, που συνεχίστηκε στις πρωτοχριστιανικές εγκαυστικές εικόνες που φυλάσσονται σήμερα στη μονή της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά.

Η εγκαυστική τεχνική χαρακτηρίζεται από το λιωμένο κερί που, με τη βοήθεια του «καυτηρίου», του πινέλου ή του «κέστρου», απλωνόταν πάνω στο ξύλο ή το πανί που έπρεπε να ζωγραφιστεί. Το κερί απλωνόταν ομοιόμορφα στη ζωγραφική επιφάνεια και πάνω του ο καλλιτέχνης εκτελούσε την παράσταση που επιθυμούσε. Στο έργο σε αρκετές περιπτώσεις και ανάλογα με την οικονομική επιφάνεια του νεκρού χρησιμοποιούνταν φύλλα χρυσού, με τα οποία αποδίδονταν διακοσμητικοί στέφανοι και κοσμήματα.

Περαιτέρω ανάγνωση

• Δοξιάδη, Ευφροσύνη. Τα πορτρέτα του Φαγιούμ. Αθήνα: Εκδόσεις Αδάμ, 1996.
• Από τα πορτραίτα του Φαγιούμ στις απαρχές της τέχνης των βυζαντινών εικόνων: μια συμβολή και μια άλλη προσέγγιση. Εισαγωγικά, επιλογή κειμένων, σχόλια Ευφροσύνη Κ. Δοξιάδη. 2 τόμοι. Ηράκλειο: Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου, 1998.
• Κόρδης, Γιώργος. Οι προσωπογραφίες του Φαγιούμ και η βυζαντινή εικόνα. Αθήνα: Αρμός, 2001.

Εικόνες

• 
  Προσωπογραφία κοριτσιού.
• 
  Προσωπογραφία αγοριού, αρχές τρίτου αιώνα.
• 
  Προσωπογραφία κοριτσιού.
• 
  Προσωπογραφία ανδρός με μαύρη βοστρυχωτή κόμη.
• 
  Προσωπογραφία κοριτσιού.