Πολιτισμός Στάρτσεβο

Ο πολιτισμός Στάρτσεβο, ενίοτε μέλος ενός μεγαλύτερου πολιτισμικού συνόλου γνωστό ως πολιτισμός Στάρτσεβο-Κόρος-Κρις^[1] είναι αρχαιολογικός πολιτισμός της νοτιοανατολικής Ευρώπης, που χρονολογείται στη νεολιθική περίοδο περ. 5500 έως 4500 π.Χ^[2] (σύμφωνα με άλλη πηγή, μεταξύ του 6200 και 5200 π.Χ)^[3].

Πολιτισμός Στάρτσεβο

Έκταση	Νοτιοανατολική Ευρώπη
Περίοδος	Νεολιθική Ευρώπη
Ημερομηνίες	περ. 6200 ΠΚΕ — περ. 5500 ΠΚΕ.
Τύπος θέσης	Στάρτσεβο
Προηγούμενος	μεσολιθική Ρουμανία, πολιτισμός Κόρος, πολιτισμός Σέσκλου, πολιτισμός Διμηνίου, νεολιθική Ελλάδα
Επόμενος	πολιτισμός Βίντσα, πολιτισμός Γκουμέλνιτα-Καράνοβο

Γεωγραφική έκταση και πρότυπα εγκατάστασης

Ο πολιτισμός Στάρτσεβο αναπτύχθηκε κατά την πρώιμη και μέση Νεολιθική στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης ως τμήμα του ευρύτερου πολιτιστικού συμπλέγματος Στάρτσεβο, και απαρτιζόταν από καλλιεργητικούς πολιτισμούς που έκαναν χρήση της κεραμεικής και σχετίζονταν κυρίως σε ζητήματα αρχαιολογικού πολιτισμού. Ο διακριτός αυτός πολιτισμός έλαβε το όνομά του από το παρόχθιο χωριό Στάρτσεβο, στον Δούναβη, κοντά στο Πάουτσεβο στη Βοϊβοντίνα της τότε Γιουγκοσλαβίας, όπου έγιναν οι πρώτες σημαντικές ανασκαφές την περίοδο 1931-1932. Οικισμοί του πολιτισμού ανακαλύφθηκαν στη νότια Ουγγαρία, τη βόρεια Κροατία, τη Βοϊβοντίνα, τη Σερβία, το Κοσσυφοπέδιο, την Ανατολική Βοσνία και τη Βόρεια Μακεδονία. Το πολιτιστικό σύμπλεγμα Στάρτσεβο περιλαμβάνει, επίσης, τον Πολιτισμό Κιρίις στην ανατολική Ουγγαρία, τον πολιτισμό Κρις στη Ρουμανία, τον πολιτισμό Καβντάρ-Κρεμικόβκι-Καράνοβο στη Βουλγαρία, και τον Ανζαμπέκοβο-Υρσνίκ στη Βόρεια Μακεδονία^[4][5].

Η δυτικότερη περιοχή αυτού του πολιτισμού βρίσκεται στην Κροατία, στην περιοχή Ζντράλοβι, σε ένα τμήμα της πόλης Μπιέλοβαρ. Αυτό ήταν το τελικό στάδιο του πολιτισμού^[6][7][8].

Τα τοπογραφικά χαρακτηριστικά τεκμηριωμένων οικισμών του πολιτισμού Στάρτσεβο στη βόρεια Κροατία και αλλού δείχνουν ορισμένες κανονικότητες στην επιλογή της τοποθεσίας του οικισμού. Οι βασικές προϋποθέσεις είναι οι δυνατότητες για τροφή και σχετίζονται με την καλλιέργεια της γης, το κυνήγι, την τροφοσυλλογή και την κτηνοτροφία. Άλλη βασική προϋπόθεση ήταν η παρουσία υδάτινων συστημάτων, κάτι που εξηγεί το γεγονός ότι όλοι οι οικισμοί Στάρτσεβο χτίζονταν κατά μήκος μεγάλων ή μικρών υδάτινων συστημάτων, στα οποία ήταν δυνατή η άντληση πόσιμου νερού, η άρδευση, η αλιεία, μια μεγάλη ποικιλία ποτάμιων λίθων για την κατασκευή λίθινων εργαλείων, καθώς και η δυνατότητα εμπορικών σχέσεων μέσω πλωτών ποταμών^[9].

Προέλευση και χρονολογήσεις

Γλυπτική απεικόνιση της Μεγάλης Μητέρας Θεάς από τον πολιτισμό του Στάρτσεβο

Υπάρχουν διαφορετικές απόψεις για την εθνογλωσσολογική προέλευση των ανθρώπων του πολιτισμού Στάρτσεβο. Σύμφωνα, με μία άποψη οι πολιτισμοί της Νεολιθικής των Βαλκανίων μη ινδοευρωπαϊκής ^[10] και πρωτοϊνδοευρωπαϊκής προέλευσης. Προερχόμενοι από τις ανατολικές επικράτειες της Ευρώπης δεν εγκαταστάθηκαν στην περιοχή πριν από τη χαλκολιθική περίοδο. Σύμκφωνα με άλλες απόψεις οι πολιτισμοί των Βαλκανίων ήταν επίσης Ινδοευρωπαϊκοί^[11] και προήλθαν από την Ανατολία, την οποία ορισμένοι ερευνητές ταύτισαν με τον τόπο προέλευσης των Ινδοευρωπαίων^[11]. Οι διαφορετικές θεωρίες συνοψίζονται στην Υπόθεση Κούργκαν και την Υπόθεση της Ανατολίας.

Οι χρονολογήσεις διαφόρων συγγραφέων για τον εν λόγω πολιτισμό δεν ευνοούν τη διαμόρφωση ενός ενιαίου συστήματος χρονολόγησης. Ωστόσο, σε γενικές γραμμές και με όρους απόλυτης χρονολόγησης ο πολιτισμός Στάρτσεβο χρονολογείται από το 6200 π.Χ έως το 5500 π.Χ^[12]. Τέσσερα χρονολογικά συστήματα είναι σήμερα σε χρήση, το καθένα από τα οποία μπορεί να εφαρμοστεί σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή. Ο Στόγιαν Ντιμιτρίεβιτς ασχολήθηκε κυρίως με τις σχέσεις που διαμόρφωσε ο πολιτισμός Στάρτσεβο με τους γειτονικούς του πολιτισμούς^[13] και πρότεινε μια χρονολογική διαίρεση βάσει των υφολογικών χαρακτηριστικών των ευρημάτων στα νότια της Παννονίας με επτά διακριτές φάσεις: Μονόχρωμη, Γραμμική Α, Γραμμική Β, Στεφανοειδής, Σπειροειδής Α, Σπειροειδής Β και τελική φάση.

Μία άλλη χρονολόγηση προτάθηκε από τον Β. Μιλοΐτσιτς το 1949. Ο Μιλοΐτσιτς διαχώρισε τον πολιτισμό Στάρτσεβο σε τέσσερεις φάσεις. Η παλαιότερη φάση συνδέεται με την μη γραπτή κεραμεική τραχειά και άβαφη. Στη φάση ΙΙ ταξινόμησε τη ζωγραφική σε λευκό ή σκούρο καφέ με μαύρο και κόκκινο στο στίλβωμα. Στην αρχή αυτής της φάσης, η ζωγραφική με λευκό ήταν κοινή και αργότερα προστέθηκαν σκούρα χρώματα. Τα ζωγραφισμένα μοτίβα ήταν αρχικά γεωμετρικά. Στη φάση ΙΙΙ ταξινομεί την κεραμεική βαμμένη σε μαύρο ή μαύρο και άσπρο με κόκκινο στίλβωμα με κυκλικά μοτίβα και ευθείες γραμμές. Με τη φάση IV, η ζωγραφική γίνεται όλο και πιο σπάνια, γεγονός που δείχνει πολιτιστικό εκφυλισμό^[14]. Στη συνέχεια παρουσιάστηκε μια τρίτη χρονολογική ταξινόμηση της κεραμεικής από τον Ντ. Αραντιέλοβιτς-Γκαρασανίν (D. Arandjelović-Garašanin) παρόμοια με εκείνη του Β. Μιλοΐτσιτς. Μετά από την περίοδο χρήσης της μονόχρωμης κεραμεικής, η ζωγραφική παρουσιάζει μια εξέλιξη από λευκά και σκούρα μοτίβα στην αποκλειστική χρήση σκούρων χρωμάτων (Arandjelović-Garašanin 1954). Η τέταρτη πρόταση χρονολογικής κατάταξης έγινε από τον Χ. Σούμπερτ (H. Schubert), ο οποίος μετά από το μονόχρωμο ορίζοντα, καθόρισε έξι φάσεις. Οι πρώτες τέσσερεις (πρωτο-Στάρτσεβο I-III, κλασικό Στάρτσεβο I) χαρακτηρίζονται από αλληλουχία άνθινων μοτίβων και σπειροειδών προτύπων. Στις τελευταίες φάσεις κλασικό Στάρτσεβο II και III, η σκουρόχρωμη κεραμεική φέρει σπειροειδή ή γραμμικά μοτίβα.

Ταφή των νεκρών

Κεραμικά αγγεία από τον πολιτισμό του Στάρτσεβο

Αποτελεί χαρακτηριστικό της πρώιμης Νεολιθικής στην νοτιοανατολική Ευρώπη ότι οι τάφοι δύσκολα ανιχνεύονται. Για τον πολιτισμό Στάρτσεβο αυτό αποτελεί γεγονός, καθώς είναι λιγοστοί οι τεκμηριωμένοι τάφοι^[15]. Όσοι έχουν εντοπιστεί είναι ενταφιασμοί και βρίσκονται εντός των οικισμών. Κυρίως ανακαλύφθηκαν ατομικοί τάφοι και σπάνια μικρές ομάδες τάφων. Οι νεκροί τοποθετούνταν συνήθως στους τάφους σε συνεσταλμένη θέση, στη δεξιά ή την αριστερή πλευρά και σπάνια σε άλλες θέσεις. Επιπλέον, βρέθηκαν διεσπαρμένα οστά σε διάφορους οικισμούς. Τα ταφικά ευρήματα είναι σπάνια και περιστασιακά ανακαλύφθηκαν πλήρη αγγεία ή όστρακα, πετρόμυλοι, πυριτόλιθοι και κοσμήματα, περιδέραια από όστρεα, όπως στο Βινκόφτσι^[16].

Βιοτεχνία

Τα περισσότερα ευρήματα, ποσοτικά, είναι θραύσματα κεραμεικής και χωρίζονται σε άβαφα και βαμμένα. Η γραπτή κεραμεική έχει ιδιαίτερη σημασία για τον πολιτισμό Στάρτσεβο, δεδομένου ότι μπορούν να χρονολογηθεί με σχετική ακρίβεια, αναλογα με τα χρησιμοποιούμενα χρώματα και μοτίβα. Η συνήθης διακόσμηση είναι καθαρά γραμμικά ή κυκλικά σχήματα, σπείρες, γιρλάντες και άνθινα μοτίβα. Τα σχήματα των αγγείων είναι σφαιρικά ή ημισφαιρικά και έχουν αποκαλυφθεί κύπελλα, ποτήρια, πιάτα και μικρά αγγεία αποθήκευσης τροφίμων. Τα τελευταία είναι συχνά εγχάρακτα ή φέρουν εμπίεστα αποτυπώματα δακτύλων.

Παραπομπές-σημειώσεις

1. Vojislav Trbuhović, Indoevropljani, Beograd, 2006, σ. 62.
2. Istorijski atlas, Intersistem Kartografija, Beograd, 2010, σ. 11.
3. Chapman, John (2000). Fragmentation in Archaeology: People, Places, and Broken Objects. London: Routledge. σελ. 237. ISBN 978-0-415-15803-9..
4. Istorijski atlas, Intersistem Kartografija, Beograd, 2010, page 11.
5. «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Μαρτίου 2018. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015.
6. Jakovljević, G. Arheološka topografija Bilogore, Bjelovarski zbornik ‘89, Bjelovar, 1989, σσ. 108-119
7. Dimitrijević, S. Das Neolithikum in Syrmien, Slawonien und Nordwestkroatien - Einführung in den Stander Forschung, Archeologica Iugoslavica X, Belgrade, 1969, σ. 39-76 (45, 47)
8. Dimitrijević, S. Sjeverna zona - Neolitik u centralnom i zapadnom dijelu sjeverne Jugoslavije, Praistorija jugoslavenskih zemalja II, Sarajevo, 1979, σσ. 229-360 (252-253)
9. Minichreiter, K. (1994-1995). «Entdeckung in Lukac und Pozega als ein Beitrag zur Kenntnis der Topographic der Siedlungen der Starcevo-Kultur in Nordkcoalien». Prilozi Imtitula za arheologiju u Zagrebu 11-12: 7–36.
10. James P. Mallory, Indoeuropljani - zagonetka njihova podrijetla, Zagreb, 2006, page 312.
11. James P. Mallory, Indoeuropljani - zagonetka njihova podrijetla, Zagreb, 2006, σ. 352.
12. Schubert, H. (1999). «Die bemalte Keramik des Frühneolithikums in Südosteuropa, Italien und Westanatolien». Internat. Arch. (Rahden/Westf.) (47).
13. Dimitrijevic, S. (1969). «Die Starcevo-kultur im Slawonisch-Syrmischen Raum und das Problem des ubergangs vom Alteren zum Mittleren Neolithikum im Serbischen und Kroatischen Donaugehietet». Neolit i eneolit u Slavoniji: 1–96.
14. Milojčić, V. (1949). Chronologie der jüngeren Steinzeit Mittel- und Südosteuropas. Berlin. σελίδες 70–71.
15. Kalicz, N. (1990). «Frühneolithische Siedlungsfunde aus Südwestungarn. Quellenanalyse zur Geschichte der Starčevo-Kultur». Inventaria Praehistorica Hungariae (Budapest): 45–47.
16. Minichreiter, K. (1992). Starčevačka kultura u sjevernoj Hrvatskoj. Zagreb. σελ. 71.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• The Starčevo culture Αρχειοθετήθηκε 2018-03-02 στο Wayback Machine.