Μπάτμαν & Ρόμπιν

Το Μπάτμαν & Ρόμπιν (αγγλικά: Batman & Robin) είναι αμερικανική περιπέτεια παραγωγής 1997 σε σκηνοθεσία Τζόελ Σουμάχερ. Η ταινία είναι βασισμένη στο χαρακτήρα Μπάτμαν της DC Comics και αποτελεί το τέταρτο και τελευταίο μέρος της σειράς ταινιών Μπάτμαν των Τιμ Μπάρτον και Σουμάχερ και συνέχεια της ταινίας Μπάτμαν για Πάντα (Batman Forever, 1995). Ο Τζορτζ Κλούνεϊ αντικατέστησε τον Βαλ Κίλμερ στον πρωταγωνιστικό ρόλο του Μπάτμαν. Πρωταγωνιστούν επίσης οι Άρνολντ Σβαρτσενέγκερ, Ούμα Θέρμαν, Κρις Ο' Ντόνελ, Αλίσια Σιλβερστόουν και Μάικλ Γκόου. Η ταινία αφηγείται την ιστορία των Μπάτμαν και Ρόμπιν, οι οποίοι παλεύουν να διατηρήσουν τη συνεργασία τους, προσπαθώντας ταυτόχρονα να σταματήσουν τους Mr. Freeze, Poison Ivy και Bane από το να γεμίσουν τη Γκόθαμ Σίτι με πάγο και φυτά.

Μπάτμαν & Ρόμπιν Batman & Robin
Σκηνοθεσία	Τζόελ Σουμάχερ
Παραγωγή	Warner Bros.
Σενάριο	Μπομπ Κέιν Μπιλ Φίνγκερ (κόμικ) Ακίβα Γκόλντσμαν (σενάριο)
Βασισμένο σε	Μπάτμαν
Πρωταγωνιστές	Τζορτζ Κλούνεϊ Άρνολντ Σβαρτσενέγκερ Ούμα Θέρμαν Κρις Ο' Ντόνελ Αλίσια Σιλβερστόουν Μάικλ Γκόου
Μουσική	Έλιοτ Γκολντένθαλ
Φωτογραφία	Στίβεν Γκόλντμπλατ
Μοντάζ	Ντένις Βίρκλερ
Εταιρεία παραγωγής	Warner Bros.
Διανομή	Warner Bros. και Xfinity Streampix
Πρώτη προβολή	20 Ιουνίου 1997 13 Σεπτεμβρίου 1997
Διάρκεια	125 λεπτά
Προέλευση	Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής
Γλώσσα	αγγλικά
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα (π • σ • ε )

Η ανάπτυξη για το Μπάτμαν & Ρόμπιν ξεκίνησε αμέσως μετά το Μπάτμαν για Πάντα με τη Warner Bros. να προγραμματίζει την κυκλοφορία της ταινίας για τον Ιούνιο του 1997. Τα γυρίσματα ξεκίνησαν το Σεπτέμβριο του 1996 και ολοκληρώθηκαν τον Ιανουάριο του 1997, δύο εβδομάδες νωρίτερα από τον προγραμματισμό.

Η ταινία κυκλοφόρησε στις 20 Ιουνίου 1997 και έλαβε εξαιρετικά αρνητικές κριτικές.^[1] Πολλοί κριτικοί σχολίασαν αρνητικά την ταινία για την παιχνιδιάρικη και κάπως σαχλή προσέγγιση, καθώς και τα ομοφυλοφιλικά υπονοούμενα που προστέθηκαν από τον Σουμάχερ. Το Μπάτμαν & Ρόμπιν έλαβε 11 υποψηφιότητες για Χρυσό Βατόμουρο, ανάμεσά τους και για Χειρότερη Ταινία, και συχνά συμπεριλαμβάνεται σε λίστες ως μία από τις χειρότερες ταινίες με υπερήρωες καθώς και ως μία από τις χειρότερες ταινίες γενικώς.^[2][3] Εισπρακτικά αποδείχθηκε κατώτερη σε σύγκριση με τις προηγούμενες ταινίες, αποφέροντας συνολικά 238,2 εκατομμύρια δολάρια παγκοσμίως.^[4]

Ακολουθούμενη από την καλλιτεχνική αποτυχία της ταινίας, η Warner Bros. ακύρωσε την υλοποίηση της συνέχειας Batman Triumphant και η σειρά ταινιών τελικά επαναπροσδιορίστηκε το 2005 με το Batman Begins σε σκηνοθεσία Κρίστοφερ Νόλαν.

Πλοκή

Στη Γκόθαμ Σίτι, ο Μπάτμαν και ο Ρόμπιν προσπαθούν να σταματήσουν τον Mr. Freeze από το να κλέψει διαμάντια. Ο αρχικακός Mr. Freeze παγώνει τον Ρόμπιν και ξεφεύγει, προειδοποιώντας τον Μπάτμαν ότι έχει 11 λεπτά να ξεπαγώσει τον Ρόμπιν. Μαθαίνουν ότι ο Mr. Freeze ήταν ο επιστήμονας Δόκτωρ Βίκτορ Φράιζ ο οποίος μετά από ένα ατύχημα στο εργαστήριο κρυογενετικής που χρησιμοποιούσε ώστε να βρει μια θεραπεία για τη σύζυγό του, Νόρα, που έπασχε από μια θανατική ασθένεια με το όνομα Σύνδρομο ΜακΓκρέγκορ, παγιδεύτηκε σε ένα κουστούμι που κρατά τη θερμοκρασία του σώματός του υπό το μηδέν και παίρνει ενέργεια από διαμάντι.

Εν τω μεταξύ, στη Νότιο Αμερική, η βοτανολόγος Δόκτωρ Πάμελα Άισλι εργάζεται μαζί με τον Δόκτωρ Τζέισον Γούντρου, έναν τρελό επιστήμονα του οποίου η έρευνα σταματά απρόοπτα όταν η χρηματοδότησή του από τη Wayne Enterprises κόβεται. Ο Γούντρου δουλεύει πάνω σε έναν ορό, τον "Venom" και η Πάμελα ανακαλύπτει ότι ο Γούντρου χρησιμοποίησε τον ορό πάνω σε έναν κατάδικο και τον μεταμόρφωσε στον μυώδη Bane. Ο Δόκτωρ Γούντρου και η Πάμελα διαφωνούν για τη χρήση του ορού και όταν αυτή αρνείται να συνεργαστεί μαζί του, ο Γούντρου της δίνει διάφορες τοξίνες. Η Πάμελα μεταμορφώνεται στη σαγηνευτική Poison Ivy και σκοτώνει τον Γούντρου φιλώντας τον με τα τοξικά χείλη της. Φεύγει με τον Bane για τη Γκόθαμ, με σκοπό να χρησιμοποιήσει τα χημικά που παράγει η Wayne Enterprises.

Πίσω στη Γκόθαμ, η Μπάρμπαρα Γουίλσον, ανιψιά του Άλφρεντ Πενιγουόρθ, επισκέπτεται ξαφνικά την Έπαυλη Γουέιν μέχρι να επιστρέψει στο κολέγιο. Ο Άλφρεντ αποκαλύπτει ότι πάσχει από το Σύνδρομο ΜακΓκρέγκορ. Η Poison Ivy διακόπτει ένα συνέδριο τύπου της Wayne Enterprises, στο οποίο προτείνει ένα πρότζεκτ που θα μετατρέψει τη Γκόθαμ Σίτι σε τροπικό δάσος. Ο Μπρους Γουέιν απορρίπτει την πρότασή της και αργότερα σε ένα φιλανθρωπικό γεγονός της Wayne Enterprises με παρόντες τους Μπάτμαν και Ρόμπιν, η Poison Ivy τους σαγηνεύει καθώς και πολλούς άλλους άνδρες με τη σκόνη φερομόνης που ρίχνει. Στο πάρτι κάνει ξανά την εμφάνισή του ο Mr. Freeze και κλέβει διαμάντια. Ο Μπάτμαν πιάνει τον Mr. Freeze και τον στέλνει για κράτηση στο Άσυλο Άρκαμ αλλά καταφέρνει να δραπετεύσει με τη βοήθεια της Poison Ivy και του Bane.

Ο Ρόμπιν σαγηνεύεται από την Poison Ivy και αρχίζει να επαναστατεί εναντίον του Μπάτμαν. Η Poison Ivy αιχμαλωτίζει τον Ρόμπιν και σαγηνεύει τον Μπάτμαν. Η Μπάρμπαρα, που τώρα έχει γίνει η Μπάτγκερλ, καταφτάνει και τη νικά. Οι Μπάτμαν, Ρόμπιν και Μπάτγκερλ κυνηγάνε τον Mr. Freeze. Όταν φτάνουν στο παρατηρητήριο όπου βρίσκονται οι Mr. Freeze και Bane, η Γκόθαμ έχει παγώσει από το λέιζερ του Mr. Freeze. Ο Ρόμπιν και η Μπάτγκερλ έρχονται αντιμέτωποι με τον Bane και τον νικούν. Ο Mr. Freeze καταστρέφει το παρατηρητήριο με βόμβες που έβαλε ο Bane αλλά ο Μπάτμαν καταφέρνει να σωθεί. Η Μπάτγκερλ και ο Ρόμπιν ξεπαγώνουν τη Γκόθαμ.

Ο Μπάτμαν δείχνει στον Mr. Freeze μια κασέτα με την Poison Ivy να παλεύει με τη Μπάτγκερλ, στην οποία παραδέχεται ότι σκότωσε τη Νόρα. Ο Μπάτμαν λέει στον Mr. Freeze ότι η σύζυγός του δεν είναι νεκρή. Μεταφέρθηκε στο Άσυλο Άρκαμ όπου θα μπορέσει να ολοκληρώσει την έρευνά του. Ο Μπάτμαν ζητά από τον Βίκτορ τη θεραπεία που δημιούργησε για το πρώτο στάδιο του Συνδρόμου ΜακΓκρέγκορ για να τη δώσει στον Άλφρεντ. Ο Mr. Freeze δίνει τη θεραπεία. Η Poison Ivy κρατείται στο Άρκαμ με έναν εκδικητικό Mr. Freeze ως συγκρατούμενό της. Ο Άλφρεντ θεραπεύεται και όλοι συμφωνούν να αφήσουν την Μπάρμπαρα να μείνει μαζί τους στην Έπαυλη.

Ηθοποιοί και χαρακτήρες

• Τζορτζ Κλούνεϊ στο ρόλο του Μπρους Γουέιν/Μπάτμαν
• Άρνολντ Σβαρτσενέγκερ στο ρόλο του Δόκτωρ Βίκτορ Φράιζ/Mr. Freeze
• Ούμα Θέρμαν στο ρόλο της Πάμελα Άισλι/Poison Ivy
• Κρις Ο' Ντόνελ στο ρόλο του Ντικ Γκρέισον/Ρόμπιν
• Αλίσια Σιλβερστόουν στο ρόλο της Μπάρμπαρα Γουίλσον/Μπάτγκερλ
• Μάικλ Γκόου στο ρόλο του Άλφρεντ Πενιγουόρθ
• Πατ Χινγκλ στο ρόλο του Τζέιμς Γκόρντον
• Τζον Γκλόβερ στο ρόλο του Δόκτωρ Τζέισον Γούντρου
• Ελ Μακφέρσον στο ρόλο της Τζούλι Μάντισον
• Βιβίκα Α. Φοξ στο ρόλο της Κυρίας Μπ. Χέιβεν
• Βεντέλα Κίρσμπομ στο ρόλο της Νόρα Φράιζ
• Ελίζαμπεθ Σάντερς στο ρόλο της Γκόσιπ Γκέρτι
• Ρόμπερτ "Τζιπ" Σουένσον στο ρόλο του Bane
• Μάικλ Πολ Τσαν στο ρόλο του Δόκτωρ Λι

Παραγωγή

Με την εισπρακτική επιτυχία του Μπάτμαν για Πάντα (Batman Forever), τον Ιούνιο του 1995 η Warner Bros. προχώρησε αμέσως σε μια ακόμη συνέχεια.^[5] Προσέλαβε το σκηνοθέτη Τζόελ Σουμάχερ και το σεναριογράφο Ακίβα Γκόλντσμαν να επαναλάβουν τα καθήκοντά τους τον επόμενο Αύγουστο^[6], και αποφάσισε ότι θα ήταν καλύτερο να αρχίσει γρήγορα η παραγωγή ώστε η ταινία να κυκλοφορήσει τον Ιούνιο του 1997.^[5] Ο Σουμάχερ ήθελε να τιμήσει τόσο το σαχλό στιλ της τηλεοπτικής σειράς Batman του 1960 και τη δουλειά του Ντικ Σπρανγκ, συγγραφέα των κόμικ.^[7] Το στόρι του σεναρίου του Μπάτμαν & Ρόμπιν, το σκέφτηκαν οι Σουμάχερ και Γκόλντσμαν κατά τη διάρκεια του pre-production της ταινίας Η Ετυμηγορία (A Time to Kill, 1996).^[8] Μέρη της παρελθοντικής ιστορίας του Mr. Freeze βασίστηκαν στη σειρά κινουμένων σχεδίων Batman: The Animated Series.^[9] Η αρχική ημερομηνία έναρξης της παραγωγής ήταν τον Αύγουστο του 1996^[10] αλλά δεν ξεκίνησε μέχρι τις 12 Σεπτεμβρίου 1996.^[11] Τα γυρίσματα ολοκληρώθηκαν τέλη Ιανουαρίου 1997^[12], δύο εβδομάδες νωρίτερα από τον προγραμματισμό.^[7] Το μεγαλύτερο μέρος των γυρισμάτων πραγματοποιήθηκε στα στούντιο της Warner Bros. στην Καλιφόρνια.^[6]

Ο Κρις Ο' Ντόνελ, σε σύγκριση με την εμπειρία του στο Μπάτμαν για Πάντα εξήγησε "Υπήρχε η αίσθηση ότι τα πάντα μαλάκωσαν τη δεύτερη φορά. Στο 'Μπάτμαν για Πάντα', αισθανόμουν ότι έκανα μια ταινία. Τη δεύτερη φορά, αισθανόμουν ότι γύριζα διαφημιστικό για παιδικό παιχνίδι".^[6] Σύμφωνα με τον Τζον Γκλόβερ, που υποδύθηκε τον Δόκτωρ Τζέισον Γούντρου "Ο Τζόελ (Σουμάχερ) καθόταν σε ένα γερανό με ένα μεγάφωνο και φώναζε πριν κάθε λήψη, 'Να θυμάστε όλοι, αυτό είναι ένα καρτούν'. Ήταν δύσκολο να ερμηνεύσεις κατά αυτόν τον τρόπο".^[6]

Κάστινγκ

Για το ρόλο του Μπάτμαν, ο Βαλ Κίλμερ προτίμησε να μην επιστρέψει. Ο Τζόελ Σουμάχερ παραδέχτηκε ότι αντιμετώπισε δυσκολίες στη συνεργασία του με τον Κίλμερ στο Μπάτμαν για Πάντα λέγοντας "Κατά κάποιο τρόπο παραιτήθηκε και κατά κάποιο τρόπο τον απολύσαμε".^[10] Ο Κίλμερ είπε ότι δεν γνώριζε για το γρήγορο προγραμματισμό παραγωγής της ταινίας και είχε ήδη υπογράψει να πρωταγωνιστήσει στην ταινία Ο Άγιος (The Saint, 1997). Ο Σουμάχερ διάλεξε τον Τζορτζ Κλούνεϊ καθώς πίστευε ότι μπορούσε να δώσει μια πιο ελαφριά ενσάρκωση του χαρακτήρα από ότι ο Μάικλ Κίτον και ο Βαλ Κίλμερ.^[6] Το πρόγραμμα γυρισμάτων επέτρεψε στον Κλούνεϊ να συμμετέχει ταυτόχρονα και στην τηλεοπτική σειρά Στην Εντατική (ER).^[7]

Για το ρόλο του Mr. Freeze πρώτη επιλογή ήταν ο Πάτρικ Στιούαρτ,^[13] πριν το σενάριο ξαναγραφτεί ώστε να ταιριάζει με την επιλογή του Άρνολντ Σβαρτζενέγκερ.^[14] Ο Σβαρτζενέγκερ έλαβε αμοιβή ύψους 25 εκατομμυρίων δολαρίων για να πρωταγωνιστήσει στην ταινία.^[15][16] Πιθανή για το ρόλο της Poison Ivy θεωρήθηκε η Ντέμι Μουρ.^[13]

Box office

Με προϋπολογισμό 125.000.000 δολάρια^[4], το Μπάτμαν & Ρόμπιν άνοιξε στην 1η θέση με 42,8 εκατομμύρια δολάρια το πρώτο του τριήμερο.^[4] Οι συνολικές εισπράξεις στην Αμερική έφτασαν τα 107,3 εκατομμύρια δολάρια, ενώ στον υπόλοιπο κόσμο συγκέντρωσε 130,8 εκατομμύρια δολάρια.^[4] Παγκοσμίως απέφερε 238,2 εκατομμύρια δολάρια.^[4]

Ήταν η 12η μεγαλύτερη εισπρακτική επιτυχία για το 1997 στην Αμερική και η 15η παγκοσμίως.^[4] Ανάμεσα στις υπόλοιπες ταινίες της σειράς Μπάτμαν καταλαμβάνει την 7η και τελευταία θέση τόσο στην Αμερική όσο και παγκοσμίως.^[17]

Ακυρωμένη Συνέχεια

Κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων του Μπάτμαν & Ρόμπιν, η Warner Bros. εντυπωσιάστηκε με αποτέλεσμα να προσλάβει αμέσως τον Τζόελ Σουμάχερ για την επόμενη συνέχεια. Ωστόσο, ο σεναριογράφος Ακίβα Γκόλντσμαν απέρριψε την πρόταση να γράψει το σενάριο.^[7] Στα τέλη του 1996, η Warner Bros. και ο Σουμάχερ προσέλαβαν τον Μαρκ Προτόσεβιτς να γράψει το σενάριο της πέμπτης ταινίας Μπάτμαν, με προγραμματισμένη ημερομηνία κυκλοφορίας στα μέσα του 1999.^[18] Με τίτλο Batman Triumphant, το σενάριο του Προτόσεβιτς είχε ως αρχικακό το Σκιάχτρο (Scarecrow). Μέσω της τοξίνης του που προκαλεί φόβο, φέρνει πίσω στη ζωή τον Τζόκερ (Joker) ως ψευδαίσθηση στο μυαλό του Μπάτμαν.^[19] Οι Τζορτζ Κλούνεϊ και Κρις Ο' Ντόνελ θα επαναλάμβαναν τους ρόλους τους. Μετά όμως την αποτυχία της ταινίας ο Κλούνεϊ ορκίστηκε ότι δεν θα υποδυθεί ποτέ ξανά τον Μπάτμαν.^[20]

Η Warner Bros. αποφάσισε να μεταφέρει το κόμικ Batman: Year One του Φρανκ Μίλερ. Ο Σουμάχερ ένιωθε ότι χρωστούσε μια αληθινή ταινία Μπάτμαν λέγοντας "Θα πήγαινα πίσω στα βασικά και θα έκανα μια σκοτεινή απεικόνιση του Σκοτεινού Ιππότη".^[21] Προσέγγισε τη Warner Bros. για το Batman: Year One στα μέσα του 1998^[21], αλλά το στούντιο ενδιαφερόταν να προσλάβει τον Ντάρεν Αρονόφσκι. Οι Αρονόφσκι και Φρανκ Μίλερ ανέπτυξαν ένα σενάριο βασισμένο στο Batman: Year One αλλά το πρότζεκτ δεν υλοποιήθηκε. Τελικά η Warner προσέλαβε τον Κρίστοφερ Νόλαν να σκηνοθετήσει την επόμενη ταινία Μπάτμαν τον Ιανουάριο του 2003, με αποτέλεσμα τον επαναπροσδιορισμό της σειράς με το Batman Begins που κυκλοφόρησε το 2005.^[22]

Παραπομπές

1. «Μπάτμαν & Ρόμπιν στο Rotten Tomatoes». Rotten Tomatoes. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
2. «Comix Worst to Best: Batman & Robin (1997)». Rotten Tomatoes. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
3. David Fear. «Men in Tights». MSN Movies. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Ιανουαρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
4. «Μπάτμαν & Ρόμπιν στο Box Office Mojo». Box Office Mojo. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
5. Michael Fleming (21 Φεβρουαρίου 1997). «Helmer's 3rd At Bat». Variety. http://www.variety.com/article/VR1117435255. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
6. Joel Schumacher, Peter MacGregor-Scott, Chris O'Donnell, Val Kilmer, Uma Thurman, John Glover, Shadows of the Bat: The Cinematic Saga of the Dark Knight Part 6-Batman Unbound, 2005, Warner Home Video
7. Michael Mallory; Michael Fleming (5 Μαρτίου 1997). «Holy caped caper, IV». Variety. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-09-15. https://archive.today/20120915123527/http://www.variety.com/vstory/VR1117343043.html?categoryid=38&cs=1. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
8. Rick Setlowe (5 Μαρτίου 1997). «The write kind of director». Variety. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-09-18. https://archive.today/20120918034718/http://www.variety.com/vstory/VR1117343096.html?categoryid=38&cs=1. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
9. Paul Dini, Batman & Robin: The Heroes, 2005, Warner Home Video
10. Rebecca Ascher-Walsh (31 Μαίου 1995). «Psycho Kilmer». Entertainment Weekly. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2008-12-01. https://web.archive.org/web/20081201081414/http://www.ew.com/ew/article/0%2C%2C292752%2C00.html. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
11. Degen Pener (13 Σεπτεμβρίου 1996). «Holy Hearsay». Entertainment Weekly. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2008-10-11. https://web.archive.org/web/20081011035858/http://www.ew.com/ew/article/0%2C%2C294102%2C00.html. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
12. Anita M. Busch (10 Ιανουαρίου 1997). «Schumacher on 'Popcorn'». Variety. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-12-11. https://archive.today/20121211043500/http://www.variety.com/vstory/VR1117433911.html?categoryid=38&cs=1. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
13. Jeff Gordinier; Jeffrey Wells (15 Δεκεμβρίου 1995). «Bat Signal». Entertainment Weekly. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2008-10-25. https://web.archive.org/web/20081025194917/http://www.ew.com/ew/article/0,,299916,00.html. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
14. Michael Mallory (5 Μαρτίου 1997). «An ice-cold Arnold sends Batman back to his cave». Variety. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2008-12-02. https://archive.today/20081202003635/http://www.variety.com/vstory/VR1117343049. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
15. Dave Karger; Cindy Pearlman (14 Μαρτίου 1997). «The Bat and the Beautiful». Entertainment Weekly. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2008-12-16. https://web.archive.org/web/20081216120048/http://www.ew.com/ew/article/0,,287018,00.html. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
16. Masters, Kim (5 Αυγούστου 1996). «Hollywood Fades to Red». Time. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-07-17. https://web.archive.org/web/20120717072121/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,984941-1,00.html. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
17. «Batman Franchise». Box Office Mojo. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
18. Michael Fleming (21 Φεβρουαρίου 1997). «Helmer's 3rd At Bat». Variety. http://www.variety.com/article/VR1117435255. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
19. Brian Linder (27 Ιουλίου 2000). «Rumblings From Gotham». IGN. http://movies.ign.com/articles/034/034019p1.html. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
20. Michael Fleming (11 Νοεμβρίου 1997). «Schumacher trims sails». Variety. http://www.variety.com/article/VR1116680121. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
21. Jeff Jensen (4 Δεκεμβρίου 1998). «Winging It». Entertainment Weekly. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2008-10-19. https://web.archive.org/web/20081019113057/http://www.ew.com/ew/article/0%2C%2C285969%2C00.html. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2012.
22. David Hughes (Μάρτιος 2004). «The Dark Knight Strikes Out». Tales From Development Hell. London: Titan Books. σελίδες 192–211. ISBN 1-84023-691-4.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Επίσημη ιστοσελίδα
• Μπάτμαν & Ρόμπιν στο IMDb