Ιωάννης Φιλήμων

Ο Ιωάννης Φιλήμων (1798/1799 – 1874) ήταν Έλληνας ιστορικός του 19ου αιώνα, αγωνιστής ο ίδιος στην Ελληνική Επανάσταση του 1821^[1], μαχητικός δημοσιογράφος, ιδρυτής^[2] και εκδότης της εφημερίδας Αιών για πάνω από δεκαπέντε χρόνια, από το 1838 έως το 1854.

Ιωάννης Φιλήμων
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Ιωάννης Φιλήμων (Ελληνικά)
Γέννηση	1798 Κωνσταντινούπολη
Θάνατος	1ιουλ. / 13  Ιανουαρίου 1874γρηγ. Αθήνα
Χώρα πολιτογράφησης	Βασίλειο της Ελλάδας Ελλάδα
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	νέα ελληνική γλώσσα
Σπουδές	Μεγάλη του Γένους Σχολή
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	εκδότης ιστορικός
Οικογένεια
Τέκνα	Τιμολέων Φιλήμων
Αξιώματα και βραβεύσεις
Αξίωμα	Φιλικός
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Το έργο του “Δοκίμιον ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρίας”^[3] πρωτοεκδόθηκε το 1834, γεγονός που καθιστά τον Φιλήμονα έναν από τους πρώτους, χρονολογικά, ιστορικούς της νέας Ελλάδας. Για πρώτη φορά ο Φιλήμων το 1834, στο πλαίσιο του σχεδίου του για τη συγγραφή μιας γενικής ιστορίας της Ελληνικής Επανάστασης, θα επιχειρήσει να ξετυλίξει την ιστορία της μυστικής αυτής επαναστατικής οργάνωσης, με σκοπό να υπογραμμίσει τον πρωτεύοντα ρόλο της στη σύλληψη και τη διάδοση της ιδέας της ελευθερίας και να αποκαταστήσει τη λησμονημένη σχέση της με την Επανάσταση του 1821. Αν και είχε κατορθώσει να συγκεντρώσει αρκετές πηγές, ο ίδιος δήλωνε πως δεν επαρκούσαν προκειμένου να συγγράψει μια πραγματική ιστορία της.^[4]

Το «Δοκίμιον» του Φιλήμονα αποτελεί έργο αναφοράς για την ιστορία της Φιλικής Εταιρείας και αποτέλεσε πηγή πληροφοριών για τους απομνημονευματογράφους και τους ιστορικούς της Ελληνικής Επανάστασης.^[5]

Βιογραφικά στοιχεία

Ο Ιωάννης Φιλήμων γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1798 ή 1799. Ο πατέρας του καταγόταν από τη Θράκη και ασκούσε στην Κωνσταντινούπολη το επάγγελμα του ζωγράφου ή ποικιλτή, ενώ αλλού αναφέρεται ότι ήταν Κυπριακής καταγωγής^[6]. Φοίτησε στη Μεγάλη του Γένους Σχολή ενώ έμαθε και την τυπογραφία εργαζόμενος στο Πατριαρχικό Τυπογραφείο στη στοιχειοθέτηση του πρώτου τόμου της Κιβωτού της Ελληνικής Γλώσσας.^[7] Τότε επίσης έμαθε την τουρκική γλώσσα.^[8]

Σύμφωνα με μια παράδοση, ο Φιλήμων σε μικρή παιδική ηλικία βρήκε ως πρόσφυγας καταφύγιο στο σπίτι της οικογένειας Υψηλάντη στην Κωνσταντινούπολη. Οι Υψηλάντηδες^[9] είχαν ένα παρεκκλήσιο αφιερωμένο στον Άγιο Τρύφωνα, από τον οποίο έδωσαν το επώνυμο στον μικρό Ιωάννη. Με τη βοήθεια της οικογένειας Υψηλάντη ο νεαρός Φιλήμων απέκτησε υψηλή μόρφωση.

Η δράση του στην Επαναστατημένη Ελλάδα

Από τον Οκτώβριο του 1821 που έφτασε στην Πελοπόννησο από την Κωνσταντινούπολη χρημάτισε γραμματέας του Δημήτριου Υψηλάντη, με την οικογένεια του οποίου συνδεόταν από παλιά. Το 1825 μπήκε στην υπηρεσία των Μαυρομιχαλαίων, για να επιστρέψει στις υπηρεσίες του Δημητρίου Υψηλάντη ως γραμματέας του επιτελείου του μέχρι το 1829. Όταν ήταν στην υπηρεσία του Υψηλάντη παρέστη στην αποτυχημένη πολιορκία του Ναυπλίου (στις 4 Δεκεμβρίου 1821)^[10] και στην παράδοση του Ακροκορίνθου από τους Τούρκους στις 14 Ιανουαρίου του 1822. Αρρώστησε από τύφο και δεν μπόρεσε να συνοδεύσει τον Υψηλάντη στην εκστρατεία του στην Ανατολική Ελλάδα το 1822. Έτσι, αφού ανάρρωσε, προσελήφθη ως γραμματέας του Εκτελεστικού από τον Θεόδωρο Νέγρη και αντέγραψε το πρώτο Σύνταγμα της Ελλάδος το οποίο είχε ψηφιστεί από την Α' Εθνοσυνέλευση.Δύο μήνες αργότερα μετέβη στη Φθιώτιδα για να συναντήσει τον Υψηλάντη και στη συνέχεια γύρισαν μαζί στην Τρίπολη, όπου ανέλαβε ο Δ. Υψηλάντης, Πρόεδρος του Βουλευτικού. Με την εισβολή του Δράμαλη στην Πελοπόννησο στις 5 Ιουλίου,1822 παρείχε στον Κολοκοτρώνη ακριβείς πληροφορίες σχετικά με τις δυνάμεις της εμπροσθοφυλακής του εχθρού αλλά και ότι το φρούριο του Άργους Λάρισα^[11] ήταν κενό και έτσι μπορούσε να το καταλάβει.^[12] Έγινε αρχιγραμματέας του Δημήτριου Υψηλάντη, ενώ από 16 Ιουλίου έως 19 Ιουλίου 1822 κινδύνευσε η ζωή του στις μάχες με τον Δράμαλη. Συμμετείχε στη μάχη των Δερβενακίων. Εργάστηκε ως γραμματέας στην κυβέρνηση Γεώργιου Κουντουριώτη και την άνοιξη του 1825 γραμματέας του Π. Μαυρομιχάλη.^[13]

Ο Φιλήμων στην Καποδιστριακή περίοδο

Ο Φιλήμων δήλωνε αμέτοχος σε όλον τον αντικαποδιστριακό αναβρασμό ενώ μέχρι τις αρχές του 1831 έχαιρε της εμπιστοσύνης των Μαυρομιχαλαίων^[14]. Ο Κανέλλος Δεληγιάννης μας πληροφορεί πως ήταν πρόθυμος να συμπράξει με τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη στην καλύτερη οργάνωση της αντιπολίτευσης στη Μάνη. Ο Δεληγιάννης αναφέρει πως στη συνέχεια όμως υπαναχώρησε ο Φιλήμων και πρόδωσε τον Μαυρομιχάλη. Στην πραγματικότητα έγινε πρόταση στον Φιλήμονα να εκδώσει εφημερίδα αντικυβερνητική, αλλά αυτός αρνήθηκε. Αυτό συνάγεται από το ότι, όπως ομολογεί ο ίδιος, είχε ενταχθεί στο φιλοκυβερνητικό στρατόπεδο ενώ είχε υποβάλει και έκθεση στον Κυβερνήτη αναφορικά με την έκρυθμη εσωτερική πολιτική κατάσταση και τον τρόπο υπέρβασής της. Όμως, η κύρια αιτία ήταν πως θέλησε να συμπράξει ενεργότερα κατά της αντιπολίτευσης με την έκδοση φιλοκυβερνητικής εφημερίδος.^[15] Ο Φιλήμων συμφωνούσε με τον Καποδίστρια πως προϋπόθεση για την ομαλή λειτουργία του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος ήταν η διανομή εθνικών κτημάτων στους ακτήμονες. Υπήρχαν εμπόδια όμως που καθυστερούσαν αυτήν την εξέλιξη: έπρεπε να προηγηθεί η οροθεσία του νέου κράτους για την εξακρίβωση της δημογραφικής κατάστασης αλλά και του αριθμού των κτημάτων προς διανομή στους ακτήμονες. Οι σε βάρος του Καποδίστρια αιτιάσεις έπρεπε να ανασκευαστούν, γι' αυτό και πρότεινε στον Αυγουστίνο Καποδίστρια, στα τέλη Μάρτη αρχές Απριλίου 1831, την έκδοση εφημερίδος με τον τίτλο Ο Ειρηνικός.^[16]

Ο θάνατος

Προσβλήθηκε από ημιπληγία το 1870 και πάλι το 1871, και τρίτη φορά στις 28 Δεκεμβρίου 1873. Απεβίωσε στην Αθήνα την 1η Ιανουαρίου του 1874. Κηδεύθηκε την επομένη και του αποδόθηκαν τιμές ταγματάρχου της Φάλαγγος.^[17] Επιταφίους λόγους εκφώνησαν οι Αλέξανδρος Κουμουνδούρος και Αθανάσιος Πετμεζάς.^[2]

Ιωάννης Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρίας

Συγγραφικό έργο

• Ιωάννης Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρίας. Ναύπλιο, 1834.
• Ιωάννης Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρίας, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Αθήνα 2021.
• Ιωάννης Φιλήμων (1859-1860), Δοκίμιον ιστορικόν περί της Eλληνικής Eπαναστάσεως, τόμοι 3 (Τα εκδοτικά στοιχεία των τόμων διαφέρουν).
• Ιωάννης Φιλήμων (1861), Δοκίμιον ιστορικόν περί της Eλληνικής Eπαναστάσεως, τόμος 4ος.

Στον πρώτο τόμο του έργου του αυτού επανέρχεται στο θέμα της Φιλικής καθώς στο μεταξύ έχει κατορθώσει να εντοπίσει από έρευνες και από την εμπιστευτική σχέση που είχε με τον Δημήτριο Υψηλάντη ένα ακατάτακτο τμήμα του κεντρικού Αρχείου της Φιλικής Εταιρίας. Ο Φιλήμων δεν διστάζει να ομολογήσει το σφάλμα του αναφορικά με τις μειωτικές κρίσεις που διατύπωσε σχετικά με τον Εμμανουήλ Ξάνθο στο πρώτο του πόνημα, όπου τον κατηγόρησε ότι σπατάλησε τα χρήματα της Φιλικής και ήταν υπεύθυνος για τον θάνατο του Σκουφά. Μετά όμως από την ανάγνωση της Απολογίας του Ξάνθου αποκατέστησε την αλήθεια με άρθρο του στην εφημερίδα Αιών (19 Μαρτίου 1839).^[18]

• Ιωάννης Φιλήμων (1868), Ἡ κατὰ Ἰωάννην Φιλήμονα Σύντομος Βιογραφία τοῡ Ν. Σπηλιάδου ... Ἐν Ναυπλίῳ, Ἐκ τοῡ Τυπογραφείου Ὁ Κάδμος Κ. Ἰωαννίδου.

Ο Ιωάννης Φιλήμων ήταν από τους πρώτους ιστορικούς που συνέλεξαν και δημοσίευσαν κάποια οθωμανικά έγγραφα αναγνωρίζοντας ρητά τη σημασία των τουρκικών αρχείων για τη συγγραφή της ιστορίας της Ελληνικής Επανάστασης.^[19]

Παραπομπές

1. Καλλιόπη Κότσιρα, Από τη μυστικότητα της δράσης στη δημοσιότητα της μνήμης, Ο Ιωάννης Φιλήμων και η Φιλική Εταιρεία (Διπλωματική εργασία), Αθήνα, Ιούνιος 2013, σελ. 5
2. «Ειδήσεις». Εφημερίδα "Εφημερίς" (Αρ.Φύλλου 95): σελ. 2. 3 Ιανουαρίου 1874. https://digitallib.parliament.gr/main.asp?current=12376298.
3. «Anemi - Digital Library of Modern Greek Studies - Δοκίμιον ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρίας / υπό Ιωάννου Φιλήμονος». web.archive.org. 19 Μαΐου 2017. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Μαΐου 2017. Ανακτήθηκε στις 20 Απριλίου 2022.
4. Αγγελομάτη -Τσουγκαράκη, σελ. 372.
5. «Δελτία Τύπου». www.hellenicparliament.gr. Ανακτήθηκε στις 20 Απριλίου 2022.
6. Σακκάς, Γιώργος (1958). Βιογραφίες ελλήνων συγγραφέων των αναγνωστικών βιβλίων. Αθήναι. σελ. 70.
7. «PDF pager». anemi.lib.uoc.gr. Ανακτήθηκε στις 20 Απριλίου 2022.
8. Δεσποτόπουλος, σελ. 3.
9. Team, ΤοΒΗΜΑ (23 Μαρτίου 2019). «Οικογένεια Υψηλάντη: Ηρωες υπέρ Πίστεως και Πατρίδας». Ειδήσεις - νέα - Το Βήμα Online. Ανακτήθηκε στις 13 Απριλίου 2022.
10. «Η Άλωση του Παλαμηδίου και ο Στάϊκος Σταϊκόπουλος». ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. 10 Ιουνίου 2010. Ανακτήθηκε στις 8 Απριλίου 2022.
11. «Κάστρο Λάρισας, Άργος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας». www.argolisculture.gr. Ανακτήθηκε στις 10 Απριλίου 2022.
12. «Κάστρο της Λάρισας – Άργος». ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. 24 Οκτωβρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 6 Απριλίου 2022.
13. Δεσποτόπουλος, σελίδες 4–5.
14. «Μαυρομιχαλαίοι». ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. Ανακτήθηκε στις 13 Απριλίου 2022.
15. Θεμελή-Κατηφόρη, σελ. 277.
16. Θεμελή-Κατηφόρη, σελίδες 285–286.
17. Δεσποτόπουλος, σελ. 29.
18. Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, σελ. 373.
19. Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, σελ. 377.

Βιβλιογραφικές πηγές

• Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Ελένη (2003). «Ιστορικές πηγές του Αγώνα. Έγγραφα, απομνημονεύματα, πρώτες ιστορίες». Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770–2000. 3ος τόμος, Η Ελληνική Επανάσταση, 1821–1832. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. σελίδες 371–387.
• Δεσποτόπουλος, Αλέξανδρος (1967). Ιωάννης Φιλήμων. Αγωνιστής, δημοσιογράφος, ιστορικός. Αθήνα.
• Δέσποινα, Θεμελή-Κατηφόρη (1972): «Ενέργειες του Ιωάννου Φιλήμονος για την έκδοση φιλοκαποδιστριακής εφημερίδος» Μνήμων (Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού) 2: 273–296.
• Καλλιόπη Κότσιρα, Από τη μυστικότητα της δράσης στη δημοσιότητα της μνήμης, Ο Ιωάννης Φιλήμων και η Φιλική Εταιρεία (Διπλωματική εργασία), Αθήνα, Ιούνιος 2013
• Κώστας Λάππας: Δοκίμιον ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρίας, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Αθήνα 2021.

Wikiquote logo

Στα Βικιφθέγματα υπάρχει υλικό σχετικό με το λήμμα:    Ιωάννης Φιλήμων