Zıwanê İranki

Zıwanê İranki
Zıwanê İranki
Keyey zıwanan
Melumat
Kodê zıwani
ISO 639-2	Ira
Xısusiyetê zıwani
Keye	Hindo-İranki;

Zıwanê İranki, yew keyeyê zıwanano u aidê grubê zıwananê Hind-Ewropao. Teqriben 150-200 milyon merdımi zıwananê İranki qısey kenê. Gorey Ethnologue, 87 varyentê zıwananê İranki estê. 70 milyon merdımi Farski, 40 milyon merdımi Peştuki, 35 milyon merdımi Kurdki, 7 milyon merdumi Beluçki u 3 - 4 milyon merdımi Zazaki qısey kenê.

Pêt Raşti Keyey zıwanan, Melumat ...

Kip ke

Namey nê keyey zıwani, nameyêdewleta İrani ra nêno. Çekuya İrani, çekuya "Aryan"i ra yena u maney cı "Erdê Aryanan"o. İran yew mıntıqaya tarixiya. Erdê İrani, dewletanê Efğanıstan, Tacikıstan, Tırkmenıstan, Qırğızıstan, Azerbaycan, İran, mıntıqanê İraqê Zımey u Anatoliya Şerqi gêno zerrey xo.

Keyeyê zıwananê İranki de 87 varyanti estê. Keyeyê zıwananê İranki beno dı letey: Zıwanê İrankiyê Rocvetışi u Zıwanê İrankiyê Rocawani. Zıwanê İrankiyê Rocvetışi de zıwanê Peştuki, Osetki, Xarezmki ca gênê. Zıwanê İrankiyê Rocawani de zıwanê Zazaki, Mazenderanki, Gileki, Farski, Kurdki ca gênê. Zıwanê Ewıstki, Farskiyê Kıhani, Medki, Partki biyê vindi u kes enê zıwanan qısey nêkeno.

40 zıwano bin esto ke rıçıkê xo be Zazaki yewo, nê aidê yew komiê (grube). Namey enê komi İranolociye de “zıwanê İranki”yê . Elaqay nê terimi “İran” be dewleta İranê ewroyêni çıniya; no yew nameo umumiyo. Farski ki nê 40 zıwanê İranki ra yewo, pilê zıwananê İrankiyan niyo. Zıwanê binê ke Zazaki ra rıçık ra tenêna nezdiyê, zımey (şımalê) İrani de, kışta deryaê Xezeri (Hazar) de qısey benê, zey: Herzendi (Tatkiyê Veroci), Talışki, Mazenderanki, Sengserki, Sımnanki, Gileki; heto bin ra ki Gorankiyo ke mabeynê İran u İraqi de qısey beno, yew ki Beloçkiyo ke İran u Efğanıstan u Pakıstan de qısey beno. Nê zıwanê ke ma amardi, zıwanê İrankiyê rocawaniê (ğerb). Farski ke ser kewo (Farski ra ğeyr), zıwanê bini aidê zıwananê İrankiyê zımey rocawaniê (“Kuzeybatı İrani”). Zıwanê İrankiyê rocakewtene (rocvetış, şerq) ki estê ke gorey ê rocawani tenêna yewbini ra dûriê, labelê anci ki yew komê zıwanan seroyê. Ninan ra taê (têk): Peştoki (zıwanê Efğanıstaniê dıyıno resmi), Osetki (Kofkasya de qısey beno, Tırkiya de ki), Yeğnobki, Peraçki, Ormurki, fekê Pamiri. Zıwanê İranki eninan ra yenê pêra.

Nê zıwanê İrankiyê ewroyêni texminen 4000 serre ra aver be werezayanê xo zıwananê Hind-Ariyan (Urdu, Pancabi u ê bini) u Nurıstani (Aşkun uêb.) ra biyê ciya. Enê zıwanê Hind-İranki xo miyan de yewbini ra 4000 serre ra aver hetê gramer u xeznay kelıman ra zehf nezdi biyê. Oyo ke vacime, gramerê zıwanê Ewısta (Avesta) u Vêda (vacime ‘piyê Sanskriti’) hetê grameri ra %90 zey yewbini biyê. Ezbeta zıwananê Hind-İrankiyan ki anci aidê keyey (familya) zıwananê Hind-Ewropao. Yani, zehf dûri ra ta zıwanê İrlanda u Cêrmenki (Almanki, İngilizki, Danki) u Romanki (İtalyanki, İspanyolki) u Yunanki u Arnavutki u Ermenki ra heta Hind-Arki, yew ki zıwananê merdeyan ra Hititki u Toxarki ra pêro weretê.

Ê zıwananê İrankiyan ser, hetê nuştey ra zıwananê İrankiyê kehanan ra xeylê nuştey ameyê, resaê roca ewroyêne. Seserra (yy.) 10. Milad (İsay) ra tepeya, yani çağê Mısılmanbiyayışi ra tepeya zıwanê İrankiyê newey, êyê ke nıka qısey benê, teşkil biyê. İslami ra aver, heta seserra 3. Milad ra aver, esrê dahezar u dısey (1200) serre çağê zıwananê İrankiyanê Wertênan hesebiyeno. Zıwananê nê zemani ra ma Pehlewki (Farskiyo Wertên), Partki, Baktrki, Soğdki, Saka u Xwerezmki (Harzem) zanenime. Enê zıwanan ra hetê tarixi ra Partki tewr (rêk) zêde Zazaki ra nezdiyo. Vacime, qıse “şehr (şehir)” ki Partkiyo ke kewto Farski u zıwananê binan. Partki ra xeylê qısey kewtê zıwanê Ermeniyan u Gurciyan ki. Tırki de ki qısey zey “akşam”, “kent” Soğdki raê.

Seserra 3. ra aver heta deva devê seserra 10. Milad ra aver zıwanê İrankiyê Kehani (qedimi) hesebiyenê. Nê çaği ra tenya dı zıwani nuştekerdeyê: Ewısta (Avesta) u Farskiyo Kehan. Taê nuşte u kıtaban de vano ke, Zazaki tornê zıwanê Ewıstao; labelê heni niyo. Zazakiyo ke ta çağê İrankiyê Kehani de qısey biyo, mıheqeq Ewısta ra zehf nezdi biyo, nê fekê yew zıwani biyê, labelê Ewısta ra direkt peyda nêbiyo. Zıwanê Ewısta ra qısey zey pairi daēza „baxçe, cenet“ kewto zıwananê Ewropa, zey İngilizki „paradise“, Almanki „Paradies“ (‚cenet‘).

Farskiyo kehan ra kıtabey (yazıt) estê ke pê nuşteo mıxi („çivi yazı“) texminen 520 MrA Persepolis (Textê Cemşidi) de nusiyao. Dua u kılam u veng’a wayiran dayışê Ewıstki, zıwanê itıqatê Zerduştan, xeylê wext fek be fek neslan miyan de geyraê, erey nusiyao; labelê Farskiyo Kehan ra taêna mıhafezekaro. Alfabey Ewıstao ke herfanê Pehlewki ra peyda biyo (alfabey Pehlewki ki alfabey Aramki ra peyda biyo), dınya de alfabanê tewr tırıntazan (titiz, papışki) rao. Hewna ewro ki İran u Hindıstan u dıwelanê binan de Zerduşti ayinanê xo (cemanê xo) pê Ewıstki gênê de.

Azerkiyo Kıhan †
Baxterki †
Beluçki
Beşkerdki
Bextıyarki
Derki
Derki
Ewıstki †
Farski
Fekê İraniê Merkezi
Gileki
Goranki
Gurganki †
Herzendki
İrankiyo Kıhan
İrankiyo Miyanên
İskıtkiyo Kıhan †
Kurdki(Khurmanci, Soranki)
Larsgerdki
Leki
Lurki
Mazenderanki
Medki †
Mukrki
Osetki
Partki †
Peraçki
Peştuki
Pehlewki †
Qumzarki
Saki
Sengıserki
Sımnanki
Sıwendki
Soğdki
Sorxeki
Taciki
Talışki
Tatki
Tatki
Urmarki
Wezirki
Xarezmki †
Yeğnubki
Yezğulamki
Zazaki
Zıwanê Pamiri

Tayêna melumat İngılızki, Zazaki ...

İngılızki	Zazaki	Kurmancki	Kurdkiyê Miyani	Beluçki	Mazenderanki	Farski	Pehlewki	Partki	Farskiyo Kıhan	Ewıstki
blood	goni	xwîn,xûn	xwîn	hon	xun	xūn	xōn	xōn	-	vohuni
bread	nan, non	nan	nan	nân	nân	nân	nân	-	-	-
bring	ardene	anîn / hînan	awirdin / hênan	âvardan	biyârden	âvardan	âwurdan, āwāy-, āwar-, bar-	āwāy-, āwar-, bar-	bara-	bara, bar-
brother	bıra	bira, brader, brang	bra	barādar	birâr	barādar	brād, brâdar	brād, brādar	brâtar	brâtar-
come	amaene	hatin, were	hatin, were	áhag, âmadan	enen, beruen	âmadan	âmadan, awar	awar, čām	ây-, âgam	âgam-
cry	berbaene, bermaene	girîn, girîyan	girîyan	taukh	bərmə/ qâ	geristan	griy-, bram-	-	-
dark	tari	tarî	tarîk	thár	siyo	târîk	târīg/k	târīg, târēn	-	sâmahe, sâma
daughter	kêna, çêna	dot, keç, duxter	kiç	mind	kijâ/ dether	doxtar	duxtar	duxt, duxtar	duxdar	duxδar
day	roc	roj	roj	roshe	rez/ reoj	rûz	rōz	-	-
do	kerdene	kirin, kirtin	kirdin	khandagh	hâkerden	kardan	kardan	kartan	karta	kərəta-
door	[kê]ber, [çê]ber	der, derî	derge	gelo	bəli	dar	dar	dar, bar	dwara-	dvara-
die	merdene	mirin	merg / mirdin	mireg	bamirden	mordan	murdan	-	mar-	mar-
donkey	her	ker	ker	her	xar	xar	xar	-	-
egg	hak	hêk		heyg	merqâna	toxm	toxmag, xâyag	taoxmag, xâyag	taxma-	taoxma-
earth	erd, hard (Erebki)	erd, zevî	zewî	zemin	zemi	zamin	zamīg	zamīg	zam-	zãm, zam, zem
evening	şan, son	êvar	êware/êwarig	begáh	nəmâshun	bâmdâd	êbêrag	-	-
eye	çım	çav	çaw		ch.hem, chem	chašm	chašm	chašm	čaša-	čašman-
father	pi	bav, peder, bab	baw	pyt, abbâ	piyer	pedar	pidar	pid	pitar	pitar
fear	ters	tirs	tirs	terseg	perwa, təshəpash	tars	tars	tars	tarsa-	tares-
fiancé	waşte	xwestî, nam-zad, dergîst	dezgîr	xasgar	nâm-zad	-	-	-
fine	weş, wes	xweş, xaş, xuş	xoş	hosh		khosh	dârmag	-	-	srîra
finger	gışte, bêçıke	telî, pêçî	pence, engust	lenkwk, mordâneg	angoos	angosht	angust	-	-	dišti-
fire	adır	agir, ar	agir, ater	âch, âs	tesh	âtash, āzar	âdur, âtaxsh	ādur	âtar	âtre-/aêsma-
fish	mase, mose	masî	masî	mâhi		mâhi	mâhig	mâsyâg		masyô, masya
food / eat	werdene	xwarin, xartin	xwardin	warag, vereg		xorâk / xordan	parwarz / xwâr, xwardīg	parwarz / xwâr	-	hareθra / ad-, at-
go	şiyaene	çûn, her-	çûn, royştin	jwzzegh	shunen, burden	raftan	raftan, shudan	ay-		ay-, fra-vaz
god	Homa, Heq	xweda,xuda,xadê	xwa, xwade	hwdâ		khodâ	bay, abragar	-	baga-	baya-
good	hewl, rınd	baş, rind	baş, çak	jawáin, šarr	xâr	xub / neku	xūb, nêkog	-	vahu-	vohu, vaŋhu-
grass	vaş, vas	giya, çêrê	giya	rem		sabzeh, giyâh	giyâ	dâlūg	-	urvarâ
great	gırd, gırs; pil	gir, mezin	gewre, zil	mastar	belang, pila	bozorg	wuzurg, pīl	-	-	uta-, avañt
hand	dest	dest, lep	dest	dast	dess	dast	dast	dast	dasta-	zasta-
head	sere	ser	ser	saghar	kalə	sar, kalleh	sar	-	-
heart	zerri	dil	dill	dil, hatyr	dil	del	dil	dil	-	aηhuš
horse	estor, astor	hesp, astor, esp	esp	asp	istar	asb, astar	asp, stōr	asp, stōr	aspa	aspa-
house	keye, çê	mal, xanî	mal, xanû/xanig	log	səre	xâneh	xânag	-	-	demâna-, nmâna-
hunger	veyşan, vêsan	birçîtî, nêz	birsêtî	shudhagh	veyshna	gorosnegi	gursag, shuy	-	-
language	zıwan, zon	ziman	ziwan/ziman	zevân	ziwân	zabân	zuwân	izβân	hazâna-	hizvâ-
laugh	huyaene	kenîn	kenîn/pêkenîn	khendegh, hendeg		xandidan	xandīdan	-	karta	Syaoθnâvareza-
life	cewiyaene, (cınde)	jiyan, jîn	jiyan	zendegih		zendegi	zīndagīh, zīwišnīh	žīwahr, žīw-	-	gaêm, gaya-
man	mêrde	mêr	merd / pyaw	merd	merd	mard	mard	mard	-	mašîm, mašya
moon	aşme, menge	meh, heyv	mang	máh	mithra	māh	māh	māh	mâvaηea	måŋha-
mother	mae	dayik, mader, mak	dayik	mât, mâs	mâr	mādar	mādar	mādar	mâtar	mâtar-
mouth	fek	dev, fek	dem, zar		daf	dahân	dahân, rumb	-	-	åŋhânô, âh, åñh
name	name	nav	naw	num	num	nâm	nâm		nâman	nãman
night	şewe, sewe	şev	şew	shaw, šap	sheow	shab	shab	-	xšap-	xšap-
open	rakerdene	vekirin	kirdinewe	božagh	vâ-hekârden	bâz-kardan	abâz-kardan	-	būxtaka-	būxta-
peace	aştiye, haştiye	aştî	aştî	ârâm		âshti, ârâmeš	âštih, râmīšn	râm, râmīšn	šiyâti-	râma-
pig	xoz	xok, beraz	xog, beraz	xi	xūk	xūk	-	-	varâza (wild pig)
place	ca	cih	cêge		hend	jâ	gâh	gâh	gâθu-	gâtu-, gâtav-
read	wendene	xwendin, xandin	xwandin	wánagh	baxinden	xândan	xwândan	-	-
say	vatene	gotin, bêj-	witin, gutin	gushagh	vaotena	goftan	guftan, gōw-, wâxtan	gōw-	gaub-	mrû-
sister	wae	xwîşk, xweh, xang	xwuşk	gwhâr	xâxer	xâhar	xwahar	-	-
small	qıc	piçûk, qic, qicik	biçûk	lekem	pətik, pechuk, perushk	kuchak, kam	kam, rangas	kam	kamna-	kamna-
son	lac	kur (son), law (boy)	kur (son), law(boy)	pisar, phusagh	rika, pisser	pesar	pur, pusar	puhr	pūθr	pūθra-
soul	ro, gan	can, rewan	rûh, giyan	rūh (Arabic)		ravân	rūwân, gyân	rūwân, gyân	-	urvan-
spring	wesar, usar	bihar	behar	wehâr	bahâr	wahâr	-	vâhara-	θūravâhara-
tall	berz	bilind, berz	berz		bwrz	boland / bârez	buland, borz	bârež	-	barez-
three	hirê	sê	sê	se	thə	se	sê	sê	θe- (the-)	θri- (thri-)
village	dewe	gund, dêh	gund, dê	helk	kəlâ	deh, wis	wiž	dahyu-	vîs-, dahyu-
want	waştene	xwestin, xastin	xwastin	lotagh	bexanen	xâstan	xwâstan	-	-
water	awe	av	aw	âf	owe	ab	âb	âb	âpi	avô-
when	key	kengî, kîngê	key	ked		kay	kay	ka	-	čim-
wind	va	ba	ba	gwáth	wâ	bâd	wâd	-	-	vâta-
wolf	verg	gur	gurg	gurkh	varg, gəorge	gorg	gurg	-	varka-	vehrka
woman	cıniye, cêniye	jin	jin	jan	zəna	zan	zan	žan	-	hâīrīšī-, nâirikâ-
year	serre	sal	sal	sâl		sâl	sâl	-	θard	ýâre, sarәd
yes / no	ya / nê	erê, a, belê, arê / na	bellê, a / ne	ere / na		âri / na	hâ / ney	hâ / ney	yâ / nay, mâ	yâ / noit, mâ
yesterday	vızêr	duh, diroz	dwênê	zí	direz	diruz	dêrûž	-	-

Kip ke