Castell Cynfael

Castell mwnt a beili yn ne-orllewin teyrnas Gwynedd oedd Castell Cynfael. Gorweddai yng nghwmwd Ystumanner yng nghantref Meirionnydd (de Gwynedd heddiw), tua milltir a hanner i'r gogledd-ddwyrain o Dywyn. Safodd am lai na blwyddyn.

Castell Cynfael

Math	castell mwnt a beili
Daearyddiaeth
Sir	Gwynedd
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	52.594493°N 4.046294°W
Cod OS	SH6149901610
Statws treftadaeth	heneb gofrestredig, Henebion Cenedlaethol Cymru
Manylion
Dynodwr Cadw	ME121

Codwyd y castell gan Cadwaladr ap Gruffudd ap Cynan, brawd Owain Gwynedd, yn 1147. Safai mewn sefyllfa cryf ar gribyn yn edrych dros Ddyffryn Dysynni. Rhoddodd Cadwaladr ei gastell yng ngofal Morfran, abad clas Tywyn, yn yr un flwyddyn.

Roedd y berthynas rhwng Cadwaladr a'i frawd Owain, brenin Gwynedd, wedi gwaethygu ers 1143 pan ddechreuodd y brenin ddrwgdybio ei frawd o fod â llaw yn llofruddiaeth Anarawd, brawd ei gynghreiriad Rhys ap Gruffudd (Yr Arglwydd Rhys), yn 1143. Yn 1147, penderfynnodd Hywel ab Owain Gwynedd a'i frawd Cynan, meibion y brenin Owain, wneud cyrch ar Feirionnydd i ddysgu gwers i Gadwaladr. Ymosodasant ar y castell a chafwyd brwydr ffyrnig, gyda Hywel yn ymosod arno o'r gogledd a Chynan o'r de. Gwrthododd Morfran ildio ac yn y diwedd llosgwyd y castell yn ulw.

Roedd Hywel ab Owain Gwynedd yn fardd mawr yn ogystal â bod yn dywysog, ond ni cheir cerdd ganddo am ei fuddugoliaeth ymhlith y rhai sydd ar glawr heddiw. Ond cyfansoddodd ei gyd-fardd Cynddelw Brydydd Mawr awdl i Owain sy'n disgrifio'r ymosodiad a'r gorthwr yn disgyn i'r fflamiau.

Mae'r mwnt sy'n nodi safle'r castell bellach ar dir preifat sy'n perthyn i fferm Bryn y Castell, ger Tywyn.

Llyfryddiaeth

• Paul R. Davis, Castles of the Welsh Princes (Abertawe, 1988)

Dolen allanol

• Arlowg Ordnans: Map sy'n dangos safle Bryn y Castell a'r mwnt gerllaw^{[dolen farw]}