Nerf

Nerf

Diagram o'r System Nerfol Dynol yn Gymraeg
Enghraifft o'r canlynol	dosbarth o strwythurau anatomegol, dosbarth o endidau anatomegol
Math	meinwe nerfol, Segment o organ niwral canghenog, endid anatomegol arbennig
Rhan o	system nerfol ymylol
Yn cynnwys	axon
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Yn fras

Bwndel o acsonau, sef ffibrau hirion, meinion sy'n cysylltu â niwronau, yw nerf neu weithiau gieuyn neu giewyn (ffurf luosog: gïau). Pwrpas y nerf yw i drosglwyddo ysgogiadau nerfol electrocemegol ar hyd yr acsonau i organau amgantol.

Mae nerfau'r corff yn ffurfio'r system nerfol amgantol, sy'n cysylltu â'r system nerfol ganolog, sef yr ymennydd a llinyn yr asgwrn cefn, gan ffurfio'r holl system nerfol. Yn y system nerfol ganolog, llwybrau nerfol yw'r strwythurau sy'n cyfateb i nerfau.^[1][2] Mae gan bob nerf strwythur gordaidd sy'n cynnwys nifer o acsonau, neu ffibrau nerfol. Amgeir pob acson gan haen o feinwe gyswllt o'r enw'r endonewriwm. Clymir yr acsonau'n sypynnau o'r enw ffasgellau nerfol, ac amlapir pob ffasgell mewn haen o feinwe gyswllt o'r enw'r perinewriwm. Amgeir yr holl nerf gan haen o feinwe gyswllt o'r enw'r epinewriwm.

Gwybodaeth mwy manwl

Mae nerf yn fwndel amgaeedig o ffibrau nerfol a elwir yn acsonau. Yn hanesyddol, cawsant eu hystyried yn unedau sylfaenol y system nerfol ymylol. Mae nerf yn darparu llwybr ar gyfer ysgogiadau'r nerf electrocemegol a elwir yn 'botensial gweithredu' sy'n cael ei drosglwyddo ar hyd pob un o'r acsonau i organau ymylol neu, yn achos nerfau synhwyraidd, o'r cyrion yn ôl i'r system nerfol ganolog. Mae pob acson, o fewn y nerf, yn estyniad o niwron unigol, ynghyd â chelloedd cefnogol eraill megis rhai celloedd Schwann sy'n gorchuddio'r acsonau gyda myelin.

O fewn y nerf, mae pob acson wedi'i hamgylchynu gan haen o feinwe gyswllt o'r enw'r endonewriwm. Bwndelir yr acsonau'n cael eu bwndelu i hyn yn grwpiau o'r enw 'fasciclau', ac mae pob fascicl wedi'i lapio mewn haen o feinwe gyswllt o'r enw'r perinewriwm. Yn olaf, mae'r nerf cyfan wedi'i lapio mewn haen o feinwe gyswllt o'r enw'r epinewriwm. Mae celloedd nerfol (a elwir hefyd yn niwronau) yn cael eu dosbarthu ymhellach fel nerfau synhwyraidd, echddygol (motor), neu gymysg.

Yn y system nerfol ganolog, mae'r strwythurau analogaidd yn cael eu hadnabod fel llwybrau nerfol.^[3]

Strwythur

Trawstoriad o nerf

Mae pob nerf wedi'i orchuddio ar y tu allan gan wain drwchus o feinwe gyswllt, yr epinewriwm. O dan hyn mae haen o gelloedd braster, y perinewriwm, sy'n ffurfio llawes gyflawn o amgylch bwndel o acsonau. Mae septae perinewrial yn ymestyn i'r nerf ac yn ei rannu'n sawl bwndel o ffibrau. O amgylch pob ffibr o'r fath ceir endonewriwm sy'n ffurfio tiwb di-dor o wyneb madruddyn y cefn i'r lefel lle mae'r acson yn synapsio â'i ffibrau cyhyr, neu'n diweddu mewn derbynyddion synhwyraidd . Mae'r endoneuriwm yn cynnwys llawes fewnol o ddeunydd a elwir yn glycocalycs a rhwyllwaith allanol, cain o ffibrau colagen.^[4] Mae nerfau yn cael eu bwndelu ac yn aml yn teithio ynghyd â phibellau gwaed, gan fod gan niwronau nerf ofynion egni eithaf uchel.

Categorïau

Mae nerfau yn cael eu categoreiddio'n dri grŵp - yn seiliedig ar y cyfeiriad y mae signalau yn cael eu rhedeg:

• Mae nerfau afferol (afferent nerves) yn dargludo signalau o niwronau synhwyraidd i'r system nerfol ganolog, er enghraifft o'r mecano-dderbynyddion yn y croen.
• Mae nerfau echddygol (efferent nerves) yn dargludo signalau o'r system nerfol ganolog ar hyd niwronau echddygol i'w cyhyrau targed a'u chwarennau.
• Mae nerfau cymysg yn cynnwys acsonau afferol ac echddygol, ac felly'n cynnal gwybodaeth synhwyraidd sy'n dod i mewn a gorchmynion cyhyrau sy'n mynd allan yn yr un bwndel. Mae pob nerf asgwrn cefn yn nerfau cymysg, ac mae rhai o'r nerfau cranial hefyd yn nerfau cymysg.

Gellir dosbarthu nerfau yn ddau grŵp yn seiliedig ar ble maent yn cysylltu â'r system nerfol ganolog:

• Mae nerfau asgwrn cefn yn nerfogi (neu'n ysgogi) llawer o'r corff, ac yn cysylltu trwy asgwrn y cefn â llinyn y cefn ac felly â'r system nerfol ganolog. Rhoddir rhif-llythrennau iddynt yn ôl y fertebra y maent yn cysylltu â'r asgwrn cefn drwyddo.
• Mae nerfau cranial yn nerfogi rhannau o'r pen, ac yn cysylltu'n uniongyrchol â'r ymennydd (yn enwedig â bôn yr ymennydd (brainstem). Yn nodweddiadol, rhoddir rhifolion Rhufeinig iddynt o 1 i 12, er bod sero nerf cranial weithiau'n cael ei gynnwys. Yn ogystal, mae gan nerfau cranial enwau disgrifiadol.

Datblygiad

Mae tyfiant y nerfau fel arfer yn dod i ben yn y cyfnod glasoed, ond gellir ei ail-ysgogi gyda mecanwaith moleciwlaidd a elwir yn "signalau rhic".

Adfywio

Os caiff acsonau niwron eu difrodi, cyn belled nad yw corff y celloedd y niwron yn cael ei niweidio, gall yr acsonau adfywio ac ail-wneud y cysylltiadau synaptig â niwronau gyda chymorth celloedd canllaw (guidepost cells). Cyfeirir at hyn hefyd gyda'r term niwroadfywio.^[5]

Mae'r nerf yn dechrau'r broses trwy ddinistrio'r nerf distal (y gell pellaf o'r Anghysbell o'r pwynt ymlyniad neu darddiad) o safle'r anaf gan ganiatáu i gelloedd Schwann, lamina gwaelodol, a'r neurilemma ger yr anaf ddechrau cynhyrchu tiwb adfywio. Mae ffactorau twf nerfau'n cael eu cynhyrchu gan achosi i lawer o egin nerfau flaguro. Pan fydd un o'r prosesau twf yn dod o hyd i'r tiwb adfywio, mae'n dechrau tyfu'n gyflym tuag at ei gyrchfan wreiddiol dan arweiniad y tiwb adfywio. Mae adfywio nerfau'n broses araf iawn a gall gymryd sawl mis i'w gwblhau. Er bod y broses hon yn atgyweirio rhai nerfau, bydd rhywfaint o ddiffyg swyddogaethol o hyd gan nad yw'r atgyweiriadau'n berffaith.^[6]

Swyddogaeth

Mae nerf yn cyfleu gwybodaeth ar ffurf ysgogiadau electrocemegol (fel ysgogiadau nerfol a elwir yn botensial gweithredu) a gludir gan y niwronau unigol sy'n ffurfio'r nerf. Mae'r ysgogiadau hyn yn gyflym iawn, gyda rhai niwronau myelinedig yn dargludo ar gyflymder hyd at 120 /m/eiliad. Mae'r ysgogiadau'n teithio o un niwron i niwron arall trwy groesi synaps, lle mae'r neges yn cael ei throsi o neges drydanol i neges gemegol ac yna'n ôl i drydanol.^[7][8]

System nerfol

Y system nerfol yw'r rhan o'r anifail sy'n cydlynu ei weithredoedd trwy drosglwyddo signalau i ac o wahanol rannau o'i gorff.^[9] Mewn fertebratau mae'n cynnwys dwy brif ran, y system nerfol ganolog (CNS) a'r system nerfol ymylol (PNS). Mae'r CNS yn cynnwys yr ymennydd, coesyn (neu fôn) yr ymennydd a llinyn asgwrn y cefn. Mae'r PNS yn cynnwys nerfau'n bennaf, sef bwndeli caeedig o'r ffibrau hir neu'r acsonau, sy'n cysylltu'r CNS â holl rannau eraill y corff.

Gelwir nerfau sy'n trosglwyddo signalau o'r CNS yn nerfau modur neu echddygol (efferent), tra bod y nerfau hynny sy'n trosglwyddo gwybodaeth o'r corff i'r CNS yn cael eu galw'n synhwyraidd neu'n afferol. Mae nerfau asgwrn cefn yn gwasanaethu'r ddwy swyddogaeth ac fe'u gelwir yn nerfau cymysg. Rhennir y PNS yn dair is-system ar wahân, y systemau nerfol somatig, awtonomig ac enterig. Mae nerfau somatig yn cyfryngu symudiad gwirfoddol.

Mae'r system nerfol awtonomig yn cael ei rhannu ymhellach i'r systemau nerfol sympathetig a pharasympathetig. Mae'r system nerfol sympathetig yn cael ei actifadu mewn achosion o argyfwng i symud egni, tra bod y system nerfol parasympathetig yn cael ei actifadu pan fydd organebau mewn cyflwr hamddenol. Mae'r system nerfol enterig yn gweithredu i reoli'r system gastroberfeddol. Mae systemau nerfol awtonomig ac enterig yn gweithredu'n anwirfoddol. Gelwir nerfau sy'n gadael y craniwm yn nerfau cranial tra bod y rhai sy'n gadael y llinyn asgwrn cefn yn cael eu galw'n nerfau asgwrn cefn .

Arwyddocâd clinigol

Micrograff yn dangos ymlediad perinerol o ganser y prostad. Staen H&E.

Gall canser ledaenu trwy oresgyn y bylchau o amgylch nerfau. Mae hyn yn arbennig o gyffredin mewn canser y pen a'r gwddf, canser y prostad a chanser colorectaidd.

Gall nerfau gael eu niweidio gan anaf corfforol yn ogystal ag amodau fel syndrom twnnel carpal (CTS) ac anaf straen ailadroddus. Mae clefydau hunanimiwn fel syndrom Guillain-Barré, clefydau niwroddirywiol, polynewropathi, haint, niwroitis, diabetes, neu fethiant y pibellau gwaed o amgylch y nerf i gyd yn achosi niwed i'r nerf, a all amrywio o ran difrifoldeb.

Mae sglerosis ymledol yn glefyd sy'n gysylltiedig â niwed helaeth i'r nerfau. Mae'n digwydd pan fydd macroffagau system imiwnedd yr unigolyn yn niweidio'r gwainiau myelin sy'n inswleiddio acsonau'r nerf.

Mae niwrolegwyr fel arfer yn gwneud diagnosis o anhwylderau'r nerfau trwy archwiliad corfforol, gan gynnwys profi atgyrchau, cerdded a symudiadau cyfeiriedig eraill, gwendid yn y cyhyrau, proprioception, a'r ymdeimlad o gyffwrdd. Gellir dilyn yr archwiliad cychwynnol hwn gyda phrofion fel astudiaeth o ddargludiad y nerfau, electromyograffeg (EMG), a tomograffeg gyfrifiadurol (CT).

Hanes cynnar

Disgrifiodd Herophilos (335-280 CC) swyddogaethau'r nerf optig yn y golwg a'r nerf oculomotor mewn symudiad llygaid. Galluogodd dadansoddiad o'r nerfau yn y craniwm iddo wahaniaethu rhwng gwaedlestri (pibellau gwaed) a nerfau (Groeg yr Henfyd: νεῦρον (neûron) - "llinyn, ffibr planhigion, nerf").

Nid yw ymchwil modern wedi cadarnhau rhagdybiaeth William Cullen yn 1785 yn cysylltu cyflyrau meddyliol â nerfau corfforol,^[10] er y gall meddygaeth boblogaidd neu leyg ddal i alw "nerfau" wrth wneud diagnosis neu feio unrhyw fath o bryder neu betruster seicolegol, fel yn yr ymadroddion traddodiadol cyffredin "nerfau drwg",^[11] a "chwalfa nerfol".^[12]

Cyfeiriadau

1. Purves D, Augustine GJ, Fitzppatrick D (2008). Neuroscience (arg. 4th). Sinauer Associates. tt. 11–20. ISBN 978-0-87893-697-7.CS1 maint: multiple names: authors list (link)
2. Marieb EN, Hoehn K (2007). Human Anatomy & Physiology (arg. 7th). Pearson. tt. 388–602. ISBN 0-8053-5909-5.
3. Purves, Dale; Augustine, George J.; Fitzpatrick, David; Hall, William C.; LaMantia, Anthony-Samuel; McNamara, James O.; White, Leonard E. (2008). Neuroscience (arg. 4). Sinauer Associates. tt. 11–20. ISBN 978-0-87893-697-7.
4. Human Anatomy & Physiology (arg. 7th). Pearson. 2007. tt. 388–602. ISBN 978-0-8053-5909-1.Marieb EN, Hoehn K (2007). Human Anatomy & Physiology (7th ed.). Pearson. pp. 388–602. ISBN 978-0-8053-5909-1.
5. Kunik, D (2011). "Laser-based single-axon transection for high-content axon injury and regeneration studies". PLOS ONE 6 (11): e26832. Bibcode 2011PLoSO...626832K. doi:10.1371/journal.pone.0026832. PMC 3206876. PMID 22073205. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3206876.
6. Burnett, Mark; Zager, Eric. "Pathophysiology of Peripheral Nerve Injury: A Brief Review: Nerve Regeneration". Medscape Article. Medscape. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2011-10-31. Cyrchwyd 2011-10-26.
7. Human Anatomy & Physiology (arg. 7th). Pearson. 2007. tt. 388–602. ISBN 978-0-8053-5909-1.Marieb EN, Hoehn K (2007). Human Anatomy & Physiology (7th ed.). Pearson. pp. 388–602. ISBN 978-0-8053-5909-1.
8. Purves, Dale; Augustine, George J.; Fitzpatrick, David; Hall, William C.; LaMantia, Anthony-Samuel; McNamara, James O.; White, Leonard E. (2008). Neuroscience (arg. 4). Sinauer Associates. tt. 11–20. ISBN 978-0-87893-697-7.Purves, Dale; Augustine, George J.; Fitzpatrick, David; Hall, William C.; LaMantia, Anthony-Samuel; McNamara, James O.; White, Leonard E. (2008). Neuroscience (4 ed.). Sinauer Associates. pp. 11–20. ISBN 978-0-87893-697-7.
9. Tortora, G.J., Derrickson, B. (2016). Principles of Anatomy and Physiology (15th edition). J. Wiley. ISBN 978-1-119-34373-8.CS1 maint: multiple names: authors list (link)
10. Pickering, Neil (2006). The Metaphor of Mental Illness. International perspectives in philosophy and psychiatry. Oxford University Press. t. 99. ISBN 9780198530879. Cyrchwyd 27 May 2023. [...] William Cullen [...] as early as 1785 [...] postulated that certain mental disorders were the result of some unknown physical change in the nerves, for which he coined the term neurosis. This term has since quite altered its meaning, as it now refers not to a state of the nerves but to a nervous state.
11. For example: Austen, Jane (2010). Spacks, Patricia Meyer (gol.). Pride and Prejudice: An Annotated Edition. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. t. 32. ISBN 9780674049161. Cyrchwyd 27 May 2023. 'Mr. Bennet, how can you abuse your own children in such a way? You take delight in vexing me. You have no compassion on my poor nerves.' [...] 'You mistake me, my dear. I have a high respect for your nerves. They are my old friends. I have heard you mention them with consideration these twenty years at least.'
12. Pickering, Neil (2006). The Metaphor of Mental Illness. International perspectives in philosophy and psychiatry. Oxford University Press. t. 1. ISBN 9780198530879. Cyrchwyd 27 May 2023. [...] in everyday English we find [...] lay terms such as 'nervous breakdown' that relate to mental illness as a whole [...]