From Wikipedia, the free encyclopedia
شەڕی سارد یان جەنگی سارد (بە ئینگلیزی: Cold War) ڕێبازێکی دوژمنکارانە بوو کە ئەوەندە ئیمپریالیستەکان گرتیانە بەر لە پێش ھەموویانەوە ئەمریکا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی لە بەرامبەر یەکێتی سۆڤیەت و دەوڵەتە سۆسیالیستەکانی ئەوروپادا دوای کۆتایی ھاتنی جەنگی دووەمی جیھانی بە تایبەتی لە کۆتایی ساڵانی چلەکاندا. لە تایبەتمەندنییەکانی ئەم جەنگە پێشبڕکێ لە خۆ پڕ چەک کردن بە تایبەتی چەکی ناووکی، وە دامەزراندنی بنکەی سەربازی بە دەوری یەکێتی سۆڤیەتدا، بەگەڕ خستنی ھێز لە پەیوەندییە نێو دەوڵەتییەکاندا، ھەروەھا ڕەتکردنەوەی ھەموو ھەوڵێک بۆ چارەسەر کردنی ناکۆکییە نێو دەوڵەتییەکان لە ڕێگای دانوستانەوە.
سەرەڕای نەتوانینی زۆربەی لێکۆلەران و زانایانی بواری پەیوەندییە نێو دەوڵەتییەکان دا لە دیاری کردنی ماوەی دەست پێ کردنی ئەم جەنگە، بەڵام لەگەڵ ئەوەش دا زۆربەیان کۆکن لەسەر ئەوەی کە ماوەی ٥ ئازاری ساڵی ١٩٤٦ بە سەرەتای سەر ھەڵدانی ئەم جەنگەیە ئەمەش لەبەر ڕۆشنایی وتارەکەی"چرچڵ" بۆ دامەزراندن و پێکھێنانی یەکێتی سەربازی "ئەنگلۆ ئەمریکی" بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی مەترسی پەرەسەندنی کۆمۆنیزم.
ئەو دوو وڵاتە گەورەیە بریتی بوون لە یەکێتی سۆسیالیستی سۆڤیەت و ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا، کە زۆربەی خەڵک پێیان دەڵێن ڕوسیا و ئەمریکا. ھەر کام لەم دوو وڵاتەش ھاوپەیمانی تایبەت بە خۆیان ھەبوو. وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژھەڵات ھاوپەیمانی ڕوسیا بوون و وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاواش پشتیوانی ئەمریکا بوون. زۆرجار بەم ھاوپەیمانییەتییە دەوترێت یەکێتی ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا. زۆربەی وڵاتانی جیھان ھەوڵیان دا خۆیان بەدوور بگرن لەم دەرگیرییە بەڵان بۆ ھیچ وڵاتێک نەلوا کە بەتەواوی خۆی لە کاریگەرییەکانی بپارێزێ. جەنگی سارد ھۆکاری زۆری ھەبوو بەڵام ئەگەر وا بڕیار بێت کە تەنھا یەکێکیان ھەڵبژیرین، دەتوانین بڵێن ھۆکارەکەی «ترس» بوو. ڕوسیا لە ئەمریکا دەترسا و ئەمریکاش لە ڕوسیا دەترسا. ڕەوشی بەڕێوەبردنی وڵاتی ڕوسییە جیاواز بوو دەگەڵ ئەمریکا و ھەر کام لەوان دەترسان کە ئەوی دی شێوازی ژیان لە وڵاتەکەی لەناوبەرێت. ھەر کام لەوان باوەڕ و فیکری
جیاوازیان ھەبوو لەمەڕ پێشکەوتنەکانی داھاتوی جیھان. ڕێبەرانی ڕوسیا کومونیست بوون؛ یانی باوەڕیان وە بوو کە پاش خەباتی چینایەتی، دونیایەکی تازە دێتە بوون کە تێیدا ھەموو مرۆیەکان یەکسان دەبن، ھەموان لە موڵک وماڵ ھاوبەش دەبن و ھێز لە حکومەتی ناوەندی چرناکرێتەوە. لە ھەمان حاڵدا لە دەستپێکی شۆڕشی یەکێتی سۆڤیەتی ساڵی ١٩١٧ سیستەمێکیان دروست کرد کە حکومەت چاوەدێری تەواوی ھەبوو بە سەر ئیدارکردنی خەڵکەوە. ئەوان چاوەڕێی ئەوەیان دەکرد کە سیستەمی کۆمونیستی پەرەبسێنێ و ھەروەھا کومونیستەکان ستایشی ئەو شۆڕشانەیان دەکرد کە لە وڵاتانی دیکە سەریانھەڵدەدا.
ڕێبەرانی ئەمریکا خۆشیان لە کومونیستی نەدەھات. ھەوەڵ ئەوەی ئەوان پێیان وا نەبوو کە ئەم سیستەمە شتێکی بە سوود بێت لەبەرئەوەی بە بڕوای ئەوان لە سیستەمی سەرمایەداری (یان کێبڕکی کردن لە سەرمایەداری) خۆیان، خەڵکەی خۆشگوزەرانترن.
دووھەم ئەوەی ئەوان وا بیریان دەکردەوە کە کومونیزم واتە لەدەستدانی ئازادی؛ ئەوان وڵاتە کومونیستەکانیان وەکوو گرتووخانەی گەورە دەبینی کە پۆلیس فەرمانڕەوای بەسەر خەڵکەوە دەکات. ھەروەھا پێیان وابوو کە یەکێتی سۆڤیەت بەم پشتیوانی وستایش کردنەی بۆ شۆڕشەکان دەیھەوێ ھەموو وڵاتەکان قوت بدات. ئەمریکییەکان ھەوڵ و تەقەلای زۆریان دا بۆ ئەوەی ڕێگر بن لەوەی وڵاتانی دیکە ببنە سیستەمی کۆمونیستی. ھەم ڕوسییە و ھەم ئەمریکاش زلھێزانێک بوون کە چەکی پێشکەوتوو و مەترسیداریان ھەبوو؛ لەبەرئەوە ھەردولایان ترسیان لە ھێرشی لایەکەی دیکە ھەبوو.
لە جەنگی جیھانی دووەم ڕوسیا و ئەمریکا بۆ تێکشاندنی ئەڵمان لە ئەورووپا ھاوکاری یەکدی بوون. بەڵام بەر لە کۆتایی جەنگ ئەمریکا و ڕوسییە گومانیان لەسەر یەکتر ھەبوو. ڕوسیا ئیتر نەیدەویست جارێکی دیکە ئەڵمان ھێرش بکاتە سەر خاکەکەی وەکوو ساڵی ١٩٤١. لەبەر ئەم ھۆکارە ڕوسیا بەر لەجەنگەکە بەشێکی لە ئەوروپای ڕوژھەڵاتی خستبووە ژێر دەسەڵاتی خۆی ھەروەھا سنورەکانی ڕۆژئاواشی بەرفراوانتر کردبوو. ھەروەکو لە کاتی جەنگ، ڕوسیا ئەڵمانییەکانی وەلانا و وڵاتانی ڕۆژھەڵاتی ئەوروپای ڕزگار کرد، ھەروەھا لە ناوچەکانی خۆی چەندین حکومەتی سوسیالیستی دروست کرد. ئەو سنورەی کە لە نێوان ئەم وڵاتانە و ئەوروپای ڕۆژاوا کێشرا پێی دەڵێن «پەردەی ئاسنین». (پەردەی ئاسنین دەستەواژەیەک بوو بۆ ئەو سنورەی کە لە ئەورووپا دروستکرابوو لە نێوان ڕۆژئاوای دیموکرات و ڕۆژھەڵاتی کومونیستی کە بۆ یەکەم جار ئەم دەستەواژەیە لە لایەن وینستۆن چێرچیل بە کار ھات. و) ڕوسییەکان بۆ ئەوەی پارێزگاری لە سنورەکانی خۆیان بکەن لە باکوری وڵات، دەیانویست ھاوپەیمانی لە گەڵ ھەموو وڵاتان لە تورکییەوە بگرە تا کۆریا ببەستن بۆ ئەوەی دڵنیا بن کە یەکێتی سۆڤیەت وڵاتێکی بەھێزە و ھیچ ھێزێک نەتوانێت لەو بەرەیەوە ھێرش بکاتە سەریان. گەرچی ئەم خاڵە لە دیدی ڕوسەکانەوە لۆجیکانە بوو بەڵام لە گەڵ بیری ئەوروپییەکان ناتەبا بوو، ڕوسییە دەیویست بەشێکی گەورە لە ئاسیا و ئەورووپا داگیر بکات، بەتایبەت سیستەمێکی حکومەتی سەپاندبوو بەسەر ڕۆژھەڵاتی وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژھەڵات کە خۆیان ویستیان لێ نەبوو. وڵاتانی ئەوروپای ڕوژھەڵات ترسیان لەم پێشڕەویەی ڕوسیا ھەبوو و چاویان لە پشتیوانی وھاوکاری ئەمریکا بوو. لەبەر ئەم ھۆکارە سوپای ئەمریکا لە ئەوروپای ڕۆژاوا مایەوە. ئەمریکا دەوڵەمەندترین ھێزی جیھانی بوو کە دەیتوانی چەک و سوپا دەستەبەر بکات بۆ
پشتیوانی کردن لە وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژاوا و تەنھا وڵات بوو کە بەھێزترین چەکی ئەو سەردەمەی ھەبوو (چەکی ئەتۆمی). گەرچی ڕوسیا سەربازی زیاتری ھەبوو بەڵام ھیچ کات جورئەتی ئەوەی نەبوو ھێرش بکات، چونکە دەیزانی ئەمریکا بە چەکی ئەتۆمی دەیتوانی ھەموو شارەکانی ڕوسیا تەخت بکات. سەرۆک کۆماری ئەو کاتەی ئەمریکا، ترومن، پێی وابوو کە کومونیزم ھێزی شەیتانییە کە ئازادی تاکە کەسی سەرکوت دەکات. ئەو بەڵێنی بە خەڵکی نەتەوە یەکگرتوەکان دابوو کە لە ھەموو شوێنێک پشتیوانی لە «خەڵکی ئازادی» جیھان دەکات.
لە کۆتایی جەنگ، ئەورووپا ڕووبەڕوی کێشەی سەختی کۆمەڵایەتی و ئابووری بوویەوە. لە ئەورووپا، پیشەسازی، کیڵگە و ڕێگای شەمەندەفەر وێران ببون و ملیۆنان کەس ببونە پەناھەندەی بێ حاڵ وماڵ. (جۆرج مارشاڵ) وەزیری دەروەی ئەمریکا پلانە بەناوبانگەکەی خۆی خستە ڕوو کە بەپێی ئەو پلانە دەبێ ھەموو وڵاتەکان بەژدار بن لە ھاوکارییەکانی ئەمریکا بۆ وڵاتانی دیکە تا ئەو کاتەی ڕێکبکەون لەسەر بونیادنانەوەی ئەورووپا. لەبەرئەوەی ئەم پێشنیارە بە سوودی ئینگلتەرا، فەڕانسە و زۆربەی وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژاوا بوو، بە خێرای ھەموویان پەسەندیان کرد. لە لایەکی دیکەوە ڕوسیا ئەم ھەوڵەی ئەمریکای بە داگیرکردنی ئەورووپا دەبینی و ڕێگری دەکرد لەوەی ھیچ وڵاتێکی کومونیستی شەریک بن لەم پێشنیارە.
ھۆکاری سەرەکی دمبەدمەی ڕوسیا و ئەمریکا لەسەر ئەڵمان بوو. ڕوسیا پێی وابوو ئەڵمان مەترسییەکی گەورەیە بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی جیھان. لە ڕاستیدا ئەڵمانی نازی بە ڕێبەرایەتی ھیتلەر ببوە ھۆی تەشەنەی جەنگ و نابودی ئەورووپا. ھێشتا لە دڵی ڕوسەکان زامەکانی ٢٠ میلیۆن شەھید لە ھاونیشتیمانیان سارێژ نەببوو. ئەڵمان و بەرلینیان کردبووە چوار بەشەوە (ناوچەی ئینگلتەرا، ئەمریکا، فەڕانسە و ڕوسیا). لەبەرئەمە ئەڵمان دابەش کرابوو و تەواو لاواز دەھاتە بەر چاو بەڵام ھێشتا ڕوسییەکان ھەر گومانیان ھەبوو.
ئەم ڕاستییەی کە ڕوسیا و ئەمریکا دژ بەیەک بوون ببوە موشکیلە بۆ ھەر چوار دەسەڵاتداری بەرلین. بەرلین کەوتبووە ناوەڕاستی بەشەکەی ژێر دەستی ڕوسیا و
بەتەواوی دوور خرابوەوە لە بەشەکەی ڕۆژئاوای ئەڵمانی ژێر دەستی ھاوپەیمانان. ئەوان دەیانھەویست ناوچەکانی خۆیان لە بەرلین کۆنتڕۆڵ بکەن بەڵام ڕوسیا دەیھەویست کە ھەموو بەرلین لە بەشێکی ناوچەی ژێر دەستیان لە خاکی ئەڵمان بێت.
لە حوزەیرانی ساڵی ١٩٤٨ یەکێتی سۆڤیەت بە بیانوی لەناوبردنی پشێویی دارایی، ھەموو ڕێگاکانی وشکانی بۆ شاری بەرلین گەمارۆدا. ھاوپەیمانانی ڕۆژاوا بە ھۆی ناردنی خۆراک لە ڕێگەی ئاسمانییەوە ئەم گەمارۆیەیان شکاند. سوود وەرگرتن لە ھێزی سەربازی بۆ شکاندنی ئەم گەمارۆیە ڕەنگە جەنگێکی گەورەی دیکەی لە ئەورووپا لێکەوتبایەوە. بەڵام ڕۆژئاوایەکان لەو فکرەدابوون کە ھەرچی زووە ئەگەر ڕێگە لەم ھەڕەشەیەی ڕوسیا نەگرن ئاسایشی داھاتووی وڵاتانی ڕۆژاوا دەکەوێتە مەترسییەوە. پێشتر لە ھەمان ساڵ حکومەتێکی کومونیستی لە لایەن ڕوسیاوە پشتویانی دەکرا و جڵەوی حکومەتی چێکسڵاوکی گرتبویە دەست.
ڕۆژئاوای بەرلین نزیکەی یانزە مانگ پشتی بە ڕێگەی ئاسمانی بەستبوو کە ھاوکاریان بۆ دەھاتە ناو شارەکەوە. فڕۆکەکان تەنھا خۆراکیان دەگەیاندە شارەکە. خۆراکی خەڵکی بەرلین زۆر سادە بوو. پێکھاتبوو لە سەوزی وشک، شیری وشک، کامپوتی گۆشت و ڕێژەیەکی کەم شەکر و کەرە. سوتەمەنی جیرەبەندی کرابوو و کارەباش زۆر کەم بوو. بەھەرحاڵ، گواستنەوەی خۆراک لە ڕێگای ئاسمانی سەرکەوتوو بوو و کاتێک کە یەکێتی سۆڤیەت لە ئایاری ١٩٤٩ دەستی لە گەمارۆ ھەڵگرت.
زیاتر لە ٢، ٠٠٠، ٠٠٠ تۆن خۆراکیان بردبوویە بەرلین و ھێزی ئاسمانی ھاوپەیمانان زیاتر لە ٣٠٠، ٠٠٠ سەفەری ئاسمانیان بۆ بەرلین ئەنجام دابوو.
ڕۆژاوا جارێک لە جەنگی سارد سەرکەوتنی بەدەست ھێنابوو، بێ ئەوەی ھیچ شەڕێک ڕویدابێت. یەکێتی ئەورووپا لە ژێر باڵی ئەمریکا زیاتر لێکتر نزیک ببونەوە. ئەمریکییەکان ببونە ئەندام لە ڕێکخراوێکی ھاوپەیمانی وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژاوا (بەناوی یەیمانی ئەتڵەسی باکوور یان ناتۆ. ئیدارەی ناوەندی پەیمانی ناتۆ لە فەرانسە بوو (ئێستا بنکەی سەرەکی لە برۆکسێلە پایتەختی بەلجیکا).
ئەمریکییەکان دەستڕۆییان ھەبوو بە سەر ناوچەکانی زەریایی ھێمن. لە ساڵی ١٩٤٥ ئەمریکا بە تەنھایی ژاپۆنی شکست خواردووی داگیر کرد. لە ساڵی ١٩٤٩ بە ھۆی دامەزراندی حکومەتێکی گەورەی کومونیستی لە چین لە لایان مائوتسە تۆنگ، ئەمریکا ترسی ھەبوو لە بەرفراوانبوونی کومونیزم لە ئاسیا. ڕوسییە، ھاوپەیمانی چین بوو و ھەروەھا لە زەریایی ھێمن ھێزێکی باشی ھەبوو و دەیویست چینیش بۆ خۆی ھێزێکی گەورە بێت و ناوچەیەکی بەرفراوانتر بۆ خۆی دەستەبەر بکات. بەڵام ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا خۆی بە دوور گرت لەوەی بە ڕەسمی دان بە ھێزی چین دابنێت و پشتیوانی لە نەتەوەگەرکان دەکرد کە شکستیان خواردبوو وە پاشەکشەیان کردبوو بۆ دورگەی تایوان (فورموز).
مشتومڕی ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا لە ئاسیا لەسەر کۆریا گەیشتبووە لوتکە. لە کۆتایی جەنگ، واتە لە ساڵی ١٩٤٥، کۆریا کە بەشێک بوو لە ئیمپراتۆرییەتی ژاپۆن دابەش کرابوو. بەشی باکوورەکەی یەکێتی سۆڤیەت و بەشی باشورەکەی ئەمریکا بەڕێوەیان دەبرد. لە حوزەیرانی ساڵی ١٩٥٠ دوای چەندین ساڵ مشتومڕ لە نێوان ئەم دوو بەشە کە تازە سەربەخۆیان بەدەستھێنابوو کۆریای باکوور کە کۆمونیست بوو ھێرشی بردە سەر کۆریای باشور و ھەموو وڵاتەکەی داگیر کرد. ئەمریکا کە ترسی لێنیشتبوو بە ھۆی داگیر کردنی کۆریای باشور لە لایەن کومونستییەکانەوە بۆیە داوای ھاوکاری لە نەتەوە
یەکگرتوەکان کرد. لە ماوەیەکی کورت ھێزەکانی پانزە وڵات لە جەنگی دژ بە ھێزەکانی کۆریایی باکوور یەکێتییەکیان پێکھێنا. ئەمە ھەوەڵین جەنگی ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا بوو. گەرچی ڕوسیا و ئەمریکا بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ نەچووبونەوە ناو جەنگەوە بەڵام سەربازە ئەمریکییەکان بەشێکی گەورەی سوپای نەتەوە یەکرتوەکانیان پێکھێنابوو. جەنگ بە تەواوی لە زەرەری کۆریای باکور بوو و ھێزەکانی نەتەوەیەکگرتوەکان پیًشڕەویان کرد تا سنوری چین. چین بە شێوەی ڕاستەوخۆ نەچوو بووە ناو جەنگەوە چونکە بە مەترسی دەبینی بۆ سەر ئاسایشی خۆی. تەنھا ھێزێکی خۆبەخش کە پێکھاتبوون لە ١٥٠، ٠٠٠ سەرباز چوون بۆ پشتیوانی کۆریای باکوور. ھێرشی چینییەکان ئەوەندە کاریگەر بوو کە فەرماندەی ئەمریکییەکانی ناو ھێزەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان ترسی لێنیشت و ھەڕەشەی بۆمبارانکردنی بارەگا سەربازییەکانی چینی کرد لە مەنچووری. خەریک بوو کار لەکار بترازێ و
جەنگی جیھانی سێیەم سەرھەڵبدات و ھەروەھا خەریک بوو ڕوسییە و بۆمبی ئەتۆمیشی تێبکەوێت. بەڵام ئەو فەرماندە لە
کار دوورخرایەوە و لە ساڵی ١٩٥١ گفتوگۆی ئاشتیانە دەستی پێکرد. لە جەنگی ساردی ئاسیا ئەمریکییەکان توانین چەندین وڵات بکەنە دۆستی خۆیان و پارێزگاری لە ناوچەکە بکەن لەوەی کە ڕوو لە کومونیستی بکەن. بەم ڕێکخراوە دەوترێت پەیمانی یەکێتی باکووری ڕۆژئاوای ئاسیا یان (سیتۆ). ئەمریکییەکان دەگەڵ وڵاتانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستیش ھەر لەم بارەیەوە ھاوپەیمانییەتیان بەست. ئامانجی سەرەکی ئەوە بوو کە لە چواردەورەی سنورەکانی باکوری ڕوسیا بنکەی سەربازی دروست بکەن و ڕێگربن لە بەرفراوانبوونی کومونیزم بۆ باشوور، ھەروەھا ئامانجیشیان پارێزگاری کردن بوو لە زەخیرەی نەفت کە وڵاتانی ڕۆژاوا پێویستیان پێ بوو.
تا ساڵی ١٩٥٣ ڕوسییەکان نەک ھەر زانیاریان لەسەر چەکی ئەتۆمی پەیدا کردبوو بەڵکو پێشبڕکێی دروستکردنی تازەترین چەکی ئەتۆمی لە گەڵ ئەمریکا دەکرد. ئەگەر ھەرکامیان سوودیان لە چەکی ئەتۆمی وەرگرتبایە دەیانتوانی کۆتایی بە جەنگی کۆریا بێنن بەڵام وێرانکاری گەورەیان دەھێنایە بوون. پەیوەندییەکی نوێ لە نێوان ئەم دوو زلھێزە پێویست بوو بۆ ئەوەی بە دوور بن لە بەکارھێنانی چەکی ئەتۆمی. ڕوسیا و ئەمریکا پێداچوونەوەیان بۆ سیاسەتەکانی خۆیان کردەوە چونکە دەیانزانی کە دەبێ لە گەڵ یەک مەسڵەت بکەن.
ستالین، ڕێبەری یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٥٣ مرد. جێنشینی ئەو خرۆشچف سیاسەتێکی میانڕەوی پەیڕەو دەکرد و دەیویست لە گەڵ ڕۆژاوا دانوستان بکات.
خرۆشچف دڵنیا بوو لەوەی کە دەست پێشخەری بۆ ئاشتەوایی نیشانی دەدات کە کام نیزام و سیستەم باشترە: سیستەمی دیموکراتی ڕۆژاوا یان سیستەمی سۆسیالیستی یەکێتی سۆڤیەت. ھەر دوو زلھێزەکە بڕیاریان دا لە گەڵ یەکتری پەیوەندی مرۆیی ببەستن. ڕۆژئاواش ڕووی خۆشی بۆ ئەم ڕەوشە دۆستانەی ڕوسیا نیشان دا. ئایزنھاوەر، سەرۆک کۆماری ئەو کاتەی ئەمریکا پێشنیاری کرد کە بۆ بەدەست ھێنانی زانیاری لەبارەی شوێنی بنکە سەربازییەکان لە ھەر دوو لای پەردەی ئاسنین ڕووپێویی بکەن بۆ ئەوەی ترسی سەرڵھەدانی جەنگ کەمتر بێتەوە. بەڵام ڕوسییەکان ئەم پێشنیارەیان پەسەند نەکرد.
بەداخەوە گەشبینی ھەردوولا بە ھۆی ھەبوونی ڕێگریی ناکام مایەوە. ھەوەڵین ڕێگری بریتی بوو لە پەیمانی وارسۆ. ڕوسیا بەم پەیمانە ویستی بەرامبەر ناتۆ بوەستێتەوە.
ئێستاکە ڕوسیا ھەموو وڵاتانی کومونیستی ڕۆژھەڵاتی ئەوروپای لە چواردەوری خۆی کۆکردبووەوە. ھەڵبەت تەواو ئاسایی بوو کە ئەو وڵاتانە ھاوپەیمانی لەو جۆرە دروست بکەن بەڵام کاتێک سوپای ھەر دوو زلھێزەکە لە دەوری پەردەی ئاسنین نزیک دەبونەوە بارودۆخەکە خراپتر بوو. کاتێک کە ھێزەکانی ڕۆژاوا ڕێگەی چەکداربوونەوەی ڕۆژئاوای ئەڵمانیان دا و کردیانە ئەندام لە ناتۆ ئەم ئاڵۆزییە زیاتر بوو.
دوای ئەوە لە ساڵی ١٩٥٦ چەندین شۆڕشی دژ بە ڕوسیا لە پوڵەند و ھەنگاریا ڕوویاندا. کاتێک زانیان شۆڕشەکەی ھەنگاریا خەریکە سەرکەوتوو دەبێ، خرۆشچف دەستوری بە سوپاکەی خۆی دا کە دووبارە ئارامی وئاسایش بگەرێننەوە بۆ ھەنگاریا. وڵاتانی ڕۆژاوا بە جۆرێک دەیانڕوانییە ئەم ڕوداوە کە ئەگەر ڕوسیا بە ھێزێکی لەوجۆرە بیھەوێ وڵاتێکی بچوکی وەکوو ھەنگاریا شکت پێ بێنێت ئیتر ھومێدێکی لەوجۆرە نییە بۆ(ئاشتی و سەبرگرتن) لە نێوان ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا.
ھۆکارێکی دیکەی گومانەکان ئەوە بوو کە لە ساڵی ١٩٦٠ فڕۆکەکانی سیخوڕی ئەمریکا بە ئاسمانی ڕوسیا دەسوڕانەوە. ئەمریکییەکان نکۆڵیان لەوە کرد بەڵام ڕوسەکان یەکێک لە فڕۆکەکانیان خستە خوارەوە و فڕۆکەوانەکەیان دەستبەسەر کرد.
لە ساڵی ١٩٤٩ داگیر کردنی ئەڵمان کۆتایی پێھات بەڵام سەربازەکانی ھەردوولا لە ئاڵمان مانەوە. ئەو ناوچانەی لە ژێر دەستی فەڕانسە، بەریتانیا ئەمریکا بوو سەرەنجام گۆڕدرا بۆ کۆماری فیدڕاڵی ئەڵمان یان ئەڵمانی ڕۆژاوا؛ لە حاڵێکدا کە ناوچەکەی ژێر دەستی ڕوسیا ناوینرا کۆماری دیموکراتی ئاڵمان یان ئەڵمانی ڕۆژھەڵاتی کومونیستی. شاری بەرلین دابەش کرابووە سەر دوو بەش و کەوتبووە ناوەڕاستی ڕۆژھەڵاتی ئاڵمان. سنوری نێوان ڕۆژھەڵات و ڕۆژئاوای ئاڵمان بە تەواوی لە ژێر چاوەدێریدا بوو بەڵام خەڵکی دەیانتوانی بە ئازادی لە نێوان ڕژھەڵات و ڕۆژئاوای بەرلین ھاتوچۆ بکەن. لە ساڵانی ١٩٥٠ ھەزاران نەفەر لە خەڵکی ئەڵمانی ڕۆژھەڵات ھەڵاتن بۆ ناوچە ئاست بەرزەکان و دواتر کۆچیان کرد بۆ ئەڵمانی ڕۆژاوا. زۆربەی ئەمانە کرێکاری کارزان بوون و پیشەوەر بوون و پیشەسازی ئەڵمان بە بێ ئەمانە بەرەو وەستان دەچوو. ھەر لەبەر ئەمە لە ساڵی ١٩٦١ ئەڵمانی ڕۆژھەڵات دیوارێکی بەرزی لە ناوەڕاستی بەرلین دروست کرد و بە سەختی چاوەدێری دەکرد. ھەندێک لە خەڵکی ئەڵمانی ڕۆژھەڵات کە دەیانھەویست بە سەردیوارەکە بپەڕنەوە بۆ بەری ڕۆژئاوای بەرلین دەکەوتنە بەر دەستڕێژی گولەی پاسەوانەکان. ئەمە بووە ھۆی ئەوەی کە خەڵکی ڕۆژاوا وا بیر بکەنەوە کە سیستەمی کۆمونیستی خراپە.
لە ساڵی ١٩٥٩ سوپای چریکی شۆڕگێڕێکی لاوی کوبایی کە ناوی فیدڵ کاسترۆ بوو، حکومەتی دیکتاتۆری ستەمکاری کوبای واتە (باتیستا) لە کوبا لە ناوبرد، کە دورگەیەکە لە دەریای کارائیب.
کاسترۆ زۆر دژ بە ھێزی سەربازی و ئابووری ئەمریکا بوو لەو ڕوانگەوە کە ئەمریکا دەوڵەتەکانی ئەمریکای ناوەڕاستی خستبووە ژێر سوڵتەی خۆی و ھەمیشە پشتیوانی (باتیستای) دەکرد. کاسترۆ کومونیست بوو و حکومەتە سوسیالیستە نوێیەکەی پەیوەندی ھەمیشەی ھەبوو لە گەڵ ڕوسیا. بۆ یەکەم جار ڕوسیا ھاوپەیمانی لە ئەمریکای لاتین پەیا کردبوو کە تەنھا ١٠٠میل لە نەتەوەیەکگرتوەکانی ئەمریکاوە دوور بوو.
ئەمریکییەکان بنکەی سەربازی گرنگیان لە کوبا ھەبوو و دەیانھەویست دڵنیا بنەوە لەوەی ئەم بنکانە ھیچ زیانیان بەرنەکەتووە. ناچار ھانای بۆ ئەو کوبایانە برد کە دورخرابوونەوە بۆ ئەمریکا و لەوێ دەژیان، داوای لەوان دەکرد و پشتیوانیشی دەکردن بۆ ئەوەی ھێرش بکەنە سەر کوبا وکاسترۆ لە ناو بەرن. ھەڵبەت ئەمریکییەکان لەم کارەیان تەواو دووچاری شکست بوونەوە بەڵام ئەم ھێرشە ئەو دڵنیایەی بە کاسترۆ دا کە ئەگەر جارێکی دیکە لەم ھێرشانە بکرێتە سەری دەبێ داوای یارمەتی لە ڕوسییە بکات. کوبایەکان داوای ھاوکاری سەربازیان لە ڕوسیا کرد و لە ساڵی ١٩٦٢ چەکی قورس وموشەکەکانی ڕوسیا گەیشتنە کوبا. ئەگەر ئەم چەکانەی ڕوسیا لە کوبا جێگیرکرابان بەڕاستی ناتۆ دەکەوتە خەتەرەوە چونکە سیستەمی پارێزگاری ئەوان لە خاکی ئەمریکا شکستی
دەھێنا. شارەزایانی بواری سەربازی پێویستییەکانیان بە وردی بەرڕەسی کرد. ئەگەر چەکە ناوەکییەکان لە خاکی کوبا جێگیر کرابان بەشێکی زۆر لە خاکی ئەمریکا نابود دەبوو.
جۆن ئێف کەنەدی بڕیاری دا (دابڕگەیەک بۆ ھەموو ئەو چەکانە دروست بکات کە دەنێردرانە کوبا) ھێزە دەریایی و ئاسمانییەکانی ئەمریکا ڕێگریان دەکرد لە ھەرکەشتییەک کە گومانی ئەوەی لێکرابا کە موشکی پێیە بۆ کوبا. ھەڵبەت ئەگەر ئەمریکییەکان ئەو کەشتیانەیان پشکنیبایە یان ڕێگریان کردبایە بچنە ناو کوباوە مەترسی ئەوەی ھەبوو کە ڕوسیا ڕێگای توندتر بگرێتە بەر و لەوانەبوو ئەمریکا بۆمباران بکات. مەترسی ڕودانی جەنگێکی ئەتۆمی نزیک بوو. لە ٢٤ی تشرینی یەکەم، ھەژدە کەشتی ڕوسی بەرەو کوبا بەڕێکەوتن ئەو شوێنەی کە پاسەوانەکانی ئەمریکا لەوێدا جێگیر
کرابوون. ئێوارەی ھەمان ڕۆژ ھەموو کەشتییەکان بە ڕێی خۆیاندا گەڕانەوە بۆ وڵاتەکەیان. خرۆشچف چاوپۆشی لە ڕوداوەکە کردوو و دونیا لە مەترسی ئەو جەنگە ڕزگاری بوو.
ھەردوولا دەستیان کرد بە گفتگۆ کردن تا ئەم قەیرانە کۆتای پێ بێنن. لە کۆتایدا لە گەڵ یەک ڕێککەوتن. ڕوسیا ڕەزامەندی دەربڕی ھەموو موشکەکانی بکێشێتەوە و بنکەکانی بێ چەک بکات. ئەمریکییەکانیش بڕیاریان دا گەمارۆی دەریای لەسەر کوبا لادەن و ھێرش نەکەنە سەری.
کاریگەرییەکانی قەیرانی کوبا زۆر گرینگ بوون. دوو زلھێز، واتە ڕوسیا و ئەمریکا، گەیشتنە ئەو ئەنجامە کە مشتومڕی لەو جۆرە ھیچ کات نابێت ڕووبداتەوە چونکە دەرئەنجامی مەترسیداری دەبێت. لە ڕاستیدا بەھۆی زەروری بوونی ئەم بابەتە ھەردوولا بە دوای چارەیەک بوون بۆ گەیشتن بە پێکەوەژیانی ئاشتیانە. بۆ دروستکردنی پەیوەندی باشتر لە نێوان خۆیاندا ھێڵی تەلەفونیان لە نێوان واشینگتۆن و مۆسکۆ خستە کار.
لە پاش کۆریا وڵاتێکی دیکە کە مشتومڕی نێوان چین و ئەمریکییەکانی لێکەوتەوە ڤێتنام بوو. ئەم وڵاتەش کە کەوتبووە باکووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا کرابووە دووبەش، بەشی باکووری کومونیست و باشورەکەی غەیرە کومونیستی بوو. لە ساڵانی ١٩٦٠ جەنگێکی خوێناوی و درێژخایەن لەو ناوە ڕویدا و ئەمریکییەکان شکستیان ھێنا لەوێ. بەشی گەورەی شەڕەکە شەڕی چریکی و لە دارستان و لادێکانی باشووری ڤێتنام بوو. کومونیستەکانی باکووری ڤێتنام پشتیوانی ئەم چریکانەیان دەکرد. ئەمریکییەکانیش پشتیوانیان لە باشووری ڤێتنام دەکرد و بە فڕۆکەش ئازۆقە جەنگییەکانی بۆمباران دەکرد. ئەم جەنگە چەندین ساڵی خایاند بەڵام ھیچ کات سنورەکانی ھیند و چینی نەبەزاند و ھیچکات چین و ڕوسیاش ڕاستەوخۆ نەھاتنە ناو جەنگەکەوە. ئەمریکا تەنھا بۆمبارانی دەکرد بەڵام باکووری ڤێتنامی داگیر نەکرد لەترسی ئەوەی جەنگەکە گەورە نەبێت و نەگاتە ئەو ئاستەی چین و ڕوسیاش تەداخولی جەنگەکە بکەن.
لەگەڵ ئەوەی ئەمریکا بە ھەموو جۆرە چەکێک (بێجگە لە چەکی ئەتۆمی) ھێرشی کردە سەر چریکەکان، بەڵان ھێشتا نەیتوانی شکستیان پێ بھێنێ و یاخود ڕێگری بکات لە ناردنی ھاوکارییەکانی باکووری ڤێتنام. سەرەنجام سەربازە ئەمریکییەکان لە پاش ڕاگەیاندنی ئاتەش بەست لە ساڵی ١٩٧٢ لە باکووری ڤێتنام چوونە دەرەوە. بەڵام جەنگ لە ھیند و چین ھەروا بەردەوامی ھەبوو.
لە کانوونی یەکەمی ١٩٧٩ تاکو شوباتی ١٩٨٩. گروپێکی یاخیبوو کە ناسراو بوون بە موجاھیدین، لە پاڵ گروپێکی بچووکی ماویزم، شەڕێکی چریکیان دژی سوپای سۆڤیەت و کۆماری دیموکراتی ئەفغانستان ھەڵگیرساند، بە زۆری لەنێو جەرگەی شارەکانی وڵاتەکەدا. گروپی موجاھیدین لەلایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە پڕچەک دەکران و پشتگیریان لێدەکرا.
دەزگای ھەواڵگریی ناوەندی کەوا لە ئەرشیفی جەنگەکەدا ئامانجی ئەمەریکییەکانی لەم جەنگەدا ڕوونکردۆتەوە ئاماژەی بەوا داوە کە «دەزگای ھەواڵگری ناوەندی ڕۆڵێکی دیاری ھەبوو لە زیادکردنی کاریگەری ئەمریکییەکان بە پڕچەککردنی گروپە یاخیبووەکان ئەمەش لەپێناو بێزارکردنی سۆڤیەتییەکان، و بە ھاوکاری دەزگا ھەواڵگرییەکانی پاکستان بەردەوام ئەمریکییەکان لە گفتوگۆدابوون لەگەڵ ئەو گروپانە».[٤٥]
لە پاش قەیرانی کوبا ھەندێک بابەت ھاتنە پێشەوە کە ھێزەکانی ڕۆژاوا خۆیان لە بەرامبەر ڕوسیا بینییەوە بەڵام لەگەڵ ھەموو ئەم ئاڵۆزیانە و جەنگی ڤێتنامیش، لەپاش ساڵی ١٩٦٣ پەیوەندییەکان باشتر بوون. ھەڵبەت بۆ ئەم
بابەتە بەڵگەی زۆر ھەن. ڕێبەرانی ئەم وڵاتانە بە تەاوی لەوە بە ئاگا بوون کە کە کاریگەرییەکانی چەکی ئەتۆمی چ دەرئەنجامێکی مەترسیداری دەبێت. ساڵانێک بوو کە چەکی ناوەکیان تاقی دەکردەوە و ئێستا دەترسان لەوەی ولاتانی دیکەش ھەمان چەک دروست بکەن و لە ئەنجامدا ڕێژەی ڕادیۆئەکتیڤ لە ھەوادا ڕوو لە زیادبوون دەکات.
چەند مانگێک بەسەر قەیرانی کوبا تێپەڕییبوو، بەریتانیا، ئەمریکا و ڕوسیا ڕێکەوتن لەبارەی ڕاگرتنی تاقیکردنەوە ناوکییەکانی ناو دەریا و فەزا و ئەودیو فەزاش. ئەمە
ھەوەڵین ھەنگاو بوو بۆ کۆنتڕۆڵ کردنی چەکی ناوەکی. ڕوسیا ئیتر نەیدەتوانی پشت بە وەفاداری وڵاتانی ھاوپەیمانە کومونیستەکانی ببەستێت. یوگسلاڤیا ھەوەڵین وڵات بوو کە لە ساڵی ١٩٤٨ خۆی بە دوور گرت لە ڕوسیا. ڕۆمانیا لە گەڵ ھەبوونی کێشەی نێوان ڕوسیا و ڕۆژاوا بەڵام دەرگای بۆ دانوستان کردەوە و دەرگای بە ڕووی گەشتیارەکانی ئەو وڵاتانەدا واڵا کرد. ئەلبانیاش ڕووی لە ڕوسیا وەرگێڕا. لە چکسلاوکیا حکومەتی نوێ سانسۆریان وەلاناو ئازادییەکی زیاتریان دا بە خەڵکەکەی. ڕۆسیا دەترسا کە چکسلاوکی لە پەیمانی وارسۆ بچێتە دەرەوە. ناچار جارێکی دیکە لە ساڵی ١٩٦٨ لە گەڵ ھاوپەیمانەکانی ھێرشی کردە سەر چکسلاوکی و وێرانیان کرد.
بەڵام خولیای ژیانی ئازاد و خۆشبەختی زیاتر بۆ خەڵکی وڵاتانی کومونیستی ئەوروپای ڕۆژھەڵات ھەر بەردەوامی ھەبوو. لەبەرئەمە تا ساڵانی ١٩٧٠ یەکێتی سۆڤیەت چەندین گرێبەستی بازرگانی و پەیوەندی نزیگتری لە گەڵ وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژاوا واژۆکرد، لەوانەش ئەڵمانی ڕۆژاوا، چونکە ڕوسیا ھەر لەسەرەتای جەنگی ساردەوە ترسی لەم وڵاتانە ھەبوو.
لە ساڵی ١٩٦٣ چین و ڕوسیا لەسەر ھاوکارییەکانی ڕوسیا بۆ چین مشتومڕیان بوو و ھەروەھا کێشەیان ھەبوو لە سەر سنورە دوورودرێژەکەی نێوانیان. ھەروەھا لە بارەی
چۆنیەتی دروست بوونی کومونیستەوە دمبەدمەیان بوو. لە ئەنجامدا ئیتر چین کەمتر پشتی بە ڕوسیا دەبەست و کەم کەم ڕێبەرایەتی ھەندێک گروپی کومونیستی دەکرد کە دژ بە سیاسەتەکانی ڕوسیا بوون. چین پەیوەندی دۆستانەی لە گەڵ وڵاتانی ڕۆژاوا بەست و بە ئەندامبوونی لە نەتەوەیەکگرتووەکان لە ساڵی ١٩٧٢ نەک ھەر لە گەڵ وڵاتانی ئاسیا و ئەفریقا بەڵکو لە گەڵ ئەمریکاش خۆی گونجاند.
بە درێژای ساڵەکانی دوای جەنگی جیھانی دووھەم زۆرێک لە وڵاتانی ئاسیا و ئەفریقا کە موستەعمەرەی بەریتانیا، فەڕانسە و ھۆڵەند (ھەندێ وڵاتی دیکەش) بوون سەربەخۆیی خۆیان بەدەست ھێنا. ڕێبەرانی ئەو وڵاتانە بۆ نموونە وەکو نەھرۆ لە ھیندستان و نیکرۆمە لە غانا نەیاندەویست وڵاتەکانیان لەم جەنگی ساردە بکەوێتە ژێر دەسەڵاتی زلھێزەکانی ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا.
بەڵکو دەیانھەویست بێ لایەن بمێننەوە و جیھانی سێیەم دروست بکەن. ھەروەکو ئەم وڵاتانە سەربەخۆیان بەدەست ھێنا ھەروەھا بوونە ئەندامیش لە نەتەوە یەکگرتوەکان و مافی دەنگدانیان وەرگرت و ئیتر پێویست نەبوو لایەنگری ئەمریکا یان ڕوسیا بن. کاتێک ئەم ڕێکخراوە لە ساڵی ١٩٤٥ بونیادنرا ڕوسیا و ئەمریکا و شوێنکەوتوانیان بەشداریان تێدا کرد. لە ساڵی ١٩٧٠ نەتەوە یەکگرتوەکان نزیکەی ١٥٠ ئەندامی ھەبوو و ھەموو وڵاتە نوێیەکانی ئاسیا و ئەفریقا لەم ڕێکخراوە دابوون. کاتێک لە ساڵی ١٩٧٢ وڵاتی چینی کومونیستی ھاتە ناو ئەم ڕێکخراوەوە فەڕانسە حاڵەتی دژە ئەمریکای گرتبووە خۆی، ئیتر ئەم لێکجودایەی نێوان ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا وەک پێشتر بەرچاو نەبوو.
زۆرێک لە ئەوروپییەکان لەسەر ئەو باوەڕ بوون کە ئەورپاش وەکوو جیھانی سێیەم لە نێوان ڕوسیا و ئەمریکا ڕەفتار بکات و زیاتر ڕۆڵی ئابووری بگێڕێ و زۆرێک لە وڵاتانی ئەورووپا لە گەڵ یەکتر ڕێکەوتن. لە سەرەتاکانی ساڵی ١٩٦٠ فەڕانسە بڕیاریدا لە ناتۆ بێتە دەرەوە و لە جیاتی ئەوە شوێنی نەتەوەیەکگرتوەکان بکەوێت و بە سەربەخۆیی بڕیاربدات.
جەنگی سارد سەردەمێکی تاڵ، ئاڵۆز و پڕ دەردەسەری بوو. لە کۆریا و ڤێتنام مەرگ و نابودی و بە شێوەی جەنگی ڕاستەقینە سەریھەڵدا. لە ئاڵمان و بەشەکانی دیکەی جیھان جەنگی سارد خێزان و نەتەوەکانی لێک جیادەکردەوە. ھەتا لە نێوان حکومەتە زلھێزەکانیشدا ھەندێک دەستە و گروپ ھەبوون کە ھاوڕا نەبوون لە گەڵ حکومەتەکانی خۆیان و بێزار بوون لەو سیاسەتەی گرتبویانە بەر. ئایا جەنگی سارد تەنھا لایەنی ماندووکەری ھەبوو؟ بینیمان کە چۆن لە ساڵی ١٩٤٥ دوو زلھێزەکە ترسیان لێ نیشتبوو و لێک تۆقیبوون. ترسی ئەوان لە یەکتری ڕاستەقینە بوو و گومانەکان نەدەڕەوینەوە. ھەردوولا دەبوایە دەرکی ئەوەیان کردبا کە لە داھاتوو بێ ئاگان؛ و جیھان بە شێوەیەک بەرفراوان دەبێت کە لە بیری ئەوان بە دوورە. کاتێک گەیشتنە ئەو دەرئەنجامە و تێگەیشتن کە
کۆمەڵگاکانیان ئەوەندەش لە یەکتر جیاواز نین ئیدی مەیلی دەستدرێژی کردنە سەر یەکتریان نەبوو.
ھەر لەو کاتەوە کە ئەم دوو زلھێزە دەرکی ئەوەیان کردبوو کە چەکەکانیان نەک ھەر دژمن لە ناو دەبەن بەڵکۆ خۆیان وشارستانییەتی مرۆڤایەتیش لە ناودەبەن. بۆ خۆ پاراستن لە جەنگی جیھانی ناچار دەستیان کردە جەنگی سارد. گەرچی جەنگی سارد جەنگێکی ناخۆش بوو بەڵام زۆر لە جەنگی گەرم باشتر بوو.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
