مووسڵ
From Wikipedia, the free encyclopedia
مووسڵ (بە عەرەبی: الموصل، سوریانی: ܡܘܨܠ) شارێکی گەورەی باکووری عێراق و نزیک ھەرێمی کوردستانە، وە ناوەندی پارێزگای نەینەوایە. ئەم شارە لە دوای بەغدای پایتەخت بە دووەم گەورەترین شاری عێراق دادەنرێت لە رووی دانیشتوان و ڕووبەرەوە، کە ژمارەی دانیشتووانەکەی زیاتر لە ٣.٧ ملیۆن کەسە. مووسڵ نزیکەی ٤٠٠ کم (٢٥٠ میل) دوورە لە باکووری بەغدا لەسەر ڕووباری دیجلە ھەڵکەوتووە. ناوچەی گەورەی مووسڵ لە شارە کۆنەکەی لای ڕۆژئاواوە گەشەی کردووە و ڕووبەرێکی بەرچاو لە ھەردوو "کەناری چەپ" (لای ڕۆژھەڵات) و "کەناری ڕاست" (لای ڕۆژئاوا) دەگرێتەوە، وەک خەڵکی ناوچەکە پێی دەڵێن دوو کەناری ڕووبارەکە، مووسڵ کەلاوەکانی شاری نەینەوای دێرینی ئاشووری لە لای ڕۆژھەڵاتەوە گەمارۆ داوە. موسڵ نزیکەی ٤٠٠ کم لە بەغداوە دوورە.[1]
مووسڵ | |
|---|---|
| ܡܘܨܠ - Māwṣil - الموصل - Mosul | |
     چەند دیمەنێکی شاری مووسڵ | |
 شاری مووسڵ | |
| پۆتانەکان: 36.36768°N 43.15667°E | |
| وڵات |  عێراق |
| ھەرێم | ھەرێمی کوردستان |
| پارێزگا | نەینەوا |
| قەزا | مووسڵ |
| دەسەڵات | |
| • پارێزگار | نوفڵ حەمادی |
| ڕووبەر | |
| • شاری | ١٨٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە (٧٠ میلی چوارگۆشە) |
| بەرزایی | ٢٢٣ مەتر (٧٣٢ پێ) |
| ژمارەی دانیشتووان (٢٠٢١) | |
| • شار | ١٫٦٨٣٫٠٠٠ |
| • چڕیی شاری | ٩٤١١ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (٢٤٬٣٧٠ کەس لە میلی چوارگۆشە) |
| سەرناوی دانیشتوو | مووسڵاوی |
| زمان و ئایین | |
| • زمان | کوردی(کورمانجی و سۆرانی)، تورکمانی، عەرەبی، سوریانی |
| • ئایین | ئیسلام (سوننە و شیعە)، مەسیحی، یارسان |
| ناوچەی کاتی | UTC+3:30 (ناوچەی کاتی) |
| • ھاوین (DST) | UTC+4:30 (ھاوین) |
| تەلەفۆن | ٠٠٩٦٤ |
| وێبگە | [/https://ninava.gov.iq] |
مووسڵ و دەوروبەری دانیشتووانێکی ھەمەچەشنی نەتەوەیی و ئایینیان ھەیە؛ زۆرینەیەکی زۆری دانیشتووانەکەی عەرەبن، لەگەڵ ئاشوورییەکان، تورکمانەکان، و کوردەکان، و کەمینە نەتەوەییە بچووکەکانی دیکە کە باقی دانیشتوانی شارەکە پێکدەھێنن. ئیسلامی سوننە گەورەترین ئایینە، بەڵام ژمارەیەکی بەرچاو مەسیحی ھەیە، ھەروەھا لایەنگرانی مەزھەبەکانی دیکەی ئیسلام و ئایینە جۆراوجۆرەکانی دیکەی کەمینەکان.[2]
مووسڵ بە یەکێک لە شارە گەورەکانی جیھانی عەرەبی دادەنرێت لە ڕووی مێژوویی و کولتوورییەوە گرنگە. بەھۆی شوێنی ستراتیژی مووسڵەوە بە شێوەیەکی نەریتی وەک ناوەندێکی بازرگانی و گەشتە نێودەوڵەتییەکان خزمەت دەکات. زاراوەی عەرەبی باکووری میزۆپۆتامیا، بەگشتی بە موسڵاوی ناسراوە، بە ناوی شاری موسڵەوە ناونراوە و لە ناوچەکەدا بە شێوەیەکی بەرفراوان قسەی پێدەکرێت. دەوڵەتی مۆدێرنی عێراق لە سەرەتای بیستەکانی سەدەی بیستەمدا دروست نەدەبوو، ئەگەر مووسڵ نەچووبایە پاڵ ئەو دەوڵەتە، کە لە دوای جەنگی جیھانی یەکەمەوە بووەتە بابەتی گرژییەکی توندی نێوان بەریتانیا و فەرەنسا. وە لە نێوان دەسەڵاتدارانی ئینتیدابی فەرەنسا و تورکیا کە تا ساڵی ١٩٢٦ دەستبەرداری مووسڵ نەبوو، دوای واژۆکردنی پەیمانی ئەنقەرە.[3]
لە ڕووی مێژووییەوە بەرھەمە گرنگەکانی ناوچەکە بریتین لە مەڕمەڕی مووسڵ و نەوت. زانکۆی مووسڵ و کۆلێژی پزیشکی بەناوبانگە، کە یەکێکە لە گەورەترین ناوەندەکانی پەروەردە و توێژینەوە لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست. مووسڵ لەگەڵ دەشتی نەینەوا کە لە نزیکەوەیە، یەکێکە لە ناوەندە مێژووییەکانی گەلی ئاشوور.[4]
- ناوی شارەکە بۆ یەکەمجار لەلایەن زەینەفۆنەوە لە لۆگەکانی گەشتەکانیدا لە ئاشوری ھەخامەنی لە ساڵی ٤٠١ پێش زایین ئاماژەی پێکراوە، لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی ھەخامەنی فارسدا. لەوێدا، سەرنج دەداتە شارۆچکەیەکی بچووکی ئاشوری "Mépsila" (یۆنانی کۆن: Μέψιλα) لەسەر دیجلە لە دەوروبەری ئەو شوێنەی کە ئەمڕۆ موسڵ لێیە. لەوانەیە سەلامەتتر بێت کە مێپسیلای زینۆفۆن لەگەڵ شوێنی ئەسکی مووسڵ بناسرێتەوە، یان "موسڵی کۆن"، نزیکەی ٣٠ کم (١٩ میل) لە باکووری موسڵی مۆدێرن، کە شەش سەدە دوای راپۆرتەکەی زینۆفۆنە، ناوەندی ئیمپراتۆریەتی ساسانی لە بود-ئەردەشیر دروستکرا. لە ھەر حاڵەتێکدا بێ گومان "مێپسیلا" ڕەگ و ڕیشەی ناوی مۆدێرنە.
- بەم شێوە و ڕێنووسی ئێستای عەرەبی، زاراوەی مووسڵ، یان باشتر بڵێین "مەوسیل"، بە واتای "خاڵی بەستنەوە" دێت- یان، بە شێوەیەکی تر، "شاری یەکگرتن"، لە زمانی عەرەبیدا. لە لای رۆژھەڵاتی مووسڵ کەلاوەکانی شاری دێرینی نەینەوا ھەیە و تا ئێستاش ئاشوورییەکان بە تەواوی شارەکە دەڵێن نەینەوا. ھەروەھا مووسڵ نازناوی ئەلفەیحە ("بەھەشت")ی لێنراوە، الخضراء ("سەوز")، و الحەدبا ("ھەمپێکراو"). ھەندێک جار پێی دەوترێت "مرواری باکوور" و "شاری ملیۆنێک سەرباز".[5]
- بە بڕوای ئەلبەڵدانی، یەعقووتی حەمەوی، موسڵ: شارە بەناوبانگ و مەزنەکە یەکێکە لە بنکەکانی وڵاتانی ئیسلام، کە بە بەراورد لە قەبارە و گەورەییدا، لە زۆریدا لە دروستکردن و فراوانی ڕووبەردا و وە کلیلی خۆراسان، و لێیەوە ئاماژە بە ئازەربایجان دەکات و ناوی مووسڵ بووە چونکە بەیەک گەیاندنی نێوان جزیر و عێراق. وە دەگوترا بەیەک گەیاندنی نێوان دیجلە و فورات، وە دەگوترا بەیەک گەیاندنی نێوان وڵاتی شنگال و حەدیسە. دەگوترا ئەو پاشایەی دروستی کردووە ناوی مووسڵ بووە. شارێکی دێرینە لە لێواری دیجلە و بەرامبەری لە لای ڕۆژھەڵاتەوە، نەینەوا. وە لە ناوەڕاستی شاری موسڵ گۆڕی جەرجیس پێغەمبەرە و خەڵکی سیر دەڵێن: یەکەم کەس کە موسڵی ناساند، ڕەوەند بن یوسف ئەلزەھداق بوو. وشەی موصل لە وشەی (اصل)ەوەیە و لە ڕستەی شوێنی بەستنەوەی کردارەوە سەرچاوەی گرتووە. وە وشەی (موسڵ) بە واتای شوێنێک دێت کە تێیدا ھەموو شتێک بە بازرگانی و فرۆشتنەوە دەبەسترێتەوە.[6]
- واتای وردی ناوی نەینەوا نازانرێت، کە ناوی ئەو شارەیە لەسەردەمی ئەکەدییەکان، بەڵام ئەگەری زۆرە پەیوەندی بە خوداوەندی عەشتارەوە ھەبێت، کە خوداوەندی بەپیتی بوو لە میزۆپۆتامیا و ناوە دێرینەکەی نینا بووە. گریمانەیەکی دیکە ئەوەیە کە ناوی شارەکە بۆ زمانی ئارامی دەگەڕێتەوە، کە وشەی نۆنا (נונא) بە واتای ماسی دێت. ھەموو شارەکە تا ئێستاش ھەندێک جار بە نەینەوا (ܢܝܢܘܐ) یان ئاتور (ܐܬܘܪ) بۆ سریانیەکان ناسراوە. بۆ یەکەم جار باسکردنی ناوە مۆدێرنەکە دەگەڕێتەوە بۆ زینۆفۆن، مێژوونووسی یۆنانی، لە سەدەی پێنجەمی پێش زایین، کە باسی بوونی شارۆچکەیەکی بچووکی کردووە لە ژێر ناوی مپسیلا (بە یۆنانی: Μέπσιλα)، بەڵام ئەوەی ئەم ناوە سەر بە ھەمان شارە مۆدێرنەیە، جێگەی گومانە چونکە لە کەناری رۆژھەڵاتی رووباری دیجلەدا ھەبووە. لە لایەکی دیکەوە ئەگەری ئەوە ھەیە کە وشەکە لە بنەچەی عەرەبی بێت، بە واتای “ئەوەی دوو شت بەیەکەوە دەبەستێتەوە”، چونکە لە نێوان جزیر و عێراق دا بەستراوەتەوە.[7]
- ھەروەھا شارەکە چەندین نازناوی ھەیە کە بەو نازناوە ناسراوە؛ وەک ئوم الربیعین بەھۆی کەشوھەوای سووک تێیدا لە بەھار و پایزدا، وە کۆتر بەھۆی بەرزی دیجلە کاتێک بەناودا تێدەپەڕێت، یان لەبەر منارەی ئەلجامیع نوری.[8]
بە وتەی سەڵاحەدین خودە بەخش، جوگرافیناسە عەرەبەکە ئیبن حەوقال لە ساڵی ٣٥٨ (٩٦٩ی زایینی) لە موسڵ بووە. ناوی لێنا "شارۆچکەیەکی جوان کە بازاڕی نایابی ھەیە، دەورە دراوە بە قەزای بەپیت کە زۆرترین ئاھەنگیان بۆ دەگێڕدرا ئەو دەوری نەینەوا بوو کە پێغەمبەر یونس تێیدا نێژرا. لە سەدەی چوارەم [دەھەم]دا دانیشتووان بە شێوەیەکی سەرەکی لە کورد پێکھاتبوون، و قەزا بێشومارەکانی دەوروبەری موسڵ، داگیرکردنی ھەموو دییر ڕەبیعەت، بە وردی لەلایەن ئیبن ھاوکالەوە ژماردراوە."[9]
لە ساڵی ١٨١٣دا، جەیمس پلەی فەیر، نووسەری کتێبی سیستمێک لە جوگرافیا: کۆن و مۆدێرن نووسیویەتی، "موسڵ بە شێوەیەکی سەرەکی کوردەکانی[Curds] تیادەژی، کە ڕەگەزێکی ھۆشیار و کۆششکارن". بەڵام موسڵ لە مێژووی خۆیدا نەتەوەی جۆراوجۆری ھەبووە. لە ساڵی ١٩٢٣ نیوەی دانیشتووانەکەی کورد بوون. لە سەدەی بیستەمدا موسڵ ئاماژە بوو بۆ تێکەڵبوونی کولتوورە نەتەوەیی و ئایینییەکانی عێراق. زۆرینەیەکی عەرەبی سوننە لە ناوچە شارییەکان ھەبوو، وەک ناوەندی شاری مووسڵ لە ڕۆژئاوای دیجلە؛ لە سەرانسەری دیجلە و زیاتر لە باکوور لە ناوچەکانی پەراوێزی شارەکان، ھەزاران ئاشوورییەکان، کورد، تورکمان، شەبەک، ئێزیدی، ئەرمەنی و مەندی باقی دانیشتوانی موسڵیان پێکھێناوە. شەبەکەکان لە پەراوێزی ڕۆژھەڵاتی شارەکەدا چڕبوونەوە.[10]
لە ڕووی مێژووییەوە
| مێژوو | ژمارەی دانیشتوان | سەرچاوە |
|---|---|---|
| ١٢٣٥ ھ / ١٨٢٠ م | ٥٠٠٠٠ | بێکینگھام |
| ١٢٤٥ ھ / ١٨٣٠ م | ٢٠٠٠٠ خێزان | شێسنی |
| ١٣١١ ھ / ١٨٩٤ م | ٦١٠٠٠ | کینییە |
| ١٣١٢ ھ / ١٨٩٤-٩٥ م | ١٦١٠٦ (تەنھا نێر) | ساڵنامەی ویلایەتی مووسڵ، ١٣١٢ ھ |
| ١٣٢٥ ھ / ١٩٠٧ م | ٣٦٦٥٥ | ساڵنامەی ویلایەتی مووسڵ، ١٣٢٥ ھ |
| ١٣٣٢ ھ / ١٩١٤ م | ٧٠٠٠٠ | حکومەتی بەریتانیا |
| ١٣٣٧ ھ / ١٩١٩ م | لە نێوان ٨٠ بۆ٩٠ ھەزار | حکومەتی بەریتانیا |
سەرژمێری
ژمارەی دانیشتوانی موسڵ بەپێی خەمڵاندنەکانی ساڵی ٢٠٠٣ نزیکەی ١٫٤٠٠٫٠٠٠ کەسە، لە کاتێکدا پێدەچێت ژمارەی دانیشتوانی مووسڵ ٣٫٥ ملیۆن کەس بێت. دووەم گەورەترین شاری عێراقە، دوای ئەوەی چەند ساڵێک لەمەوبەر بەسرەی تێپەڕاند.
ژمارەی دانیشتوانی مووسڵ لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە نزیکەی ٢٠٫٣ ھێندە زیادی کردووە، لە کاتێکدا لە ماوەی سەدەی نۆزدەھەمدا تەنیا ١٫٧ ھێندە زیادی کردبوو؛ ژمارەی دانیشتوانی شارەکە لە سەرەتای سەدەی نۆزدەھەمەوە لە ٣٥ ھەزار کەسەوە بەرزبووەوە بۆ ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەھەم بۆ ٤٠ ھەزار کەس. پاشان لە ساڵی ١٩٠٠دا گەیشتە ٦٠ ھەزار کەس و دوای ئەوە سێ ھێندە زیادی کرد و لە ساڵی ١٩٦٥دا گەیشتە ١٧٨ ھەزار کەس. چارەکی سێھەمی سەدەی بیستەم خێراترین قۆناغی گەشەی دانیشتوانی موسڵ بوو کە ژمارەی دانیشتووان زیاتر لە نۆ ھێندە زیادی کرد. ڕێژەی گەشەی دانیشتوانی شاری موسڵ ساڵانە گەیشتە ٣٠٪، ئەمەش وایکرد ژمارەی دانیشتووانەکەی لە نێوان ساڵانی ١٩٥٠ بۆ ١٩٧٧ سێ ساڵ جارێک نزیکەی دوو ھێندە زیاد بکات.[11]
نەتەوەکان
عەرەبی سوننە زۆربەی دانیشتوانی شاری مووسڵ پێکدەھێنن و لەگەڵ کورد(موسڵمان و ئێزیدی و شەبەک) کە زۆربەیان سەر بە مەزھەبی سوننەن لەوێ بڵاوبوونەتەوە. کوردەکان زیاتر دەکەونە لای ڕۆژھەڵاتی شارەکە، یان ئەوەی پێی دەوترێت کەناری چەپ، سەبارەت بە باقی نەتەوەکانی دیکە تورکمان، یان مەسیحی، سابی، مەندائی، ئەوان پێکەوە ڕێژەیەکی کەم پێکدەھێنن کە لە ٥٪ی کۆی دانیشتوانی مووسڵ تێناپەڕێنێت.
مووسڵ قەڵایەکی بچووک بوو کە لە ڕابردوودا لە کەناری ڕاستی دیجلە سەری ھەڵدا، لەو شوێنەی کە بە مەحلاتی قەڵا ناسراوە. ئەم ناوچەیە بە زمانی سریانی بە "حەسنە ئیبرایا" ناسرابوو، بە واتای قەڵای پەڕینەوە. ئەم قەڵایە لە سەردەمی ئیسلامیدا فراوانتر بوو، مووسڵ بوو بە پەڕینەوەیەک کە ھەموو زیارەتکارێک پێیدا تێدەپەڕێت. پەیوەندی نێوان مێزۆپۆتامیا و دەوروبەریەتی.
ئایین
مووسڵ ژمارەی دانیشتووانەکەی زۆرینەیان سوننەن. ئەم شارە دانیشتووانێکی دێرینی جووی ھەبوو. وەک ھاوتاکانیان لە شوێنەکانی دیکەی عێراق، زۆربەیان لە ساڵانی ١٩٥٠-١٩٥١ بە زۆر لە دەرکران. زۆربەی جولەکەکانی عێراق ڕوویان لە ئیسرائیل کردووە، ھەندێکیشیان ڕوویان لە ئەمریکا کردووە. لە ساڵی ٢٠٠٣ لە کاتی جەنگی عێراقدا، حاخامێک لە سوپای ئەمریکادا کەسێکی جێھێڵراوی دۆزیەوە، کەنیسەی وێران لە موسڵ کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٣.[12]
لە سەردەمی داگیرکاریی داعشدا، کەمینە ئاینییەکان کرانە ئامانج بۆ ئەوەی موسڵمان بکرێن، پارەی باجی (جیزیا) بدەن، جێبھێڵن، یان بکوژرێن. گۆشەگیری سەر مەسیحییەکان لە موسڵ و دەشتەکانی دەوروبەری نەینەوا کۆمەڵگەیەکی مەسیحییان لابرد کە لە سەدەی یەکەمەوە لە ناوچەکەدا نیشتەجێ بوون.[13]
سەردەمی کۆن و سەرەتای سەدەکانی ناوەڕاست
ئەو ناوچەیەی موسڵی لێیە ھەر لە سەدەی بیست و پێنجەمی پێش زایین بەشێکی دانەبڕاوی ئاشوور بووە. دوای ئیمپراتۆریەتی ئەکەدی (٢٣٣٥-٢١٥٤ پێش زایین) کە ھەموو گەلانی میزۆپۆتامیای لە ژێر یەک دەسەڵاتدا یەکخست، موسڵ دیسانەوە بوو بە بەشێکی بەردەوامی ئاشوور لە نزیکەی ٢٠٥٠ پێش زایین لە ڕێگەی ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی نوێی ئاشووری لە نێوان ساڵانی ٦١٢ بۆ ٥٩٩ پێش زایین. مووسڵ بۆ ماوەی ١٣ سەدەی دیکە لە چوارچێوەی پارێزگای جیۆپۆلیتیکی ئاشووردا مایەوە (وەک بەشێک لە ئاشوری ھەخامەنی، سێلوقی، ئاشووری ڕۆمانی و ئاسۆریستانی ساسانی) تا فەتحەکانی سەرەتای موسڵمانان لە ناوەڕاستی سەدەی حەوتەمدا. دوای فەتحەکانی موسڵمانان، ناوچەکە وردە وردە لێشاوی گەلانی عەرەب و کورد و تورکی موسڵمانی بەخۆیەوە بینی، ھەرچەندە ئاشورییە ڕەسەنەکان بەردەوامن لە بەکارھێنانی ناوی ئاتورا بۆ پارێزگای کەنیسەکە.
نەینەوا یەکێک بوو لە کۆنترین و گەورەترین شارەکانی سەردەمی دێرین، و ھەر لە ساڵی ٦٠٠٠ پێش زایین شوێنی نیشتەجێ بووە. ئەم شارە لە ئیمپراتۆریەتی ئاشووری کۆن (٢٠٢٥-١٧٥٠)، و لە سەردەمی شەمشی-عەدادی یەکەم (١٨٠٩-١٧٧٦ پێش زایین) وەک ناوەندێکی پەرستنی خوداوەندی عەشتار ڕیزبەندی کرا، لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی ئاشووری ناوەڕاستدا (١٣٦٥-١٠٥٦ پێش زایین) بەم شێوەیە ماوەتەوە. لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی ئاشووری نوێ (٩١١-٦٠٥ پێش زایین) نەینەوا لە قەبارە و گرنگیدا گەشەی کرد، بە تایبەتی لە سەردەمی توکولتی-نینورتای دووەم و ئاشورناسیرپاڵی دووەم (٨٨٣-٨٥٩ پێش زایین) بەدواوە؛ شاری کەلھو(کاڵای ئینجیلی، نەمرودی مۆدێرن)ی وەک پایتەختی خۆی ھەڵبژارد لەبری پایتەختی نەریتی کۆن ئاشور،
دواتر ئیمپراتۆر-پاشاکانی ئاشووری یەک لە دوای یەک، وەک شەلمەنەسەری سێیەم، عەداد-نیراری سێیەم، تیغلەت-پیلەسەر سێیەم، شەلمانسەر پێنجەم و سەرگۆنی دووەم، بەردەوام بوون لە فراوانکردنی شارەکە. لە دەوروبەری ساڵی ٧٠٠ پێش زایین پاشا سەنحەریب شاری نەینەوا دەکاتە پایتەختی نوێی ئاشووری. کاری بیناسازی گەورە ئەنجامدرا و نەینەوا بابلی گرتەوە، کەلھو و ئاشور لە قەبارە و گرنگیدا، ئەمەش وایکردووە گەورەترین شار بێت لە جیھاندا. ژمارەیەک لە زانایان پێیان وایە باخچە ھەڵواسراوەکانی بابل لە ڕاستیدا لە نەینەوا بوون. [14]
تەپۆڵکەی کویونجیک لە موسڵ شوێنی کۆشکەکانی پاشا سەنحاریبە، و جێنشینەکانی ئێسارھادۆن، ئاشوربانیپاڵ، (کە کتێبخانەی ئاشوربانیپاڵیان دامەزراند)، ئاشور-ئێتیل-ئیلانی، سین-شومو-لیسیر و سین-شار-ئیشکون. ئیمپراتۆریەتی ئاشوور لە ساڵی ٦٢٦ پێش زایین دەستی بە ھەڵوەشاندنەوە کرد، بەھۆی دە ساڵ شەڕی ناوخۆیی بێ بەزەییانە، کە بووە ھۆی لاواز بوونی. ئاشوور کە بەھۆی جەنگەوە وێران بوو، لە ساڵی ٦١٦ پێش زایین لەلایەن ھاوپەیمانییەکی بەرفراوانی ڕەعیەتەکانی پێشوویەوە ھێرش کرایە سەر، دیارترینیان پەیوەندییە بابلییەکانیان لە باشووری میزۆپۆتامیا، لەگەڵ مادەکان، فارسەکان، کلدانییەکان، سکیتییەکان، سیمێریەکان و سەگارتییەکان. نەینەوا کەوت دوای گەمارۆدان و شەڕێکی تاڵ ماڵ بە ماڵ لە ساڵی ٦١٢ پێش زایین لە سەردەمی سین-شار-ئیشکون، کە لە بەرگریکردن لە پایتەختەکەی کوژرا. جێنشینی ئەو، عاشور-ئۆبەلی دووەم، شەڕی کرد بۆ دەربازبوون لە نەینەوا و پایتەختێکی نوێی ئاشووری لە حەڕان (ئێستا لە باکووری کوردستان) پێکھێنا.
موسڵ (ئەوکات شارۆچکەی مەپسیلەی ئاشوری بوو، لەلایەن دانیشتوانی پێشووەوە لە وێرانەکانی پایتەختی پێشوویانەوە دامەزراند) دواتر جێگەی نەینەوا گرتەوە وەک سەری پردی دیجلەی ئەو ڕێگایەی کە ئاشووری بەیەکەوە دەبەستەوە و ئەنادۆڵ لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی میدیای کورتخایەن و ئیمپراتۆریەتی ھەخامەنیدی دوای ئەو (٥٤٦-٣٣٢ پێش زایین)، کە بەشێک بوو لە پارێزگای جیۆپۆلیتیکی ئاتورا (ئاشوور)، کە ناوچەکە و ئاشوور بەگشتی بووژانەوەیەکی بەرچاوی ئابووری بەخۆیەوە بینی.
مووسڵ دوای فەتحەکانی ئەسکەندەر لە ساڵی ٣٣٢ پێش زایین بوو بە بەشێک لە ئیمپراتۆریەتی سەلوق. لە کاتێکدا لە سەردەمی ھێلینیستەکانەوە کەمێک لەبارەی شارەکەوە دەزانرێت، پێدەچێت موسڵ سەر بە سەتراپی سەلوقەکانی سوریا بووبێت، زاراوەی یۆنانی بۆ ئاشوور ("سوریا" لە بنەڕەتدا بە واتای ئاشوور دێت نەک نەتەوەی مۆدێرن لە سوریا)، کە ئیمپراتۆریەتی پارتی نزیکەی ١٥٠ پێش زایین داگیری کرد.
مووسڵ جارێکی دیکە دەستی گۆڕی لەگەڵ سەرھەڵدانی ئیمپراتۆریەتی ساسانی لە ساڵی٢٢٥ و بوو بە بەشێک لە پارێزگای ساسانی ئاسۆریستان. ئایینی مەسیحی لە ناو خەڵکی ڕەسەنی ئاشووری لە موسڵ ھەر لە سەدەی یەکەمدا بڵاوبووەوە، ھەرچەندە ئایینی کۆنی میزۆپۆتامیا تا سەدەی چوارەم بەھێز ماوەتەوە. لە سەدەی شەشەمدا بووە شوێنی ئەسقەفەکانی کەنیسەی ئاشوری ڕۆژھەڵات.
لە ساڵی ٦٣٧ (سەرچاوەی تر دەڵێن ٦٤١)، لە سەردەمی خەلیفە عومەردا، موسڵ لەلایەن ئوتبەی کوڕی فەرقاد ئەلسلێمی لە کاتی لەشکرکێشی و فەتحەکانی سەرەتای عەرەبی موسڵمانان لکێندرایە سەر خەلافەتی رەشیدون، دوای ئەوە ئاشوور وەک یەکەیەکی جیۆپۆلیتیک ھەڵوەشایەوە.
سەدەی نۆیەم تا ١٥٣٥
.jpeg)
لە کۆتایی سەدەی نۆیەمدا شانشینەکانی تورک ئیسحاق کوڕی کونداج و کوڕەکەی محەمەدی دەستیان بەسەر موسڵدا گرت، بەڵام لە ساڵی ٨٩٣ موسڵ جارێکی دیکە کەوتە ژێر کۆنترۆڵی ڕاستەوخۆی خەلافەتی عەباسی. لە سەرەتای سەدەی دەیەمدا موسڵ کەوتە ژێر کۆنترۆڵی بنەماڵەی ڕەسەنی عەرەبی حەمدانی. لە موسڵەوە حەمدانیەکان لە ژێر دەستی عەبدوڵڵای کوڕی حەمدان و کوڕەکەی ناسر ئەلدەوڵە بۆ چەند دەیەیەک کۆنترۆڵی خۆیان بەسەر میزۆپۆتامیای سەرەوەدا فراوانتر کرد، سەرەتا وەک حاکمی عەباسیەکان و دواتر وەک فەرمانڕەوای سەربەخۆی دیفاکتۆ. دوای سەدەیەک لەلایەن بنەماڵەی ئوقایلەوە جێگەیان گرتەوە. ئیبن حەوقەل کە لە ساڵی ٩٦٨ سەردانی موسڵی کردووە، بە شارۆچکەیەکی جوان وەسفی کردووە کە بە شێوەیەکی سەرەکی کورد تێیدا نیشتەجێیە. [15]
موسڵ لە سەدەی یازدەھەمدا لەلایەن ئیمپراتۆریەتی سەلجوقەوە داگیرکرا. دوای ماوەیەک لە ژێر ئەتابەگی نیمچە سەربەخۆ وەک مەودود، لە ساڵی ١١٢٧ بوو بە ناوەندی دەسەڵاتی شانشینی زەنگی. سەڵاحەدین لە ساڵی ١١٨٢دا گەمارۆی شارەکەی دا بەڵام سەرکەوتوو نەبوو بەڵام لە ساڵی ١١٨٦ کۆنترۆڵی کرد. لە سەدەی ١٣دا لەلایەن مەغۆلەکانەوە بە سەرۆکایەتی ھولاگو خان دەستی بەسەردا گیرا، بەڵام لە وێرانکاری ئاسایی ڕزگاری بوو لەبەرئەوەی حاکمەکەی بەدر ئەلدین لوعلو یارمەتی خانی دا لە ھەڵمەتەکانی دواتردا لە سوریا.
دوای شکستی مەغۆلەکان لە شەڕی عەین جەلوت لە دژی مەملوکەکان، کوڕی بەدردین لایەنگری ئەم دووەمیان بوو؛ ئەمەش بووە ھۆی وێرانبوونی شارەکە. دواتر ھەندێک گرنگی وەرگرتەوە بەڵام ھەرگیز شکۆمەندی سەرەتایی خۆی نەگەڕایەوە. مووسڵ لەو کاتەوە لەلایەن ئیلخانایەتی مەغۆل و سوڵتانی جەلایریدەوە فەرمانڕەوایی کرا و لە وێرانکارییەکانی تەیمور ڕزگاری بوو. لە ساڵی ١١٦٥دا بنیامینی تودەلە بە موسڵدا تێپەڕی؛ نووسیویەتی کە کۆمەڵگەیەکی بچووکی جولەکەی لە موسڵ دۆزیەوە کە بە ٧ ھەزار کەس مەزەندە دەکرێت، بە سەرۆکایەتی ڕابی زەکای، پێدەچێت پەیوەست بێت بە ھێڵی داودەوە. لە ساڵی ١٢٨٨-٨٩، دەربەدەر لە موسڵ بوو و وەرەقەیەکی پشتیوانی بۆ مایمۆنید واژۆ کرد. لە سەرەتای سەدەی شازدەھەمدا موسڵ لە ژێر دەستی فیدراسیۆنی تورکمانی ئاق قۆیونلودا بوو، بەڵام لە ساڵی ١٥٠٨ لەلایەن بنەماڵەی سەفەوی ئێرانەوە داگیرکرا. [16][17]
سەردەمی عوسمانی
ئەوەی لە ساڵی ١٥١٧ وەک ھێرشی ناڕێک دەستی پێکرد لە ساڵی ١٥٣٨ کۆتایی پێھات، کاتێک سوڵتانی عوسمانی سولەیمانی شایستە موسڵی زیاد کرد بۆ ئیمپراتۆریەتەکەی بە گرتنی لە ڕکابەرە سەرەکییەکەی، کە سەفەوییەکان بوو. لەو کاتەوە موسڵ بە پاشایەک بەڕێوە دەچوو. موسڵ بەھۆی ھێڵی دیوارەکانیەوە ناوبانگی دەرکەوت، کە لە حەوت دەروازە پێکھاتبوو بە تاوەری گەورە، نەخۆشخانەیەکی بەناوبانگ (مەریزستان) و بازاڕێکی داپۆشراو (قەیسەرییە)، و قوماشەکانی و پیشە گەشەسەندووەکانی.
مێزۆپۆتامیا لەلایەن ئیمپراتۆریەتی عوسمانیەوە لە ساڵی ١٥٥٥ بە ئاشتی ئەماسیا بەدەست ھێنرابوو، بەڵام تا پەیمانی زەھاو لە ساڵی ١٦٣٩ کۆنترۆڵی عوسمانییەکان بەسەر مێزۆپۆتامیادا یەکلاکەرەوە نەبوو. دوای ئاشتی ئەماسیا، سەفەوییەکان زۆربەی مێزۆپۆتامیایان گرتەوە بۆ جارێکی دیکە لە سەردەمی پاشا عەباسی یەکەم (١٥٨٨-١٦٢٩). لە نێو حاکمە تازە دەستبەکاربووەکانی سەفەوی مێزۆپۆتامیا لەو ساڵانەدا قاسم سوڵتان ئەفشار، ساڵی ١٣٩٦ بوو. کە لە ساڵی ١٦٢٢ وەک پارێزگاری موسڵ دەستنیشانکرا. پێش ساڵی ١٦٣٨، عوسمانییەکان موسڵیان بە "ھێشتا بە قەڵایەکی سادە دادەنا، گرنگی بەھۆی پێگەی ستراتیژییەوە وەک سەکۆیەکی ھێرشبەرانە بۆ ھەڵمەتەکانی عوسمانییەکان بۆ ناو عێراق، ھەروەھا مۆڵگەیەکی بەرگری و پۆستێکی نمایشکردن کە پاسەوانی نزیکبوونەوەکانی ئەنادۆڵ و کەناراوەکانی سوریا دەکات. پاشان لەگەڵ داگیرکردنەوەی بەغدا لەلایەن عوسمانییەکان لە ساڵی(١٦٣٨)، لیوای مووسڵ بوو بە ویلایەتێکی سەربەخۆ.
سەرەڕای ئەوەی بەشێک بووە لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، لە ماوەی چوار سەدەی دەسەڵاتی عوسمانیدا مووسڵ بە "سەربەخۆترین قەزا" دادەنرا لەناو ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا، بە پەیڕەوکردنی مۆدێلی ڕۆمانی حوکمڕانی ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی کەسایەتییە دیارەکانی ناوخۆییەوە. "کلتوری موسڵ بە درێژایی ھێڵەکانی عوسمانی-تورک کەمتر گەشەی کردووە بە بەراورد بە ھێڵەکانی عێراقی-عەرەب؛ و زمانی تورکی، زمانی فەرمی دەوڵەت، بە دڵنیاییەوە زمانی باڵادەست نەبوو لە پارێزگاکەدا”.
ھاوتەریب لەگەڵ پێگەی خۆی وەک ڕێڕەوێکی بازرگانی سەقامگیری سیاسی لە نێوان دەریای ناوەڕاست و کەنداوی فارس، موسڵ لە ماوەی سەدەی ١٧ و سەرەتای سەدەی ١٨دا گەشەیەکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی. وەک پەرەسەندنی بنەماڵەی مەملوک لە بەغدا، لەم ماوەیەدا "بنەماڵەی جەلیلی خۆیان وەک ئاغای بێ مشتومڕی موسڵ جێگیر دەکرد" و "یارمەتی بەستنەوەی موسڵیان دەدا بە کەسێکی پێش عوسمانی، پێش تورکمان، پێش مەغۆل، میراتی کولتووری عەرەبی کە بڕیار بوو شارۆچکەکە بخاتە سەر ڕێگای وەرگرتنەوەی بەشێک لەو شکۆمەندی و ناوبانگانەی کە لە سەردەمی زێڕینی بەدردین لولودا بەدەستی ھێنابوو."
لەگەڵ بنەماڵەی ئەلعومەری و تاسین ئەلموفتی، جەلیلییەکان "ئاغایەکی بچووک و مامناوەندی شارەکان و نوخبەیەکی نوێی زەویدار"یان پێکھێنا، کە دەستی کرد بە ئاوارەکردنی کۆنترۆڵی ھۆزە گوندنشینەکانی پێشوو. ئەم جۆرە خێزانانە لە ڕێگەی پڕۆژەی تایبەتەوە خۆیان جێگیر دەکەن، چەسپاندنی کاریگەری و سەروەت و سامانەکانیان لە ڕێگەی کرێی زەوی و باج لەسەر بەرھەمھێنان.
ھەروەھا لەلایەن بەرپرسانی ھەڵبژێردراوەوە، تەلارسازی کۆمەڵایەتی موسڵ کاریگەری زۆری لەسەر بوو لەلایەن باوکانی دۆمینیکانەوە کە لە ساڵی ١٧٥٠ گەیشتنە موسڵ، لەلایەن پاپا بینیدیکت چواردەھەمەوە نێردراوە (موسڵ دانیشتووانێکی زۆری مەسیحی ھەبوو، کە زۆربەیان ئاشوری ڕەسەن بوون). لە ساڵی ١٨٧٣دا راھیبەکانی دۆمینیکان بەدوایاندا ھاتن، کە قوتابخانە و کلینیکی تەندروستی و چاپخانە و ھەتیوخانە و وۆرک شۆپیان دامەزراند بۆ فێرکردنی کچان بۆ دروومان و چەرمووکردن. کۆمەڵێک لە خوشکانی دۆمینیکان کە لە سەدەی نۆزدەھەمدا دامەزراون، تا ئێستاش لە سەرەتای سەدەی بیست و یەکەمدا ماڵی دایکیان لە موسڵ ھەبووە. زیاتر لە ١٢٠ خوشکی عێراقی ئاشوری سەر بەم کۆبوونەوەیە بوون.
لە سەدەی نۆزدەھەمدا حکومەتی عوسمانی دەستی کرد بە وەرگرتنەوەی کۆنترۆڵی ناوەندی بەسەر پارێزگاکانی دەرەوەی خۆیدا. ئامانجیان "گێڕانەوەی یاسای عوسمانی، و گەنجکردنەوەی سەربازی" بوو. وە بۆ زیندووکردنەوەی "بنکەیەکی باجی پارێزراو بۆ حکومەت". بە مەبەستی دووبارە دامەزراندنەوەی دەسەڵات، لە ساڵی ١٨٣٤ سوڵتان ھەڵبژاردنی گشتی بۆ پارێزگار ھەڵوەشاندەوە، و دەستی کرد بە "بێلایەنکردنی خێزانە ناوخۆییەکانی وەک جەلیلیەکان و چینەکەیان" و دانانی پارێزگاری نوێ و غەیرە مەسلاوی راستەوخۆ. ھاوتەریب لەگەڵ یەکگرتنەوەی لەناو دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندیدا، موسڵ پێویست بوو لەگەڵ یاسای نوێی چاکسازی عوسمانیدا بگونجێت، لەوانەش ستانداردکردنی ڕێژەی باج، یەکخستنی باجی ناوخۆیی و یەکخستنی ئامێری کارگێڕی لەگەڵ حکومەتی ناوەندی.[18]
ئەم پرۆسەیە لە ساڵی ١٨٣٤ بە دەستبەکاربوونی بەیرەکتار مەھمەت پاشا، ساڵی ١٨٣٤ دەستی پێکرد. کە بڕیار بوو بۆ چوار ساڵی داھاتوو حوکمڕانی موسڵ بکات. دوای دەسەڵاتی ئەو، حکومەتی عوسمانی (بە ئاواتی ئەوەی ھێشتا کاریگەری خێزانە ناوخۆییە بەھێزەکان کۆنتڕۆڵ بکات) زنجیرەیەک حاکمی بە یەک لە دوای یەک بە خێرایی دامەزراند، بڕیار "تەنھا بۆ ماوەیەکی کورت پێش ئەوەی بنێردرێت بۆ شوێنێکی تر بۆ حوکمڕانی، ئەمەش وایکردووە ھیچ کامیان نەتوانێت بنکەیەکی گەورەی دەسەڵاتی ناوخۆیی بەدەستبھێنێت”. گرینگیی مووسڵ وەک ناوەندێکی بازرگانی پاش کردنەوەی کەناڵی سوێس کەمی کرد، کە وایکرد کە کاڵاکان لە ڕێگەی دەریاوە گەشت بکەن بۆ ھیندستان و بگەڕێنەوە نەک لە ڕێگەی وشکانییەوە لە ڕێگەی موسڵەوە.
مووسڵ پایتەختی ویلایەتی مووسڵ بوو، یەکێک بوو لە سێ ویلایەتی (پارێزگا)ی عێراقی عوسمانی، بۆ ماوەیەکی کورت لە ساڵی ١٦٢٣، کاتێک فارس دەستی بەسەر شارەکەدا گرت.
لە جەنگی یەکەمی جیھانیدا ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لایەنگری ئەڵمانیا بوو، ئیمپراتۆریەتی نەمسا و مەجارستان و بولگاریا لە دژی ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا و فەرەنسا و ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا. لە باکووری میزۆپۆتامیا و باکووری سووریا و باشووری ڕۆژھەڵاتی تورکیا عوسمانییەکان پشتیوانی چەکداری کورد و تورکمان و چەرکەس و ھەندێک گرووپی عەرەبییان بەدەستەوە بوو، لە کاتێکدا بەریتانی و ڕووسەکان لە ڕووی سەربازییەوە لەلایەن ئاشوورییەکان و ئەرمەنییەکانەوە پشتیوانی دەکران (بەتایبەت لە دوای جینۆسایدی ئەرمەنەکان و جینۆسایدی ئاشوورییەکان)، و ھەندێک گروپی عەرەبی. عوسمانییەکان شکستیان ھێنا و لە ساڵی ١٩١٨ ئینگلیزەکان مووسڵ و تەواوی عێراقیان داگیر کرد.[19]
١٩١٨ تا ١٩٩٠
لە کۆتایی جەنگی جیھانیی یەکەم لە ئۆکتۆبەری ١٩١٨، دوای وەستانی ئاگربەستی مودرۆس، ھێزەکانی بەریتانیا مووسڵیان داگیرکرد. دوای جەنگ شارەکە و دەوروبەری بوو بە بەشێک لە عێراقی داگیرکراوی بەریتانیا (١٩١٨-١٩٢٠) و پاشان عێراقی ئیجباری (١٩٢٠-١٩٣٢). ئەم کارە لەلایەن تورکیاوە کێبڕکێی لەسەر کرا، کە بەردەوام بوو لە داواکردنی ناوچەکە بە بیانووی ئەوەی لە کاتی واژۆکردنی ئاگربەستدا لە ژێر کۆنترۆڵی عوسمانییەکاندا بوو.
لە پەیمانی لۆزاندا، ناکۆکی لەسەر مووسڵ بەجێھێڵدرا بۆ چارەسەرکردنی داھاتوو لەلایەن کۆمەڵەی نەتەوەکان. لە ساڵی ١٩٢٦دا گرتنی مووسڵ لەلایەن عێراقەوە پشتڕاست کرایەوە بە ڕێککەوتنی نێوەندگیریی کۆمەڵەی نەتەوەکان لە نێوان تورکیا و بەریتانیا. ویلایەتی مووسڵی پێشووی عوسمانی بوو بە پارێزگای نەینەوای عێراق، بەڵام ناوی مووسڵ وەک ناوەندی پارێزگاکە مایەوە.
بە دۆزینەوەی نەوت لەم ناوچەیە بەختی مووسڵ بوژایەوە، لە کۆتاییەکانی ١٩٢٠ بەدواوە. بوو بە پەیوەندییەک بۆ گواستنەوەی نەوت لە ڕێگەی بارھەڵگر و بۆرییەوە بۆ تورکیا و سوریا. پاڵاوگەی قیارە لە ماوەی نزیکەی کاتژمێرێک لە شارەکەوە دوورە دروستکراوە و بۆ بەرھەمھێنانی قیر بۆ پڕۆژەکانی دروستکردنی ڕێگاوبان. لە کاتی جەنگی ئێران و عێراقدا زیانی پێگەیشت بەڵام لەناونەچوو.
کردنەوەی زانکۆی مووسڵ لە ساڵی ١٩٦٧ بووە ھۆی پەروەردەکردنی زۆر کەس لە شارەکە و دەوروبەری.
دوای ڕاپەڕینەکانی ساڵی ١٩٩١ لەلایەن کوردەوە، مووسڵ نەکەوتە چوارچێوەی ئەو ناوچەیەی کە لە ژێر دەسەڵاتی کورددا بوو، بەڵام لە ناوچەکانی دژەفڕینی عێراق جێگیرکرا کە سەپێندرابوو بەسەر عێراقدا و لە نێوان ساڵانی ١٩٩١ بۆ ٢٠٠٣ لەلایەن ئەمریکا و بەریتانیاوە چاودێری دەکران. ھەرچەندە ئەمە ڕێگری لە ھێزەکانی سەدام کرد کە جارێکی دیکە ئۆپەراسیۆنی سەربازی بەرفراوان لە ناوچەکەدا ئەنجام بدەنەوە، ئەمە نەبووە ڕێگر لە رژێمەکەی لە جێبەجێکردنی سیاسەتێکی جێگیر لە "عەرەباندن" کە بەھۆیەوە دیمۆگرافیای ھەندێک ناوچەی پارێزگای نەینەوا وردە وردە گۆڕدری. سەرەڕای ئەم بەرنامەیە، مووسڵ و شارۆچکەکانی دەوروبەری و گوندەکان پێکھاتەکەی لە عەرەب و کورد و ئاشووری و ئەرمەنی و تورکمان و شەبەک و چەند جوویەک مانەوە، و دانیشتوانی گۆشەگیری ئێزیدییەکان، مەندییەکان، کاولیە و چەرکەسییەکان.
سەدام توانی بەشێک لە سوپای ٥ لەناو مووسڵدا بە سەربازگە بکات، فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی مووسڵی لە ژێر کۆنترۆڵی سەربازیدا دانابوو، لەوانەیە ئەمە لەبەر ئەوە بووبێت کە زۆربەی ئەفسەر و ژەنەراڵەکانی سوپای عێراق خەڵکی مووسڵ بوون.
٢٠٠٣ داگیرکاری ئەمریکا
کاتێک پلانی داگیرکردن بۆ سەر عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ داڕێژرابوو، ئەمریکا لە سەرەتادا بەنیازی دانانی بنکەی ھێزەکانی لە تورکیا بوو و ھێرشکردنە سەر باکووری عێراق بۆ گرتنی مووسڵ، بەڵام پەرلەمانی تورکیا رەتیکردەوە مۆڵەتی ئۆپەراسیۆنەکە بدات. کاتێک شەڕی عێراق لە مانگی ئازاری ٢٠٠٣ ھەڵگیرسا، چالاکییە سەربازییەکانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا تەنیا لە بۆردومانی ستراتیژیدا قەتیس بوو لەگەڵ ھێزە تایبەتەکانی فڕۆکەوانی لە دەوروبەری. مووسڵ لە ١١ی نیسانی ٢٠٠٣ کەوت، کاتێک فەیلەقی پێنجەمی سوپای عێراق، دڵسۆزی سەدام، شارەکەی جێھێشت و دوو ڕۆژ دوای ڕووخانی بەغدا خۆی ڕادەست کرد. ھێزە تایبەتەکانی سوپای ئەمریکا لەگەڵ پێشمەرگەی کورد بە خێرایی شارەکەیان کۆنترۆڵ کرد. دواتر دەست بە تاڵانکاری بەرفراوان کرا پێش ئەوەی ڕێککەوتنێک بکرێت بۆ ڕادەستکردنی بە ھێزەکانی ئەمریکا.[20]
لە ٢٢ی تەمموزی ٢٠٠٣، کوڕەکانی سەددام حسێن، عودەی سەددام حوسێن و قوسەی سەددام حوسێن، لە شەڕێکی دەستەویەخەدا لەگەڵ ھێزەکانی ھاوپەیمانان لە مووسڵ کوژران دوای ھەوڵێکی شکستخواردوو بۆ گرتنیان. ھەروەھا مووسڵ لە قۆناغی داگیرکاریی ئۆپەراسیۆنی ئازادی عێراقدا وەک بنکەی ئۆپەراسیۆنی فیرقەی ١٠١ی ئاسمانی سوپای ئەمریکا بوو. لە ماوەی سەرۆکایەتییەکەیدا، فیرقەی ١٠١ی ئاسمانی توانی بە شێوەیەکی بەرفراوان ڕووپێووی شارەکە بکات و بە ڕاوێژکاری لەلایەن کەتیبەی ٤٣١ی کاروباری مەدەنی، ڕێکخراوە ناحکومییەکان، و خەڵکی مووسڵ، دەستی بە کاری ئاوەدانکردنەوە کرد بە دامەزراندنی خەڵکی مووسڵ لە بواری ئاسایشدا، کارەبا، حوکمڕانی ناوخۆیی، ئاوی خواردنەوە، ئاوی پیس، فڕێدانی زبڵ، ڕێگاوبان، پرد، و بایەخدان بە ژینگە.[21]
لە ٢٤ی حوزەیرانی ٢٠٠٤ زنجیرەیەکی تەقینەوەی ئۆتۆمبێلی بۆمبڕێژکراو بووە ھۆی کوژرانی ٦٢ کەس کە زۆربەیان پۆلیس بوون. لە ٢١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٤، لە ھێرشێکی خۆکوژیدا بۆ سەر ھۆڵێکی نانخواردن لە بنکەی ئۆپەراسیۆنی پێشەوە (FOB) مارێز لە تەنیشت فڕۆکەخانەی سەرەکی سەربازی ئەمریکا لە مووسڵ، ١٤ سەربازی ئەمریکی و چوار کارمەندی ئەمریکی کۆمپانیای ھالیبێرتۆن و چوار سەربازی عێراقی کوژران. پنتاگۆن بڵاویکردەوە، لەو ھێرشەدا ٧٢ کارمەندی دیکە برینداربوون، کە لەلایەن خۆکوژێکەوە ئەنجامدراوە کە جلی تەقینەوە و جلوبەرگی دەزگا ئەمنییەکانی عێراقی لەبەردا ببوو. گروپی ئیسلامیی سوپای ئەنسار سوننە (بەشێکی لە ئەنسارولئیسلامەوە پەرەی سەندووە) لە بەیاننامەیەکی ئۆنلایندا بەرپرسیارێتی ھێرشەکەیان گرتە ئەستۆ.[22]
لە کانوونی دووەمی ٢٠٠٧ عێراق فڕۆکەخانەی نێونەتەوەییی مووسڵی کردەوە. گەشتێکی ھێڵی ئاسمانی عێراقی ١٥٢ حاجی ھەڵگرتبوو بۆ بەغدا، یەکەم گەشتی بازرگانی بوو لەوەتەی ھێزەکانی ئەمریکا ناوچەی دژە فڕینیان لە ساڵی ١٩٩٣ ڕاگەیاند، ھەرچەندە گەشتی بازرگانی زیاتر بە قەدەغەیی مابووەوە. لە ٢٣ی ژانویەی ٢٠٠٨دا تەقینەوەیەک لە باڵەخانەیەکی شوقەدا ڕوویدا و ٣٦ کەس گیانیان لەدەستدا. ڕۆژی دواتر خۆکوژێک بە جلی ئەفسەری پۆلیسەوە بەڕێوەبەری پۆلیسی ناوچەکەی تیرۆر کرد، کە ناوی عەمید سەلاح محەمەد ئەلجبووری بوو، بەڕێوەبەری پۆلیسی پارێزگای نەینەوا بوو، لەکاتی سەردانی کردنی بۆ شوێنی تەقینەوەکەی ناو شووقەکە چوو بوو.[23]
لە مانگی ئایاری ٢٠٠٨ ھێزەکانی سوپای عێراق بە سەرپەرشتی فەریق ریاز جەلال تۆفیق، فەرماندەی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی مووسڵ، کە لەلایەن ئەمریکاوە پاڵپشتی دەکران، بە ھیوای ھێنانەدی سەقامگیری و ئاسایش بۆ شارەکە، ھێرشی سەربازیی بەناوی ھەڵمەتی نەینەوا دەستپێکرد. نوێنەرانی مووسڵ لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، رۆشنبیرانی ئەو شارە، و گروپە مرۆییە پەیوەندیدارەکانی دیکە لەسەر پێویستییەکی خێرا بۆ چارەسەرکردنی بارودۆخە ناسازەکانی شارەکە ڕێککەوتن، بەڵام ھێشتا پێیان وابوو چارەسەرەکە سیاسی و کارگێڕییە. ھەروەھا پرسیاریان لەوە کرد کە ئایا ھێرشێکی سەربازی بەرفراوان لەو شێوەیە گیانی خەڵکی بێتاوان رزگار دەکات.[24]
ھەموو ئەم ھۆکارانە شارەکەیان لە بناغە مێژوویی و زانستی و فیکرییەکانی لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٣ بۆ ٢٠٠٨ بێبەش کرد، کاتێک زۆرێک لە زانا، پرۆفیسۆر، ئەکادیمی، پزیشک، پیشەیی تەندروستی، ئەندازیار، پارێزەر، ڕۆژنامەنووس، پیاوانی ئایینی (ھەم موسڵمان و مەسیحی)، مێژوونووسان، ھەروەھا پیشەیی و ھونەرمەندان، یان کوژران یان ناچاربوون شارەکە بەجێبھێڵن لەژێر ھەڕەشەی تەقەکردن، رێک وەک ئەوەی لەو ساڵانەدا لە شوێنەکانی دیکەی عێراق روویدا.[25][26][27]
کۆچی مەسیحیەکان
لە ساڵی ٢٠٠٨دا زۆرێک لە مەسیحییە ئاشووریەکان(نزیکەی ١٢ ھەزار کەس) لە شارەکە ھەڵھاتن، دوای شەپۆلێکی کوشتن و ھەڕەشە لە کۆمەڵگاکەیان. کوشتنی دەیان ئاشووری، ھەڕەشەی ئەوە بوو کە کەسانی دیکە دەکوژرێن ئەگەر موسڵمان نەبن، وێرانبوونی خانووەکانیان بووە ھۆی کۆچکردنی خێرای دانیشتوانی مەسیحی. ھەندێکیان بەرەو سووریا و تورکیا ھەڵھاتن؛ ھەندێکی تریان لە کڵێسا و خانەقاکاندا پەنایان پێدرا. تۆمەت لە نێوان سوننەکاندا ئاڵوگۆڕ کرا و ھەندێک گروپی کوردی لە پشت ئەم کۆچکردنە نوێیەوە بوون. ھەندێک ئیدیعا پەیوەندییان بە ھەڵبژاردنی پارێزگاکانی ژانویەی ٢٠٠٩، و داواکارییەکانی مەسیحییە ئاشورییەکان بۆ نوێنەرایەتی فراوانترکرد لە ئەنجومەنی پارێزگاکان.[28][29]
موسڵ لە ٤ی حوزەیرانی ٢٠١٤ ھێرشی کرایە سەر. دوای شەش رۆژ لە شەڕ، لە ١٠ی حوزەیران دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام لە میانەی ھێرشی حوزەیرانی ٢٠١٤ بۆ باکووری عێراق کۆنترۆڵی شارەکەی کرد. تا مانگی ئاب، ئیدارەی نوێی داعشی شارەکە ناکارامە بوو، بە بەردەوامی بڕینی کارەبا و پیسبوونی ئاو، داڕمانی ژێرخانی شارەکە و شکستھێنانی چاودێری تەندروستی.[30][31][32]
سەردەمی داعش
لە ١٠ی حوزەیرانی ٢٠١٤، دەوڵەتی ئیسلامی مووسڵی گرت، دوای ئەوەی ئەو ھێزە عێراقیانەی لەوێ جێگیر بوون کشانەوە. کەمیی سەرباز و شەڕی ناوخۆیی لە نێوان ئەفسەرە باڵاکان و سەرکردە سیاسییەکانی عێراقدا یاری بە دەستی داعش کرد و ترس و دڵەڕاوکێی زیاتر کرد کە بووە ھۆی جێھێشتنی شارەکە. لە ماوەی دوو ڕۆژی داھاتوودا نیو ملیۆن کەس بە پێ یان بە ئۆتۆمبێل ھەڵھاتن. بەپێی رۆژنامەی رۆژئاوا و لایەنگری حکومەتی عێراق، دانیشتوانی موسڵ بە دیفاکتۆ زیندانی بوون. لە کاتێکدا داعش بە قۆرخکردنی توندوتیژیی توندوتیژی فەرمانڕەوایی موسڵی دەکرد و چەندین کردەوەی تیرۆری ئەنجامدا، ھەندێک لە زانایان دەڵێن حکومەتێکی بیرۆکراسی کارامەی بەرزیشی ھەبوو کە لە رێگەی دیوانە ئاڵۆزەکانەوە دەوڵەتێکی زۆر کارا لە سنوورەکانی موسڵ بەڕێوە دەبرد.[33]
عەلی غەیدان، فەرماندەی پێشووی ھێزە زەمینییەکانی عێراق، مالیکی تۆمەتبار کرد بەوەی کە فەرمانی کشانەوەی لە شارەکە دەرکردووە. دوای ماوەیەکی کورت، مالیکی داوای باری نائاسایی نیشتمانی کرد لە ١٠ی حوزەیران دوای ھێرشەکەی سەر مووسڵ کە لە شەوێکدا دەستی بەسەردا گیراوە. سەرەڕای قەیرانی ئەمنی، پەرلەمانی عێراق رێگەی نەدا مالیکی باری نائاسایی رابگەیەنێت؛ زۆرێک لە یاسادانەران بایکۆتی دانیشتنەکەیان کرد لەبەرئەوەی دژی فراوانکردنی دەسەڵاتەکانی سەرۆک وەزیران بوون، لەوەتەی دەسەڵاتەکەی لەلایەن ھەردوو شیکەرەوەی عێراقی و ڕۆژئاواوە بە تائیفی وەسف کراوە، ھەروەھا تۆمەتەکانی گەندەڵی، لەگەڵ سەدان ملیار دۆلار کە گوایە لە خەزێنەی حکومەتدا لەناو دەچێت.[34]
دوای زیاتر لە دوو ساڵ لە داگیرکردنی مووسڵ لەلایەن داعشەوە، ھێزە عێراقییەکان، بە یارمەتی ھێزەکانی ئەمریکا و فەرەنسا ھێرشێکی ھاوبەشیان بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی لە ١٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ دەستپێکرد. شەڕی مووسڵ بە کلیلی دەستێوەردانی سەربازی لە دژی داعش دادەنرا. ھێرشێکی سەربازی بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی شارەکە گەورەترین بڵاوکردنەوەی ھێزە عێراقییەکان بوو لە دوای لەشکرکێشی ساڵی ٢٠٠٣ لەلایەن ھێزەکانی ئەمریکا و ھاوپەیمانانەوە. لە ٩ی تەمموزی ٢٠١٧، حەیدەر عەبادی، سەرۆکوەزیرانی عێراق، وەک ئامادەکارییەک بۆ راگەیاندنی رزگارکردن و نۆژەنکردنەوەی تەواوەتی مووسڵ دوای سێ ساڵ لە کۆنترۆڵکردنی داعش گەیشتە ئەوێ. ڕۆژی دواتر بەیاننامەیەکی فەرمی درا. شەڕەکە بۆ یەک دوو ھەفتەی دیکە لە شاری کۆن بەردەوام بوو پێش ئەوەی ھێزە عێراقییەکان لە ٢١ی تەمموزی ٢٠١٧دا بە تەواوی کۆنترۆڵی مووسڵ بکەن.[35]
مووسڵ لە سەدەی ١٦دا وەک ناوەندێکی بازرگانی گەشەی کرد بەھۆی ئەو پەیوەندییانەی کە لەگەڵ شارۆچکەکانی دراوسێدا ھەیبوو. کەلوپەلی خۆراکی لە شارەکانی زاخۆ و ھەولێر و کەرکووکەوە ھاوردە دەکرد. ھەروەھا بەناوبانگ بوو بە ھاوردەکردنی خووری لە گێڵان لە فارس و بۆ ماوەیەکی دیاریکراو لە سەردەمی دەسەڵاتی سەفەوییەکان بەسەر ناوچەیەکی بەرفراوانی عێراقدا تا حەسکیف. بەڵام کۆنترۆڵی عوسمانییەکان بەسەریدا ڕەوتی بازرگانی گۆڕی، بۆیە لە بەعلەبەکەوە ئەو قوماشانەی لێی دروستدەکرا ھاوردەی کرد و ھەناردەی ئەورووپا دەکرد، لە ئەورووپا جۆری قوماشەکە بە مووسلی ناسرابوو. ئەم بووژانەوەی بازرگانییە ھاوکات بوو لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان و کۆچبەران بە ڕێژەی ٣٠٪. دەرکەوتنی حەلەب لە سووریا وەک ناوەندێک بۆ ھەناردەکردنی ئاوریشم بۆ ئەورووپا وایکرد بازرگانانی مووسڵ باج لەسەر ئاوریشمی ئێرانی زیاد بکەن کە لەم ڕێگەیەوە ھەناردە دەکرا. لە سەردەمی جەنگی سەفەوییەکان و عوسمانیدا کە لە کۆتایی سەدەی شانزەھەمەوە تا ساڵی ١٦٣٩ز بەردەوام بوو، دەشتەکانی دەوروبەری مووسڵ بەدەست بوونی سوپای عوسمانیەوە دەیان ناڵاند کە لەو ناوچانەدا جێگیر بوو بوون. ھەروەھا جۆری ئابووریش گۆڕانی بەسەردا ھات و مووسڵ بوو بە ناوەندێک بۆ دابینکردنی دارایی سوپا بە پێداویستییەکانییەوە. بەگشتی ئەو قۆناغە شاھیدی دابەزینی ئابووری مووسڵ بوو، یەکێک لە ھۆکارەکانی ئەوە بوو کە عوسمانییەکان ھۆزە عەرەب و کوردەکانیان پڕچەککرد بوو بە مەبەستی بەرەنگاربوونەوەی سەفەوییەکان، بۆیە ھەڵیان دەکوتایە سەر ئەو کاروانە بازرگانیانەی کە جاران سەردانی مووسڵیان دەکرد.[36]
کۆنتڕۆڵکردنی بنەماڵەی ئەلجەلیلی بەسەر ویلایەتی مووسڵ لە سەدەی ١٨یەمدا بووە ھۆی بڵاوبوونەوەی سەلامەتی لە ناوچەکەدا، ھەروەھا چەندین کاری بیناسازییان ئەنجامدا وەک دروستکردنی دوکان و قەیسەری (بازاڕی داخراو). بنەماڵەی ئەلجەلیلی گوندەکانی دەشتە بەپیتەکانی دەوروبەری شارەکەیان دابەش کرد بە شێوازی تاپۆ کە باج و بەرھەمی کشتوکاڵییان لێ وەردەگرت. قەرەقوش و بەرتەڵە سەر بە بنەماڵەی ئەلجەلیلی بوون، لە کاتێکدا بنەماڵەی ئەلعومەری خاوەنی شاری کەرەملێس بوون. مووسڵ بوو بە یەکێک لە گرنگترین ھەناردەکارانی دانەوێڵەی ناوچەکە و بازرگانەکانی زۆربەی ئەو بەرھەمانەیان ھەناردەی شارە گەورەکانی نزیکی دەکرد وەک بەغدا و حەلەب و ئامەد. لە بەرامبەردا مووسڵ فستق و خووری لە چیاکانی کوردستانەوە ھاوردە دەکرد، ھەروەھا ئاسنی لە ئامەدەوە ھاوردە دەکرد.[37]
ھێڵێکی بازرگانی نوێ لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا دەرکەوت، کە ھێڵێکی ڕووبارە لە ڕێگەی ڕووباری دیجلە کە لە مووسڵەوە درێژ دەبێتەوە بۆ بەسرە لە ڕێگەی بەغداوە. ئەو بەرھەمانەی کە بۆ ئەو شارانە دروست دەکران و ھاوردە دەکران، بە تایبەت خووری و پەتاتە لە ڕێگەی بەسرەوە ھەناردەی ئەورووپا و ھیندستان دەکرا. کردنەوەی نۆکەندی سوێز لە ساڵی ١٨٧٠ و ھاتنی کەشتییە ھەڵمییەکانی بەریتانیا یارمەتیدەر بوو بۆ گەشەسەندنی خێرای ئەم بازرگانییە.
مووسڵ دوای داگیرکاریی بەریتانییەکان بۆ سەر عێراق، بە یەکێک لە ناوەندەکانی ھەناردەکردنی نەوت لە باکوور ناسرابوو. ھەروەھا زۆرێک لە خەڵکەکەی لە ئاژەڵداری و پیشە دەستییەکانەوە ڕوویان لە کەرتی خزمەتگوزاری کرد. کشتوکاڵ لەوێ فراوان و ھەمەچەشن بوو دوای تەواوبوونی ھەندێک پڕۆژەی ئاودێری لەسەر بەنداوی مووسڵ (پێشتر بەنداوی سەدام) و ڕووباری زێی گەورە و ئێستا بەرھەمی پیشەسازی وەک گەنمەشامی و پەتاتە لە ژێر سیستەمی ئاودێری تەقلیدی و مۆدێرن دەچێنرێت.
شاری مووسڵ لە نەوەدەکانی سەدەی بیستەمەوە بەدەست چەقبەستوویی ئابوورییەوە دەناڵێنێت، لەبەرئەوەی ئەمە ھاوکات بوو لەگەڵ کۆچی پیشەیی کرێکاری و کادیرانی ئەکادیمی بۆ دەرەوەی وڵات. لە ناوبانگترین بازاڕەکانی شاری مووسڵ بریتین لە:(بازاڕی ئەلنەبی یونس، بازاڕی ئەلسەرخانە، باب سەرای و باب التوب).
ژێرخانی ئابووری
بەنداوی مووسڵ لە ساڵانی ھەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا بۆ دابینکردنی کارەبا و ئاو بۆ مووسڵ دروستکراوە. سەرەڕای ئەمەش ھێشتا بڕینی ئاو باو و ئاساییە.[38]
پێنج پرد لە سەر دیجلە درووستکراون لە مووسڵ کە لە باکوورەوە بۆ باشوور بەم ناوانە ناسراون:
- پردی ئەلشوھەداء(یان "پردی سێیەم").
- پردی پێنجەم.
- پردی کۆن (یان "پردی ئاسن"، یان "پردی یەکەم").
- پردی ئەلحوڕیە (بە واتای"پردی ئازادی"، ناسراو بە "پردی دووەم").
- پردی چوارەم.[39]
لە کاتی شەڕی موسڵ (٢٠١٦-٢٠١٧) لە نێوان داعش و سوپای عێراق بە پاڵپشتی ھاوپەیمانییەکی نێودەوڵەتی، دوو پرد بەھۆی ھێرشە ئاسمانییەکانی ھاوپەیمانان لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٦دا 'زیانیان بەرکەوتووە'، دوو پردی دیکە لە مانگی نۆڤەمبەردا، و پردی کۆن لە سەرەتای مانگی کانوونی دووەمدا 'لەکەڵک کەوت'. بەگوێرەی ھەواڵێکی بی بی سی، لە کۆتایی مانگی کانوونی دووەمی ئەمساڵدا پردەکان کراونەتە ئامانج بۆ پەکخستنی دووبارە دابینکردنەوەی ھێزەکانی داعش لە رۆژھەڵاتی مووسڵ لەبەرەی رۆژئاوای مووسڵەوە. لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠١٧دا، کەناڵی سی ئێن ئێن بڵاویکردەوە کە داعش خۆی ھەموو پردەکانی 'وێرانکردووە' بۆ خاوکردنەوەی پێشڕەویی ھێزە زەمینییەکانی عێراق، بە ئاماژەدان بە فەرماندەی عێراقی لیوا عەبدولئەمیر رەشید یارەڵڵا.[40]
لە دوا قۆناغەکانی شەڕی کۆنتڕۆڵکردنەوەی مووسڵدا، لیس گراند ڕایگەیاند کە بەپێی ھەڵسەنگاندنێکی سەرەتایی، چاککردنەوەی ژێرخانی بنەڕەتی زیاتر لە یەک ملیار دۆلار تێدەچێت. ئاماژەی بەوەشکردووە، لە کاتێکدا دەتوانرێت لە دوو مانگدا سەقامگیری لە ڕۆژھەڵاتی مووسڵ بەدەست بھێنرێت، لە ھەندێک قەزاکانی مووسڵ ڕەنگە ساڵانێک بخایەنێت، لە کۆی ٤٤ ناحیە شەش ناحیە نزیکەی بە تەواوی وێران بوون. ھەموو قەزایەکی مووسڵ زیانێکی سووک یان مامناوەندی لێکەوتەوە. بەپێی نەتەوە یەکگرتووەکان، ١٥ لە کۆی ٥٤ ناحیەی نیشتەجێبوون لە نیوەی ڕۆژئاوای مووسڵ زیانێکی زۆریان بەرکەوتووە لە کاتێکدا لانیکەم ٢٣ ناحیەی مامناوەند زیانیان بەرکەوتووە.[41]
یەکەم ھەڵبژاردنی خۆجێی لە ساڵی ٢٠٠٥ لە موسڵ بەڕێوەچوو، دۆخی ئەمنی جگە لەو ھەڵوێستە نەرێنییە پێشوەختەی کە دانیشتوانی شارەکە گرتبوویانەبەر، بووە ھۆی بەشداریکردن لەم ھەڵبژاردنانەدا. بەشێوازێکی زۆر گەورە بایکۆتی ھەڵبژاردنیان کرد، ئەمەش وایکرد رێژەی بەشداریکردنیان کەم بێت کە لە ٢٠٪ تێنەپەڕی لە تەواوی پارێزگاکەدا، وە گەورەترین براوەی ئەو ھەڵبژاردنانە ھاوپەیمانیی کوردستان بوو کە لە کۆی ٤١ ئەندام لە پارێزگای نەینەوا ٣٤ ئەندامی بەدەستھێنا، ئەندامانی عەرەب لە چوار ئەندام زیاتر نەبوون. لە ٣١ی کانوونی دووەم ھەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان لە سەرتاسەری عێراق بەڕێوەچوو، لە پارێزگای نەینەوا لیستی نیشتمانی ئەلحەدبا زۆرینەی دەنگەکانی بەدەستھێنا و لە کۆی ٣٧ کورسی ١٩ کورسی بەدەستھێنا، ھاوکات یەکێتیی کوردستانیش ١٠ کورسی بەدەستھێنا دوای ئەوەی زاڵ بوو بەسەر ئەنجوومەنی پێشوودا بە داگیرکردنی ٣٤ کورسی لە کۆی ٤١ کورسی بەھۆی دوودڵیی... ھاوڵاتیان لە نەینەوا بۆ بەشداریکردن لە ھەڵبژاردنەکانی پێشوو کە لە ساڵی ٢٠٠٥ ئەنجامدرا، پشکی حزبی ئیسلامی عێراق لە ھەڵبژاردنەکانی رابردوودا تەنھا 3 کورسی بوو، مەسیحییەکان و ئێزدییەکان و شەبەکەکان بۆ ھەر پێکھاتەیەک کورسییەکیان دەستکەوت کە بە سیستەمی پشک ناسراوە. بەھۆی ئەنجامی ھەڵبژاردنەکانەوە، لیستی ئەلحەدبا توانی کۆنترۆڵی ئیدارەی شارەوانی پارێزگاکە بکات و ئەسیل نوجەیفی بوو بە پارێزگاری نەینەوا. لە لیستەکەدا جەخت لەسەر "ناسنامەی عەرەبی و ئیسلامی"ی پارێزگاکە کراوەتەوە و پەیوەندییەکەی لەگەڵ کورددا بە گرژی تایبەتمەند بووە.[42]
مووسڵ ٢٢٣ مەتر لە ئاستی دەریاوە بەرزە لە ناوچەی مێزۆپۆتامیای سەرەوە لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست. لە باشووری رۆژئاوای مووسڵ بیابانی سووریا و لە رۆژھەڵاتیش چیای زاگرۆس ھەیە.
کەش و ھەوا
مووسڵ کەش و ھەوایەکی گەرمی نیمچە وشکی ھەیە (BSh)، نزیکە لە کەشوھەوای دەریای ناوەڕاست (Csa)، لەگەڵ ھاوینەکانی زۆر گەرم و درێژخایەن و وشکە، پاییز و بەھاری کورت و سووکە، و زستانی تەڕ و تاڕادەیەک فێنکە.
| زانیاریی کەشوھەوا بۆ «Mosul» | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| مانگی زایینی | ١ | ٢ | ٣ | ٤ | ٥ | ٦ | ٧ | ٨ | ٩ | ١٠ | ١١ | ١٢ | ساڵ |
| بەرزترین پلەی تۆمارکراو | ٢١٫١ (٧٠) |
٢٦٫٩ (٨٠) |
٣١٫٨ (٨٩) |
٣٥٫٥ (٩٦) |
٤٢٫٩ (١٠٩) |
٤٤٫١ (١١١) |
٤٧٫٨ (١١٨) |
٤٩٫٣ (١٢١) |
٤٦٫١ (١١٥) |
٤٢٫٢ (١٠٨) |
٣٢٫٥ (٩١) |
٢٥٫٠ (٧٧) |
٤٩٫٣ (١٢١) |
| نێونجی بەرزترین پلە | ١٢٫٤ (٥٤) |
١٤٫٨ (٥٩) |
١٩٫٣ (٦٧) |
٢٥٫٢ (٧٧) |
٣٢٫٧ (٩١) |
٣٩٫٢ (١٠٣) |
٤٢٫٩ (١٠٩) |
٤٢٫٦ (١٠٩) |
٣٨٫٢ (١٠١) |
٣٠٫٦ (٨٧) |
٢١٫١ (٧٠) |
١٤٫١ (٥٧) |
٢٧٫٧٦ (٨٢) |
| نێونجی ڕۆژانە | ٧٫٣ (٤٥) |
٩٫١ (٤٨) |
١٣٫١ (٥٦) |
١٨٫٢ (٦٥) |
٢٤٫٥ (٧٦) |
٣٠٫٣ (٨٧) |
٣٤٫٠ (٩٣) |
٣٣٫٤ (٩٢) |
٢٨٫٧ (٨٤) |
٢٢٫١ (٧٢) |
١٤٫٢ (٥٨) |
٩٫٠ (٤٨) |
٢٠٫٣٣ (٦٨٫٧) |
| نێونجی کەمترین پلە | ٢٫٢ (٣٦) |
٣٫٤ (٣٨) |
٦٫٨ (٤٤) |
١١٫٢ (٥٢) |
١٦٫٢ (٦١) |
٢١٫٣ (٧٠) |
٢٥٫٠ (٧٧) |
٢٤٫٢ (٧٦) |
١٩٫١ (٦٦) |
١٣٫٥ (٥٦) |
٧٫٢ (٤٥) |
٣٫٨ (٣٩) |
١٢٫٨٣ (٥٥) |
| کەمترین پلەی تۆمارکراو | −١٧٫٦ (٠) |
−١٢٫٣ (١٠) |
−٥٫٨ (٢٢) |
−٤٫٠ (٢٥) |
٢٫٥ (٣٧) |
٩٫٧ (٤٩) |
١١٫٦ (٥٣) |
١٤٫٥ (٥٨) |
٨٫٩ (٤٨) |
−٢٫٦ (٢٧) |
−٦٫١ (٢١) |
−١٥٫٤ (٤) |
−١٧٫٦ (٠) |
| نێونجی بارین میلیمەتر | ٦٢٫١ (٢٫٤٤) |
٦٢٫٧ (٢٫٤٧) |
٦٣٫٢ (٢٫٤٩) |
٤٤٫١ (١٫٧٤) |
١٥٫٢ (٠٫٦) |
١٫١ (٠٫٠٤) |
٠٫٢ (٠٫٠١) |
٠٫٠ (٠) |
٠٫٣ (٠٫٠١) |
١١٫٨ (٠٫٤٦) |
٤٥٫٠ (١٫٧٧) |
٥٧٫٩ (٢٫٢٨) |
٣٦٣٫٦ (١٤٫٣١) |
| نێونجی ژمارەی ڕۆژەکانی بارین | ١١ | ١١ | ١٢ | ٩ | ٦ | ٠ | ٠ | ٠ | ٠ | ٥ | ٧ | ١٠ | ٧١ |
| نێونجی مانگانەی سەعاتەکانی ھەتاوی بوون | ١٥٨ | ١٦٥ | ١٩٢ | ٢١٠ | ٣١٠ | ٣٦٣ | ٣٨٤ | ٣٦٩ | ٣٢١ | ٢٦٧ | ١٨٩ | ١٥٥ | ٣٬٠٨٣ |
| سەرچاوەی یەکەم: World Meteorological Organisation (UN)[43] | |||||||||||||
| سەرچاوەی دووەم: Weatherbase (extremes only)[44] | |||||||||||||
مووسڵ دەوڵەمەندە بە شوێنە مێژووییە کۆنەکان و تەلارە دێرینەکان: مزگەوت، قەڵا، کڵێسا، دێر، و فێرگە، زۆربەیان تایبەتمەندی تەلارسازی و کاری دیکۆراتیان ھەیە کە گرنگن. ناوەندی شارەکە بە تۆڕەڕێی شەقام و خانووی سەدەی نۆزدەھەمی تێدا زاڵە. بازاڕەکان بە تێکەڵاوی ئەو کەسانە ناسراون کە لەوێدا کار دەکەن: عەرەب، کورد، ئاشووری، جوولەکە عێراقییەکان، جولەکەکانی کورد، تورکمانی عێراقی، ئەرمەنی، ئێزیدی، مەندی، ڕۆمانی و شەبەک.[45]
مۆزەخانەی مووسڵ چەندین دۆزینەوە لە شوێنە دێرینەکانی شارە کۆنەکانی پایتەختی ئاشووری نەینەوا و نەمرودی تێدایە. لە دەوری حەوشەیەک داڕێژراوە و ڕووبەرێکی مەڕمەڕی موسڵی تێدایە کە نمایشی ژیانی موسڵی تێدایە کە بە شێوەی تابلۆی وێنا کراوە. لە ٢٦ی شوباتی ٢٠١٥ چەکدارانی داعش شوێنەوارە دێرینەکانی مۆزەخانەکەیان لەناوبرد.[46]
مزگەوت و مەزارگە
- مزگەوتی ئومەوی: یەکەم مزگەوتە لە شارەکەدا، لە ساڵی ٦٤٠ی زایینی لەلایەن ئوتبە بن فەرقاد ئەلسەلامی دروستکراوە دوای ئەوەی لە سەردەمی خەلیفە عومەر کوڕی خەتتابدا موسڵی داگیرکرد. تاکە بەشێکی ڕەسەن کە تا ئەم دواییانە ھەیبوو، منارەی خشتی ورد و سەرنجڕاکێش بوو کە بەرزییەکەی ٥٢م بوو کە وەک تاوەری مەیلداری پیزا بوو، پێی دەوترێت ئەلحەدبا. لە شەڕی مووسڵدا تا ڕادەیەکی زۆر وێران بووە.[47]
- مزگەوتی گەورەی مووسڵ(نوریدین): لەلایەن نوریدین زەنگیەوە لە ساڵی ١١٧٢ز لە تەنیشت مزگەوتی ئومەوی دروستکراوە. ئیبن بەتووتە (گەشتیاری گەورەی مەغریب) لەوێ نافورەیەکی مەڕمەڕیی دۆزیەوە و میحرابێک (ئەو شوێنەی کە ئاماژەیە بۆ ئاراستەی مەککە) کە نووسراوێکی کوفیی لەسەرە. لە شەڕی مووسڵدا وێران کرا.
- مزگەوتی موجاھیدین: مێژووی مزگەوتەکە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٢ی زایینی، و بەھۆی قوبە و میھحرابەکەیەوە کە بە وردی دروستکراوە، جیاوازی پێداوە.[48]
- مزگەوت و مەزارگەی پێغەمبەر یوونس: دەکەوێتە ڕۆژھەڵاتی شارەکە، و گۆڕی پێغەمبەر یوونسی لەخۆگرتبوو، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ھەشتەمی پێش زایین، لەگەڵ ددانێکی نەھەنگەکە کە قوتی دا و دواتر ئازادی کرد. لە تەمموزی ٢٠١٤ لەلایەن داعشەوە بە تەواوی ڕووخێندرا.
- مزگەوت و مەزارگەی پێغەمبەر جیرجیس: مزگەوت و مەزارگەی کۆتایی سەدەی ١٤ بۆ ڕێزلێنان لە پێغەمبەر جیرجیس (جۆرج) لەسەر گۆڕستانی قوڕەیش دروستکراوە. لە تەمموزی ٢٠١٤ لەلایەن داعشەوە وێران کرا.[49]
- مەزارگەی پێغەمبەر دانیال: گۆڕێک کە دەگەڕێتەوە بۆ پێغەمبەر دانیال لە تەمموزی ٢٠١٤ لەلایەن داعشەوە وێرانکرا.
- مزگەوتی حەمو قەدۆ: مزگەوتێکی سەردەمی عوسمانییە لە ناوچەی مەیدانی ناوەڕاست کە لە ساڵی ١٨٨١ دروستکراوە، و بە فەرمی ناوی مزگەوتی عەبدوڵا ئیبن چەلەبی ئیبن عەبدولقادری لێنراوە. لە مانگی ئازاری ٢٠١٥ لەلایەن داعشەوە وێرانکرا، چونکە گۆڕێکی تێدابوو کە ڕۆژانی پێنجشەممە و ھەینی موسڵمانانی ناوچەکە ڕێزی لێدەگرت و سەردانیان دەکرد.[50]
کڵێسا و دێرەکان
مووسڵ زۆرترین ڕێژەی مەسیحییەکانی ھەبووە لە ھەموو شارەکانی عێراقی دەرەوەی ناوچەی کوردی، و چەندین کڵێسای کۆن و سەرنجڕاکێشی تێدایە، کە ھەندێکیان لە بنەڕەتدا مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەدەکانی سەرەتای ئایینی مەسیحی. زۆرجار کڵێسا کۆنەکانی ئاشووری شاراوەن و دەرگای چوونە ژوورەوەیان لە دیوارە ئەستوورەکاندا ئاسان نییە بدۆزرێتەوە. ھەندێکیان بۆ نۆژەنکردنەوە قورسن.
- شەمعۆن ئەلسەفا (سان پیتەر، مار پەترۆس): ئەم کەنیسەیە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٣یە و ناوی لە شەمعۆن ئەلسەفا یان سانت پەترۆسەوە ناونراوە (مار پەترۆس بە زمانی ئارامی ئاشووری). پێشتر ناوی دوو نێردراوی پەترۆس و پۆڵسی لەسەر بوو و راھیبە دڵ پیرۆزەکانی تێدا نیشتەجێ بوو.
- کڵێسای سانت تۆماس (مار تۆما بە زمانی ئارامی ئاشووری): یەکێکە لە کۆنترین کڵێسا مێژووییەکان، ناوی بە ناوی سانت تۆماس نێردراوی خوداوە ناونراوە کە لە ڕۆژھەڵاتدا ئینجیلی بانگەشە دەکرد، لەنێویاندا ھیندستان. کاتی درووستکردنی بە وردی نازانرێت، بەڵام پێش ساڵی ٧٧٠ی زایینی بووە.
- کڵێسای مار پێسیۆن: مار پێسیۆن کە لەلایەن ئامۆزاکەیەوە لە دێرێکدا پەروەردە بووە، لە ساڵی ٤٤٦ی زایینیدا شەھید بووە. یەکەم کەنیسەی کاسۆلیکی کلدانییە لە مووسڵ، دوای یەکگرتنی زۆرێک لە ئاشوورییەکان لەگەڵ ڕۆما لە سەدەی ١٧دا. مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٠، و ٣ م لە خوار ئاستی شەقامەکانەوەیە. ئەم کەنیسەیە تووشی وێرانکاری بوو، چەندین جار ئاوەدان کراوەتەوە. ھۆڵێک لەسەر یەکێک لە سێ بەشەکەی لە ساڵی ١٩٤٢ دروستکرا. لە ئەنجامدا زۆربەی سیما ھونەریەکانی زیانێکی زۆریان بەرکەوتووە.
- کەنیسەی کۆنی تاھیرە (بێگەرد): نزیک باش تەپەیە، بە یەکێک لە دێرینترین کڵێساکانی مووسڵ دادەنرێت. ھیچ بەڵگەیەک یارمەتیدەر نییە بۆ دیاریکردنی ڕووبەرەکەی. دەکرێت یان پاشماوەی کڵێسای سەرەوە بێت یان کڵێسای وێرانکراوی مار زێنا. مێژووی کڵێسای ئەلتاھیرە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی حەوتەم، و ٣ م لە خوار ئاستی شەقامەکانەوەیە. دواجار لە ساڵی ١٧٤٣دا دووبارە دروستکرایەوە.[51]
- کڵێسای ئەلتەھرە: کڵێسای کاسۆلیکی سریانی لە ساڵی ١٨٦٢ تەواو بوو.
- کەنیسەی مار حودنی: ناوی مار ئاحودەمە(حودەنی) مافریانی تکریتی لێنراوە کە لە ساڵی ٥٧٥ی زایینیدا شەھید بوو. مار حودینی کەنیسەیەکی کۆنی تایتانیەکانە لە مووسڵ. مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی دەیەم، ٧ م لە خوار ئاستی شەقامەکانەوەیە و بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩٧٠ دووبارە دروستکرایەوە. خەڵک دەتوانن ئاوی کانزایی لە بیری حەوشەکەی وەربگرن. ئەو زنجیرەی کە لە دیوارەکەدا جێگیر کراوە، وا بیردەکرێتەوە کە چارەسەری نەخۆشی سەرئێشە دەکات.
- دێری سانت جۆرج (مار گورگیس): یەکێکە لە کۆنترین کڵێساکانی مووسڵ کە بە ناوی سانت جۆرجەوە ناونراوە کە دەکەوێتە باکووری مووسڵ، پێدەچێت لە کۆتایی سەدەی ١٧دا دروستکرابێت. زیارەتکاران لە ناوچە جیاوازەکانی باکوورەوە ساڵانە لە بەھاردا سەردانی دەکەن، کاتێک خەڵکێکی زۆریش بۆ پشوو دەچنە دەرەوە دەچنە ئەم جێگەیە. نزیکەی ٦ م لە خوار ئاستی شەقامەکانەوەیە. کڵێسایەکی مۆدێرن لەسەر کڵێسا کۆنەکە لە ساڵی ١٩٣١ دروستکرا، کە بەشێکی زۆری شوێنەوارە گرنگەکانی فەوتا. تاکە شوێنەوار کە ماوەتەوە چوارچێوەی دەرگایەکی مەڕمەڕن کە بە نووسراوێکی نەخشێنراوی ئێسترانجێلا (سوریانی) ڕازاوەتەوە، و دوو شوێنی تایبەت، کە مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٣ یان ١٤.
- مار ماتێ: ئەم دێرە دەکەوێتە نزیکەی ٢٠کم(١٢ میل) رۆژھەڵاتی مووسڵ لەسەر لوتکەی شاخێکی بەرز(چیای مەقلوب). لەلایەن مار ماتێوە دروستکراوە کە دەروێشێکە لەگەڵ چەند دەروێشێکی دیکە لە ساڵی ٣٦٢ی زایینیدا ھەڵاتووە لە دێری زوکنین لە نزیک شاری ئامەد(دیاربەکر) لە بەشی باشووری ئاسیای بچووک (تورکیای ئێستا) و باکووری عێراق لە سەردەمی ئیمپراتۆر جولیان لادەر (٣٦١-٣٦٣ی زایینی). کتێبخانەیەکی بەنرخی ھەیە کە کتێبە پیرۆزەکانی سوریانی تێدایە.
- دێری مار بێھنام: ھەروەھا پێی دەوترێت دێر ئەلجوب(دێری کانیاو) و لە سەدەی ١٢ یان ١٣ دروستکرا، دەکەوێتە دەشتی نەینەوا لە نزیک نەمرود نزیکەی ٣٢ کم(٢٠ میل) باشووری ڕۆژئاوای مووسڵ. دێرەکە، بینایەکی گەورەی قەڵایە، لە تەنیشت گۆڕی مار بێھنام بەرز دەبێتەوە، شازادەیەکە کە لەلایەن ساسانییەکانەوە کوژرا، ڕەنگە لە ماوەی سەدەی چوارەمی زایینیدا بووبێت.
- دێری سانت ئیلیا (دایر مار ئیلیا): مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی شەشەم، کۆنترین خانەقای مەسیحی بوو لە عێراق، تا لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠١٦ لەلایەن داعشەوە لەناوچوو.[52]
بینا مێژووییە مەسیحییەکانی تر:
- کەنیسەی ڕۆمانی کاسۆلیک (لەلایەن باوکانی دۆمینیکانەوە لە شەقامی نەینەوا لە ساڵی ١٨٩٣ دروستکراوە).
- مار مایکل
- مار ئیلیا
- مار ئۆراھا
- دێری ڕەبان ھۆرمیزد، خانەقای نۆتردام دێس سێمێنس، نزیک شارۆچکەی ئەلقوش.
شوێنەکانی تر
وێنەکێشان
ئەوەی پێی دەوترێت قوتابخانەی مووسڵ بۆ نیگارکێشان، ئاماژە بە شێوازێکی نیگارکێشی مینیاتور دەکات کە لە کۆتایی سەدەی ١٢ تا سەرەتای سەدەی ١٣ لە باکووری عێراق لە ژێر سەرپەرشتی بنەماڵەی زەنگید (١١٢٧-١٢٢٢) پەرەی سەندووە. لە تەکنیک و شێوازدا قوتابخانەی مووسڵ هاوشێوەی تابلۆی تورکەکانی سەلجوق بوو، کە لەو سەردەمەدا عێراقی کۆنترۆڵ کردبوو، بەڵام هونەرمەندانی موسڵ هەستێکی تیژتریان بە ڕیالیزم هەبوو لەسەر بنەمای بابەت و ڕادەی وردەکارییەکانی ناو تابلۆکە نەک لەسەر نوێنەرایەتیکردن لە سێ ڕەهەنددا، کە ڕووی نەدا. زۆربەی ئایکۆنۆگرافیای موسڵ سەلجوق بوو- بۆ نموونە بەکارهێنانی فیگەرەکان کە بە قاچ بڕاو لە دۆخی پێشەوە دانیشتبوون. بەڵام هەندێک توخمی هێمادار وەک هیلال و مارەکان لە رێپەرتۆری کلاسیکی مێزۆپۆتامیا وەرگیراون.
زۆربەی تابلۆکانی مووسڵ وێناکردنی دەستنووس بوون- بە شێوەیەکی سەرەکی بەرهەمی زانستی، کتێبی ئاژەڵان و شیعری لیریک. تابلۆیەکی پێشەوە، ئێستا لە (Bibliothèque nationale) لە پاریس هەڵگیراوە، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ کۆپییەکی کۆتایی سەدەی ١٢ی ڕیسالە پزیشکییەکانی گالێن، کیتاب الدریاک ("کتێبی دژە ژەهرەکان")، نموونەیەکی باشە بۆ کارەکانی پێشووی قوتابخانەی مووسڵ. چوار فیگەر نیشان دەدات کە دەوری فیگەرێکی ناوەندی و دانیشتوویان داوە کە هالۆیەکی شێوە هیلالی بەدەستەوەیە. تابلۆکە بە چەندین ڕەنگی تەواو جیاوازە؛ سوور و شین و سەوز و زێڕین. پیتەکانی کوفیی شینە. کاریگەری کۆی گشتی بە باشترین شێوە بە مەزن وەسف دەکرێت.
پێشەنگێکی دیکەی ناوەڕاستی سەدەی ١٣ کە لە (Nationalbibliothek)، ڤیەنا بەڕێوەچوو، بۆ کۆپییەکی دیکەی هەمان دەق پێشنیاری کوالیتی نیگارکێشانی دواتری مووسڵ دەکات. ڕیالیزم لە وێناکردنی ئامادەکردنی ژەمی فەرمانڕەوایەک و سوارچاکەکانی سەرقاڵی چالاکیی جۆراوجۆردا هەیە، و تابلۆکە بەقەد تابلۆی قوتابخانەی سەرەتایی موسڵ ڕەنگاوڕەنگە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بە جۆرێک کەمتر ڕۆحی هەیە. پێکهاتەکە وردترە بەڵام کەمتر سەرکەوتووە. تا ئەم کاتە قوتابخانەی بەغدا کە شێوازی قوتابخانەکانی سووری و سەرەتای موسڵی تێکەڵ کردبوو، دەستی کردبوو بە زاڵبوون. لەگەڵ داگیرکردنی مەغۆلەکان لە ناوەڕاستی سەدەی ١٣دا قوتابخانەی موسڵ کۆتایی هات، بەڵام دەستکەوتەکانی لە هەردوو قوتابخانەی مەملوک و مەغۆلەکانی نیگارکێشانی بچووکدا کاریگەر بوون.
موسڵ چەندین زانکۆ و پەیمانگای ھەیە. لەوانە زانکۆی مووسڵ کە گەورەترین زانکۆی مووسڵە، زانکۆی نەینەوا، کۆلێژی زانکۆی ئەلحەدبا، زانکۆی تەکنیکی باکوور.[54] ھەروەھا موسڵ چەندین قوتابخانەی ئامادەیی ھەیە کە ھەندێکیان ھاوبەشی پەروەردەن لە کاتێکدا ھەندێکی تریان جیاکردنەوەی ڕەگەزن.[55]
بریتین لە ئەمانە بەڵام سنووردار نین بە:[56]
- قوتابخانەی الحفسة
- دواناوەندی الحاج بۆ کچان
- ئامادەیی کورتوبا بۆ کچان
- قوتابخانەی ناوەندی الموحوبین بۆ کچان و کوڕان
- ئامادەیی المستەقبەل بۆ کوڕان
- ئامادەیی الموتەمەیزات بۆ کچان
- ئامادەیی ئەلموتەمەعین بۆ کوڕان
- ئامادەیی الرصالة الئیسلامی (الرصالة) بۆ کوڕان
- ئامادەیی ئەلشەرقییە بۆ کوڕان
شەمەندەفەر
یەکەم شەمەندەفەر لە نێوان بەغدا و مووسڵ لە ساڵی ١٩٤٠ی زایینیدا درووستکرا، بەو پێیەی موسڵ لەسەر ھێڵی ئاسنی بەرلین-بەغدا بوو. ھەروەھا وێستگەیەکی شەمەندەفەر لە موسڵ دروستکرا، ناوچەی دەوروبەری ناوی حەی مەحەتە بوو. بەھۆی شەڕ و ئاڵۆزی پەیوەندییەکانی نێوان عێراق و دراوسێکانی، زۆربەی گەشتەکانی مووسڵ بەرەو باشوور و بەرەو بەغدا ڕۆیشتوون، لەسەر حیسابی سووریا و تورکیا. بەڵام خزمە تگوزاری نێودە وڵە تی گەڕایە وە ، لە ساڵی ٢٠٠١ی زایینیدا و لە سە رەتای ساڵی ٢٠١٠ی زایینیدا(بەرە و گازی ئانتەپ لە ڕێگای سووریاوە )، بەڵام دوای چەند مانگێک وەستا.
پردەکان
.jpg)
مووسڵ پێنج پردی ھەیە کە ھەردوو بەشی شارەکە بەیەکەوە دەبەستنەوە، کۆنترینیان مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئینتیدابی بەریتانیا، بەڕێوەبەرایەتی ڕێگاوبان و پردەکانی پارێزگای مووسڵ ڕایگەیاند، بەم نزیکانە دەست بە دروستکردنی پردی شەشەم دەکەن.
فڕۆکەخانە
فڕۆکەخانەی نێونەتەوەییی مووسڵ ھەیە کە نزیکەی ٥کم لە ناوەندی شارەوە دوورە، فڕۆکەخانەکە لە ساڵی ١٩٢٠ لەلایەن ھێزی ئاسمانی شاھانەی بەریتانیا دروستکراوە، فڕۆکەخانەکە لەلایەن حکومەتی عێراقەوە بەڕێوەدەبرێت و یەکێکە لە بارەگاکانی کۆمپانیای ھێڵی ئاسمانی عێراق.[57]
مووسڵ
ڕۆژھەڵاتناسی دۆمینیکانی ژان مۆریس فیی ١٩١٤-١٩٩٥ کە یەکێکە لەو کەسانەی کە زۆرترین ئارەزووی مووسڵ و میرات و مێژوو و زمان و شوێنەوارەکانی کردووە، دەبینێت کە ناوی یەکەمی(مەشپێل) بووە؛ ناوێکی بابلییە کە واتای وێران بووە، کاتێک لە ڕووخانی نەینەوا لە ساڵی ٦١٢ پێش زایین لەناوچوو. وە کاتێک یۆنانیەکان داگیریان کرد، پیتی “شین”یان گۆڕی بە “سین” بۆ ئەوەی ببێتە “موسپڵ”، دواتر ئەم ناوە گەشەی کرد بۆ “موسڵ” بەھۆی زۆر بەکارھێنانی و گونجانی پیتەکانی “سین” و “صاد”.
سەبارەت بە زینفۆن کە لە ناوەڕاستی سەدەی پێنجەمی پێش زایین بە مووسڵدا تێپەڕیوە، ناوی ناوە "موسیلا". زۆربەی مێژوونووسان لەسەر ئەوە کۆکن کە ناوی موسڵ لە ھاتنی لە نێوان دوو ھەرێم یان دوو شوێنەوە ھاتووە، بەڵام لە نێوان خۆیاندا جیاواز بوون لەو دوو شوێنەی کە لە نێوانیاندا بەیەکەوە گرێدرابوون، زۆریان ئاماژە بە ناوی مووسڵ دەکەن، چونکە دەکەوێتە نێوان دیجلە و فورات، ھەندێکی دیکەش پێیان وایە کەوتووەتە نێوان عێراق و جزیرە و ھەندێکی دیکەش پێیان وایە کەوتووەتە نێوان ڕۆژھەڵات و ڕۆژئاوا، باکوور و باشوور. دەوترێت لە پێوەندی لەگەڵ ئەو پاشایەی کە دروستی کردووە، بەم شێوەیە ناونراوە.
الحدباء
زۆر کەس بە ھەڵە ناوی مووسڵ دەگەڕێننەوە بۆ الحدباء بۆ منارە مەیلدارەکەی مزگەوتی ئەلنوری، ناوە دروستەکەی حەدباء لە پێچاوپێچی ڕووباری دیجلە و کشانی ڕێڕەوەکەیەوە ھاتووە کە لە باکووردا تێدەپەڕێت بە شارەکەدا. ھەندێکی تر ئەم ناوە دەگەڕێننەوە بۆ بەرزی زەوییە بەرزەکان لە "تل قلیعات". ئەبو الحزم المکی ابن ڕەیان المقسینی الموسلی کە لە ساڵی ٦٠٣ کۆچی کۆچی دوایی کردووە دەفەرموێت:
| وقد اضحت لی الحدباء داراً | وأھل مودتی یلوی العقیق | |
| أرض یحن إلیھا من یفارقھا | ویحمد العیش فیھا من یدانیھا |
الفیحاء
بەھۆی جوانی بەھارەکەی و زۆری گوڵەکانیەوە ناوی (الفەیحاء) بوو. السیرا الرفا الموصلی کە لە ساڵی ٣٦٠ کۆچی کۆچی دوایی کردووە فەرمووی؛
| سقی ربا الموصل الفیحاء من بلدٍ | جود من المزن یحکی جود أھلیھا |
أم الربیعین
ھەروەھا بەھۆی نەرمی و شیرینی کەشوھەوای وەرزی بەھار و پایز و لێکچوونیان، نازناوی ئوم الربیعین(دایکی دوو بەھارە)ی لێنرا.
الخضراء
ھەروەھا بەھۆی سەوزی و جوانی ڕووی خاکەکەیەوە پێی دەوترێت سەوز.
البیضاء
ھەندێک ناویان لێنابوو "البیضاء" چونکە لە ڕابردوودا شارەکە لە مەڕمەڕ و گەچی سپی دروستکرا بوو. شاعیر دەڵێت، یرثی مالک أبن أشقر الأزدی لە شەڕی مەیدانی مووسڵ بە سەرکەوتنی ساڵی ١٩٨ی کۆچی ماتەمینی دەگێڕێت.
| ألیس أبو الصخر الفتی مالک | فتی الرمح والسیف الحسام المصلب | |
| عن الموصل البیضاء قد رد تغلبُ | وقد أشرف منھا علی شر مرقب |
الحصنین
ئاماژەیە بۆ قەڵای ڕۆژھەڵات کە لەسەر گردی ئەلتەوبە دروستکراوە، کە کەلاوە دێرینەکانی نەینەوا لەسەری ھەڵکەوتووە، ھەروەھا قەڵای ڕۆژئاوا لەسەر گردی قلێعات کە مووسڵ لەسەری دروستکراوە. عەرەبەکان لە ڕۆژانی فەتحی ئیسلامیدا بەم ناوە ناویان ھێناوە.
حسنا عبرایا
قەڵای عیبری کە ناوێکی ئارامییە بە واتای قەڵای پەڕینەوە دێت، بە واتای قەڵای ڕۆژئاوا دێت کە ئاشوورییەکان دروستیان کردووە، پەڕینەوەیەک بووە بەرەو ڕۆژئاوا.
نو أردشیر
ناوێکە فارسەکانی ساسانی بە موسڵیان داوە دوای ئەوەی قەڵایان کرد و کردیان بە ناوەندێکی سەربازی، تەلارسازییەکەیدا، ئەردەشیری یەکەم، ٢٢٤-٢٤١ز دۆزرایەوە و ناوی خەرزەتی ئەردەشیر بوو.
خولان
ناوێکە لە لایەن عەرەبەکانەوە ھاتووە، ھەروەک ئەلمەقدیسی لە کتێبی “باشترینی بەشداریکردن لە مەعریفەی ھەرێمەکاندا” ئاماژەی پێکردووە.
مسبیلا
گەشتیار یۆنانی زینۆفۆن، لە گەشتەکەیدا لە ساڵی (٤٠١) پێش زایین، بە ناوی (مسبیلا) ئاماژەی بە مووسڵ کردووە، کە لە وشەی ئاشووری (مشبەلو) وەرگیراوە، کە بە واتای خاکی خوارەوە یان خاکی نزم یان نزم دێت.[58]
شارەکە یەک تیپی تۆپی پێی ھەیە کە توانای کێبڕکێی ھەیە لە پلەی یەکەمی تۆپی پێی عێراقدا ئەویش یانەی مووسڵە.
یاریگای زانکۆی مووسڵ یاریگای سەرەکی یانەی مووسڵە و دەتوانێت تا ٢٠ ھەزار کەس لەخۆبگرێت.
زانکۆی مووسڵ کۆلێژی پەروەردەی وەرزشی و زانستی وەرزشی لەخۆدەگرێت کە وانە بە خوێندکارانی بەکالۆریۆس و دەرچووان دەداتەوە و لە سێ بەشی زانستیدا توێژینەوە ئەنجام دەدات.[59]
- زەھا حەدید، تەلارسازێکی دیار و یەکەم ژن کە خەڵاتی پریتزکەری بەدەستھێناوە. لەلایەن شاژنە ئێلیزابێتی دووەمەوە ناوی لێنراوە "دام".
- ئەلجەلیلی، حسێن پاشا، سوپای بەرزکردەوە و سەرکردایەتی کرد بۆ بەرگریکردن لە مووسڵ لە بەرامبەر نادرشا، شای فارسی لە ساڵی ١٧٤٣.
- ئەلجەلیلی، ئیسماعیل، پزیشکی چاو کە نەخۆشی جەلیلی دۆزیەوە و لێکۆڵینەوەی لەسەر کرد.
- سەیار ئەلجەمیل، مێژوونووس و شرۆڤەکاری سیاسی.
- بێھنام ئەبو ئەلسووف، شوێنەوارناس، مرۆڤناس، مێژوونووس و نووسەری بە ڕەچەڵەک مەسیحی.
- تارق عەزیز، جێگری سەرۆکوەزیرانی ١٩٧٩-٢٠٠٣ (ناوی ڕاستەقینەی مایکل یوخانا) کە لە ئاشوورییەکانە.
- مونیر بەشیر، مۆسیقاژەنی ئاشووری کە لە ماوەی سەدەی بیستەمدا چەندین سەرکەوتنی لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا بەدەستھێنا.
- ئەسینات بارزانی، یەکەم حاخامی ژنی جوو.
- ڤیان دەخیل، ئەندامی پەرلەمانی ئێزیدی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق.
- ھاوار مەلا محەممەد، یاریزانی تۆپی پێی عێراقی بۆ ھەڵبژاردەی نیشتیمانی کە کوردە.
- پۆڵس فەرەج ڕەحۆ، قەشە سەرەکییەکەی مووسڵی کاسۆلیکی کلدانی ئاشوری، ساڵی ٢٠٠٨ تیرۆرکرا.
- تەھا یاسین ڕەمەزان، جێگری پێشووی سەرۆک کۆماری عێراق، کە کورد بوو.
- ھورمز ڕەسام، شوێنەوارناس و دیپلۆماتکاری ئاشووری سەدەی نۆزدەھەم.
- کازم ساھر، گۆرانیبێژی پۆپی عەرەبی عێراقی، گۆرانیبێژ، و مۆسیقاژەن.
- عەدنان کوچەر، زانای عێراقی.
- سەڵاحەدین ئەلسەباغ، ئەفسەری سوپای عێراقی عەرەبی.
- سەڵاح سەلیم عەلی، نووسەر و وەرگێڕی عێراقی نەرویجی، نووسەری کتێبی ئیبسنی عەرەبی.
- ئیگناتیۆس گابرێل یەکەم تاپوونی، پاتریاکی ئاشووری ئەنتیکە و ھەموو ڕۆژھەڵات بۆ کەنیسەی کاسۆلیکی سوریانی لە نێوان ساڵانی ١٩٢٩ بۆ ١٩٦٨، باوکی کڵێسای دووەمی ئەنجومەنی ڤاتیکان و یەکەم پرێلاتی ڕێوڕەسمی ڕۆژھەڵات کە لە سەردەمی پاپا پیۆسی نۆیەمەوە بەرزکرایەوە بۆ کۆلێژی کاردیناڵەکان.
- بێھنام عەفاس، نووسەر و لێکۆڵەری عێراقی-نیوزلەندی لە رۆڵی زانا و مژدەبەری مەسیحی.
- غازی یاوەر، سەرۆکی کاتی عێراق لە ماوەی ٢٠٠٤–٢٠٠٥.
- ئیگناتیۆس زاکای یەکەم، پاتریاکی ئاشوری ئەنتیکە و ھەموو ڕۆژھەڵات بۆ کەنیسەی ئۆرتۆدۆکسی سریانی.
- چاوی موسڵ، بە عەرەبی(عین الموصل) بلۆگێکی ھەواڵییە کە لەلایەن مێژوونووس و ڕۆژنامەنووسی ھاووڵاتی عومەر محەمەدەوە دروستکراوە و پارێزگاری لێدەکرێت.
- لۆریس ئۆھان چۆبانیان، ئاوازدانەر و مامۆستای ئەرمەنی-ئەمریکی و مامۆستا لە زانکۆی باڵدوین واڵاس.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
