گورگ

گورگ (بە ئینگلیزی: wolf) (ناوی زانستی: Canis lupus) گەورەترین ئەندامی ئاژەڵی زیندووی کەنەدایییە، نێرەی گورگ بە تێکڕایی ٤٠ کگم (٨٨ پاوەند) و مێیە٣٧ کگم (٨٢ پاوەند). گورگەکان بە درێژیی ١٠٥–١٦٠ سم (٤١–٦٣ ئین) دەپێورێن، و ٨٠–٨٥ سم (٣١–٣٣ ئین) لە بەرزی شانیان. ھەروەھا گورگەکان دەتوانرێ جیابکرێتەوە لە جۆرەکانی کانیس، بە گوێچکەی بچووکتر، ھەروەھا قەدی کورتتر و کلکی درێژتر. گورگەکان بە زۆری ڕەش و قاوایی و خۆڵەمێشی و سپین، ھەرچەندە ڕەنگە لە ناوچەی جەمسەری باکووردا زۆربەی گورگەکان سپی بن.

لە ھەموو ئەندامانی «جونیس کانیس»، گورگەکان زۆر تایبەتمەندن بە ڕاوکردنی یاری ھەرەوەزی، ھەروەھا ڕەنگە نەوەی گورگەکان باوانیان بەجێ بھێڵن لەکاتی پێگەیشتنیان، گورگیش ئاژەڵێکی ناوچەیییە، شەڕ لەسەر خاکەکەی دەکات. گورگ بە زۆری گۆشتخۆرە و خواردن بە مامەڵەکانی کێوی گەورە و ئاژەڵی بچووکتر دەدات، گورگی تاک یان گورگی جووتکراو بە شێوەیەکی ئاسایی ڕێژەی سەرکەوتنی زیاتریان ھەیە لە ڕاوکردندا، ھەروەھا نەخۆشی و مشەخۆرەکان بە دیاریکراوی ڕەبۆ لەوەیە گورگەکان تووشی نەخۆشی بکات. ژمارەی زیندوی «گورگی کێوی جیھانی» لە ساڵی ٢٠٠٣ بە ٣٠٠ ھەزار ئاژەڵ مەزەندە کراوە، و بە کەمترین خەمڵاندنی یەکێتی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی سروشت IUCN دادەنرێ. گورگ مێژوویییەکی درێژی ھەیە لە کارلێککردن لەگەڵ مرۆڤەکاندا، بەھۆی ھێرش و پەلامارەکانیان بۆ سەر ئاژەڵداری، لە زۆربەی کۆمەڵگا قەشەنگەکان سووکایەتییان پێ کراوە و ڕاودەکرێن، لە ھەمان کاتدا بە پێچەوانە لە ھەندێک کۆمەڵگەی کشتوکاڵی ڕێزیان لێدەگیرێت. ھەرچەندە ترسی گورگ لە زۆر لە کۆمەڵگا مرۆیییەکاندا بوونی ھەیە، بەڵام زۆرینەی ھێرشە تۆمارکراوەکان بۆ سەر خەڵک، ھۆکارەکەی بۆ ئەو ئاژەڵانە دەگەرێتەوە کە بەدەست نەخۆشی ڕەبۆوە دەناڵێنن. ھێرشی گورگ بۆ سەر مرۆڤ دەگمەنە چونکە گورگەکان تا ڕادەیەک کەمن، دوور لەخەڵک دەژین.

وشەڕەتناسی

ئینگلیزی "Wolf" لە وۆڵفی ئینگلیزی کۆنەوە سەرچاوە دەکشێت، کە خۆی لە زمانی «پرۆتۆ - جێرمانیک (wulfaz)» وەرگیراوە. ڕەگی «پرۆتۆ-ئیندۆ-ئەورووپی (wĺ̥kʷos)» لەوانەیە سەرچاوەی وشەی لاتینی بێت بۆ لوپسی ئاژەڵ (*lúkwos).^[1] ھەروەھا ناوی «گورگی خۆڵەمێشی» ئاماژە بە ڕەنگی خۆڵەمێشی دەدات. لە کاتی پێش مەسیحییەوە خەڵکی ئەڵمانی وەک ئەنگلۆ ساکسۆنەکان وشەی Wolf وەک پێشگر یان پاشگر لە ناوەکانیاندا بەکاریان دەھێنا.

وەسف

گورگ گەورەترین ئەندامی خێزانی کانیدایە،^[2] و زیاتر جیادەبێتەوە لە گورگە چەجاڵەکان بە شێوەیەکی فراوانتر و گوێی کورتر و قەدێکی کورتتر و کلکی درێژتر. قاچەکانی گورگ بە مامناوەندی درێژترە لە ئاژەڵەکانی خێزانی کانیدی، کەوا لە ئاژەڵەکە دەکات بەخێرایی بجوڵێت، ھەروەھا بۆ زاڵبوون بەسەر ئەو بەفرە قووڵەی کە زۆربەی مەودای جوگرافی لە زستاندا داپۆشیووە. گوێکانی تا ڕادەیەک بچووک و سێ گۆشەیین. سەری گورگ گەورە و سەنگینە، بە نێوچەوانێکی پان، چاوی بەھێزە. کەلەی ٢٣٠–٢٨٠ ملم (٩–١١ ئین) بە درێژی، و ١٣٠–١٥٠ ملم (٥–٦ ئین) بە پانی.^[2] ددانەکان قورس و گەورەن، وا دەکەن باشتربێت لە ئێسکی کانیدییەکانی دیکە، زیاتر شتەکان ورد و خاش بکەن. مێینەکان وا دەکەن کە لووتی تەسکتر و ناوچەوانیان ھەبێت، ملی باریکتر، قاچی کەمێک کورتتر بێت، شانەکانی کەمتر گەورە بێت لە نێرینە. گورگ مووی زستانی زۆر چڕ و پڕی ھەیە، بە ژێرپۆشێکی کورت و قژی پاسەوانی درێژ و چڕ، زۆربەی ژێرپۆشەکان و ھەندێک مووی پاسەوانی لە بەھاردا دەڕێژن، و لە پاییزدا گەشە دەکەن، درێژترین موو لە پشتەوە ڕوو دەدات، بە تایبەتی لە چارەکەکانی پێشەوە و ملی.^[3] بەتایبەتی قژە درێژەکان لەسەر شانەکان گەشە دەکەن و نزیکەی لە بەشی سەرەوەی ملدا قژیان دروست دەبێت. لە کەش و ھەوا ساردەکان گورگ دەتوانێت لێشاوی خوێن لە نزیک پێست کەم بکاتەوە بۆ پاراستنی گەرمی لەش.^[4] ڕەنگی چاکەتی گورگ بە قژی پاسەوانی دیاری کراوە، گورگەکان بە زۆری ھەندێک موویان ھەیە کە سپی و قاوەیی و خۆڵەمێشی و ڕەشن. پاڵتۆکەی گورگ تێکەڵێکە لە (زەرد بۆ پرتەقاڵی)، لەگەڵ ڕەنگی ژەنگاوی (پرتەقاڵی، سوور، قاوەیی).

کەشزانی

گورگ لە بنەڕەتدا لە سەرانسەری ئۆراسیا و ئەمریکای باکوور دۆزرا، چەوساندنەوەی بە ئەنقەستی مرۆڤ بەھۆی ئاژەڵدارییەوە و ترس لە ھێرش بۆ سەر مرۆڤ مەودای گورگی بۆ نزیکەی یەک لەسەر سێی ئەوەی کە پێشتر بووە کەم کردووەتەوە.^[5] گورگ ئێستا لە زۆربەی ئەورووپا و ئەمریکا و مەکسیک لەژاپۆندا لەناودەچێت. لە سەردەمی نوێدا گورگ بە زۆری لە چۆڵەوانی و ناوچە دوورە دەستەکاندا دەژین، گورگ دەتوانرێت لەنێوان ئاستی دەریا و ٣٠٠٠ م (٩٬٨٠٠ پێ) بدۆزرێتەوە. گورگەکان لە دارستان و زەلکاوە ناوزەوییەکان و دەوەنەکان و لەوەڕگاکان و بیابان و لووتکەی بەردین لەسەر چیاکان دەژین. گورگەکان بە شێوەیەکی ئاسایی بەسەر جۆرە کانیدەکانی تردا زاڵن، لەو ناوچانەی کە ھەردووکیان لێی دەژین. لە ئەمریکای باکوور ڕووداوەکانی کوشتنی گورگەکان باوە، بە تایبەت لە زستاندا، کە گورگەکان گورگی تر دەخۆن،^[6] گورگەکان لەوانەیە ھێرش بۆ سەر شوێنی گورگە بچووکەکان بکەن و لە سەگەکانیان بکوژن، ھەرچەندە بە دەگمەن دەیانخوات. گورگەکان لەوانەیە لەگەڵ پشیلەکان کارلێک بکەن و پێشبڕکێ بکەن، وەک (ئۆراسا لینکس) کە لەوانەیە خۆراک بە نێچیری بچووکتر بدات، کە گورگی لێ ئامادەیە و ڕەنگە لەلایەن دانیشتووانی گورگی گەورەوە سەرکوت بکرێت.

سەرچاوەکان

1. A. Lehrman (1987). «Anatolian Cognates of the PIE Word for 'Wolf'». Die Sprache. 33: 13–18.
2. «Canis lupus». Mammalian Species. 37 (37): 1–6. 1974. doi:10.2307/3503924. JSTOR 3503924. لە July 31, 2019 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە July 30, 2019 ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
3. «Do wolves hunt freshwater fish in spring as a food source?». Mammalian Biology. 91: 30–33. 2018. doi:10.1016/j.mambio.2018.03.007.
4. Giannatos، G. (April 2004). «Conservation Action Plan for the golden jackal Canis aureus L. in Greece» (PDF). World Wildlife Fund Greece. pp. 1–47. لە ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF). لە ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
5. «Mitochondrial DNA Analysis of the Japanese Wolf (Canis Lupus Hodophilax Temminck, 1839) and Comparison with Representative Wolf and Domestic Dog Haplotypes». Zoological Science. 26 (11): 765–70. 2009. doi:10.2108/zsj.26.765. PMID 19877836.
6. «Reconsidering the distribution of gray wolves». Zoological Research. 38 (3): 115–116. 2017. doi:10.24272/j.issn.2095-8137.2017.021. PMC 5460078. PMID 28585433.

بەستەرە دەرەکییەکان

کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە گورگ تێدایە.

• گورگی ڕەساسی (مەمکدار) لە ئینسایکڵۆپیدیای بریتانیکا

• دەروازەی ژینناسی
• دەروازەی گیانلەبەران
• دەروازەی کەش و ھەوا
• دەروازەی جوگرافیا