From Wikipedia, the free encyclopedia
تورکستانی ڕۆژھەڵات (بە ئۆیغووری: شەرقىي تۈركىستان) بەشێکە لە ناوچەی ئاسیای ناوەڕاست و دەکەوێتە ویلایەتی سین کیانگ لە چین زۆرێک لە گرنگترین و مێژووییترین شارەکانی جیهانە، کە بریتین لە کاشغەر، خێتن، یارکەند، تۆرفان، کووچە و ئووروومچی. مارکۆ پۆلۆ ساڵی ١٢٧٢ گەشتیاری بەناوبانگی ئیتالی چوو بۆ تورکستان. تورکستان ناوی کوردی ناوچەکەیە، چینییەکان زۆربەی ناوچەی ڕۆژاوا ( سین کیانگ ) بەکار ئەهێنن و ئۆیغوورەکان ناوی تورکی ئاڵتی شار ( شەش شار ) بەکار ئەهێنن.[1][2]
پارێزگای سەربەخۆی سین کیانگ(ئوغورستان) بەشێکە لە ناوچەی گەورەی چین کە دەکەوێتە باکووری ڕۆژاوای وڵاتەکەوە. شارەکانی پێشەنگی ئەو شارانە بریتین لە، کاشغەر، خێتن، ئاق سوو، یرکەند، تۆرفان، کووچە و ئووروومچی.
زۆربەی دانیشتووانی هەرێمەکە ئۆیغوورن و لە ئیسلامی سوننە پەیرەوی دەکن.
لە ساڵی ١٩٤٩ەوە کە حکوومەتی ناوەندی چین ئەو ناوچانەیان داگیرکرد، بەو سیاسەتانەی ئاسایش بە ئامانجی زیادکردنی دەسەڵات لەسەر سنوورەکانی ئێستای ئۆکسینتال بۆ سەرکوتکردنی ئازادیخوازان و موسڵمانە ڕەسەنەکانی ئەم پارێزگا خۆسەرە، قوماشی نەژادی ناوچەکەی گۆڕی بە نیشتەجێکردنەوەی هان چینی کە ژمارەی دانیشتوانی بە بەردەوامی لە زیادبووندایە.[3][4]
هیومان ڕایتس وۆچ راپۆرتی پێشێلکاری بەرفراوانی مافی موسوڵمانان لە هەرێمی خۆسەر جیانگیان چەند ڕێکخراوێکی مافی مرۆڤ لە مانگی ئابی ٢٠١٧ لە کۆبوونەوەی کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان دژی نەژادپەرستی لە ژنێڤ لەسەر موسوڵمانانی ئویغور و کەمایەتیە ڕەسەنەکانی دیکە لە پارێزگای سین کیانگ، لە کۆبوونەوەی کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان دژی نەژادپەرستی لە ژنێڤ، دەڵێن: "ئەم موسوڵمانانە بە بەبەها و پێگەی سیاسی خۆیان لە دووبارە ڕاهێنان یان کامپی دەستبەسەرداگیراودا ڕادەگیرێت" نزیکەی ١٣ ملیۆن ئۆیغوور، کازاخ، تاجیک، پامیری و کەسانی دیکەی ڕەسەنی هەرێمەکە لە کەمپەکان بەبێ دادگایی کردن بەڕێوەدەبرن".[5][6][7]
لە کۆتایی شەڕی ناوخۆی چین لە ساڵی ١٩٤٩ دا بە دانی دەوڵەتی دابەشکراوی سەنجان لە نێوان هێزەکانی پارتی نەتەوەیی چین و جوداخوازەکانی کۆماری تورکستانی ڕۆژهەڵات، سەرکردایەتی کۆمۆنیستی چینی هەردوو حکوومەتیان ڕازی کرد بە خۆبەدەستەوەدان و ڕازی بوون بە پەیوەندیکردن بە حکوومەتی کۆماری گەلی چینەوە، هەروەها دانوستانیان کرد لەسەر دامەزراندنی حکومەتی هەرێمی کۆمۆنیستی لە ینینگ و دێهوا. لە ١ی ئۆکتۆبەری ساڵی ١٩٥٥ دا، ماو زێدۆنگ، ڕێبەری کۆماری گەلی چین، سینجانی بە "هەرێمی سەربەخۆی ئۆیغوور" ناوبرد.[8] دروستکردنی ناسنامەیەکی ئیگوری پەیوەست بە هەرێم، نیگەران بوو لەوەی کە ناسنامەی ئۆیغووری خۆماڵی یان ناوخۆیی لەسەر بنەمای ناوچەکانی نیشتەجێبوونیان گۆڕیوە هەرچەندە یەکێتی سۆڤیەت لە سەرەتادا هەوڵی دا بڵاوکراوە مێژووییەکان ی تەواوکراو بە بەرنامەکانی خوێندن بۆ پاڵپشتی لە ڕیوایەتە مێژووییەکەی ئۆیغووری دوور خراوتەوە ، بەڵام پرۆگرامی خوێندنی ئۆیغووری زیندوو کرد دوای ئەوەی کێشەی سۆڤیەت - چینی لە دەیەی ١٩٦٠ دا وەک بەشێک لە جەنگە ئایدیۆلۆژییەکەی دژ بە چین.[9]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.