ناسیۆنالیزمی کەتەلۆنی یان کەتەلۆنیزم ئایدۆلۆژیایەکە کە ئاماژە بە ڕەگەزی کەتەلۆنییەکان دەکات وەک نەتەوەیەکی جیاواز و سەربەخۆ.
سەرەتا پشتگیرییەکی زۆر کەمی بەدەستھێنا.[١] بەڵام دوای شەڕی ئیسپانیا-ئەمریکی کە ئەمریکا دواھەمین کۆلۆنییەکانی ئیسپانیای لە کاریبی داگیر کرد، ئەمەش یارمەتی قۆناغە سەرەتایییەکانی کەتەلۆنیزمی دا لە پشتیوانی جەماوەریی، و ئایدۆلۆژیایەکە گەشەی کرد، زیاتریش بەھۆی لاوازبوونی پێگەی نێودەوڵەتی ئیسپانیا لە دوای جەنگ و لەدەستدانی دوو شوێنی زۆر ستراتیژی (کووبا و پۆرتۆ ڕیکۆ).
لە ماوەی سەدەکانی یەکەمی ڕێکۆنکیستادا، فرانکەکان، موسڵمانەکانیان لە باشووری پیرینیس ڕاونا، بۆ ڕێگریکردن لە داگیرکاری زیاتری سوپا ئیسلامییەکان، شارلمان لە ساڵی ٧٩٠ی زایینیدا مارکا ھێسپانیای دروست کرد، کە پێکھاتبوو لە زنجیرەیەک شانشینی بچووک کە وەک دەوڵەتی پارێزەر لە نێوان شانشینی فرانکەکان و ئەندەلوسدا.
لە نێوان ساڵانی ٨٧٨ بۆ ٩٨٨ی زایینی، ناوچەکە بووە جێگای گەرمی ململانێی فرانک و موسڵمانەکان، بەڵام لەگەڵ لاوازبوونی دەسەڵاتی پاشایەتی فرانکەکان و خەلافەتی کۆردۆبا ھەردووکیان لە ماوەی سەدەی ١١دا، لە ئەنجامی ئەو چەقبەستوویییەی کە لێوانیاندا دروست ببوو، ڕێگەی بە پرۆسەی چەسپاندنی نەتەوەکانی تر دا لە سەرانسەری ناوچەکەدا، لە ئەنجامدا لەگەڵ نەتەوەکانی دیکە لە ناوچەی بارسێلۆنا تێکەڵ بوون و نیشتەجێ بوون، کە بووە بناغەدانەری کەتەلۆنیای ئەمڕۆ.
بە گوێرەی لێکۆڵینەوە و بۆچوونی چەند توێژەرێک، زاراوەی «کەتەلۆنی» و «کەتەلۆنیا» لە نزیک کۆتایی سەدەی یازدەھەمدا ھاتوونەتە سەر زار، و لە کتێبی ئوساتگەکانی ساڵی ١١٥٠دا دەرکەوتووە. دوو ھۆکار ھەن کە ڕێگەیان داوە ئەم ناسنامەیە پەرە پێبدرێت:
- دامەزراوە سەقامگیرییەکان و خۆشگوزەرانی نەتەوەکان، نەبوونی ھێرشی لەشکرکێشی بیانی بۆ سەر ناوچەی کەتەلۆنیا.
- ھاوپەیمانی کەتەلۆنییەکان لە یەکێتی ئەراگۆن و سەیر کردنی کەتەلۆنیا وەک بەشێکی گرنگ و ناوچەیەکی پێویست بۆ گەلانی دەوروبەری.
ئەمەش ڕێگەیدا کە ناسنامە و ھەژموونی گەلی کەتەلۆنی پەرەی پێبدرێت و زیاتر بڵاوببێتەوە. لەو کاتەوە کەتەلۆنییەکان ھەستیان بە بوونی خۆیان کردوە.
ڕێکۆنکیستا ("لەدایکبوونەوە" یان "ڕێنیسانس") بزووتنەوەیەکی کولتووری، مێژوویی و ئەدەبی بوو کە لە دوای ڕۆمانسیزمی ئەورووپیدا ھاتە بوون، و دوای سەدەیەک لە سەرکوت کردن و گۆڕانکارییە سیاسی و ئابوورییە ڕیشەیییەکان، زیندووبوونەوەی زمان و ئەدەبیاتی کەتەلۆنیش گەشەی سەند. لەگەڵ تێپەڕبوونی کات، و بە تایبەت دوای شۆڕشی ساڵی ١٨٦٨ (بە سەرۆکایەتی ژەنەڕاڵی کەتەلۆنی خوان پریم) و شکستی کۆماری یەکەمی ئیسپانیا (١٨٧٣–١٨٧٤)، کە زۆرێک لە کەتەلۆنییەکان چاوەڕوانی دامەزراندنی کۆماری فیدراڵییان دەکرد، بزووتنەوەکە سیمایەکی سیاسی ڕوونی بەدەست ھێنا، کە ئاڕاستەی گەیشتن بە خۆبەڕێوەبەری بۆ کەتەلۆنیا بوو لە چوارچێوەی دەوڵەتی لیبڕاڵی ئیسپانیا.
لە دڵی زۆرێک لە بەرھەمەکانی ڕێکۆنکیستادا بیرۆکەیەکی بەھێز ھەبوو: ڤۆڵک. لە ڕاستیدا چەمکی ڤۆڵک (pl. Völker) ڕۆڵێکی گرنگی ھەبوو لە ناسیۆنالیزمی ڕۆمانسی کەتەلۆنی سەرەکیدا. سەرچاوەی لە نووسینەکانی ڕۆمانتیکەکانی ئەڵمانی وەک فریدریش کارل ڤۆن ساڤینی و جۆرج ویلیام فریدریش ھیگڵ و لە ھەمووی گرنگتر یۆھان گۆتفرید ھێردەرەوە سەرچاوەی گرتووە.
سەرەڕای ئەوەش، ئەم بیرۆکەیە گرنگی خۆی لەدەستدا، تەنانەت لەلایەن زۆرێک لە کەرتەکانەوە (بەتایبەت لە کەتەلۆنیزمی چەپەوە) لە ساڵانی کۆتایی سەدەی نۆزدەھەم و سێیەمی یەکەمی سەدەی بیستەمدا وازی لێھێنرا، ئەمەش بەھۆی بەرکەوتن لەگەڵ بیرۆکەکانی ئێرنست ڕێنان و چەمکی مەدەنی و کۆماریخوازانەی نەتەوە. ئەنتۆنی ڕۆڤیرا ئای ڤێرجیلی (١٨٨٢–١٩٤٩)، مێژوونووس و سیاسەتمەداری ناسیۆنالیستی کەتەلۆنی و کۆماریخواز، پشتگیری لەم بیرۆکانە دەکات.
لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمدا، کەتەلۆنیزم خەریکی داڕشتنی بنەما و باوەڕەکانی خۆی بوو، نەک تەنیا لە نێو ڕیزی پێشکەوتنخوازان بەڵکو لە نێو کۆنەپەرستەکانیشدا. لە ھەمان کاتدا دەستی کرد بە دامەزراندنی یەکەم بەرنامەی سیاسی خۆی و دروست کردنی بزووتنەوەیەکی کولتووری و کۆمەڵایەتی بەرفراوان کە تایبەتمەندییەکی ڕوونی ناسیۆنالیستی لەخۆ گرتبوو.
لە ساڵی ١٨٩٨ ئیسپانیا دوا داگیرکاری کۆلۆنیالیزمیی خۆی لە کووبا و فلیپین لە دەستدا، ئەمەش نەک ھەر قەیرانێکی گرنگی متمانەی نەتەوەیی دروست کرد، بەڵکو پاڵنەرێکیشی بە کەتەلۆنیزمی سیاسی بەخشی. یەکەم پارتی سیاسی مۆدێرن لە کەتەلۆنیا پارتی ناوچەیی لیگا بوو؛ لە ساڵی ١٩٠١ دامەزراوە، لە ساڵی ١٩٠٧ لەگەڵ ھێزەکانی دیکەی کەتەلۆنیا ھاوپەیمانییەکی پێکھێنا (لە کاڕڵیزم تا فیدراڵیستەکان) ئەمەش زیاتر ڕێی بۆ ھەستی نەتەوەیی کەتەلۆنییەکان خۆش کرد و چەمکەکە زیاتر چووە نێو گەلی کەتەلۆنیا.
پیشەسازی و کەتەلۆنیزم
ئابووری سەدەی ١٨ی ئیسپانیا زیاتر پشتی بە کشتوکاڵ بەستبوو، پێکھاتە کۆمەڵایەتییەکانیش بە پلەبەندی مابوونەوە، و دەرەبەگایەتی گەیشتبووە لووتکە، لەکاتێکدا کەنیسەی کاسۆلیکی و پاشاکانی بۆربۆن ململانێیان دەکرد بۆ باڵادەستی لە ناوخۆیی وڵاتدا. تا سەدەی نۆزدەھەم، و لەشکرکێشی ناپلیۆن، ئیسپانیا و ھەوڵە سەرەتایییەکانی لە پیشەسازیدا وێران بوون و بووە ھۆی ناسەقامگیری درێژخایەنی سیاسی، ئیسپانیا لە ڕووی سیاسی و کولتوورییەوە لە ھەموو ئەورووپا دابڕا.
بە پێچەوانەی ھەموو ئیسپانیاوە، شۆڕشی پیشەسازی لە کەتەلۆنیا تا ڕادەیەک پێشکەوتنی بەدەست ھێنا، بەتایبەتی لە قوماش و پیشەسازییەکانی شەراب پێشکەوتنی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی. ئەم بارودۆخە زیاتر ڕەگەزی کەتەلۆنی لە ئیسپانییەکان دوور خستەوە و گەلی کەتەلۆنیای وەک گەلێکی سەربەخۆ نیشان دەدات.
گشتپرسی و پێشھاتە سیاسییەکان (٢٠٠٦‒ئێستا)
لە ئێستادا، پارتە سیاسییە سەرەکییەکان کە خۆیان بە پارتی ناسیۆنالیستی کەتەلۆنی دەبینن، بریتین لە:
- یەکگرتنی کەتەلۆنیایی دیموکرات
- یەکێتی دیموکراتی کەتەلۆنیا
- ئێسکوێرا کۆمارییەکانی کەتەلۆنیا
لەناو ئەم پارتانەدا جیاوازییەکی زۆر لە بیروڕادا ھەیە. لایەنە ڕادیکاڵەکان تەنیا بە دامەزراندنی دەوڵەتێکی جیاوازی کەتەلۆنیا ڕازین. لە بەرامبەردا، توخمە میانڕەوەکان لەگەڵ ئەو باوەڕەدان کە پاراستنی ناسنامەی کەتەلۆنی لەناو ئیسپانیادا گونجاو نییە (ھەندێکیان داوا دەکەن کەتەلۆنیای ئیسپانی بچێتە سەر وڵاتی فەڕەنسا، بەمشێوەیەش لەگەڵ کەتەلۆنییەکانی فەڕەنسا دەتوانن یەکبگرن و وڵاتێکی نوێ دروست بکەن).[٢]
لە ساڵی ٢٠٠٦دا ڕیفراندۆمێک لەسەر ھەموارکردنەوەی پەیڕەوی ناوخۆی کەتەلۆنیا بۆ زیاتر فراوانکردنی دەسەڵاتی حکوومەتی کەتەلۆنیا ئەنجامدرا. لەلایەن ٧٣٫٢٤٪ی دەنگدەران پەسەندکرا و لە ٩ی ئابی ٢٠٠٦ کاری پێکرا؛ بەڵام ڕێژەی بەشداریکردنی ٤٨٪ی خەڵکی کەتەلۆنیا، ڕێژەیەکی بەشدارینەکردنی بەرزی بێ وێنە بوو لە مێژووی دیموکراسی کەتەلۆنیادا؛ ئەمەش وەک گرنگی نەدان بە سیاسەتی ناسنامە لە کەتەلۆنیا لەلایەن گەلی کەتەلۆنیا،[٣] و ھەم وەک نیشانەی ماندوێتی لەنێو ناسیۆنالیستە کەتەلۆنییەکاندا، کە ئارەزوو دەکەن ھەنگاوی بوێرتر ببینن، یان ئیتر کەتەلۆنیا سەربەخۆیی بەدەست بھێنێت.
لە ھەڵبژاردنەکانی ھەرێمی کەتەلۆنیای ساڵی ٢٠١٧ ئەو پارتە ناسیۆنالیستانەی کە پشتگیرییان لە دروستکردنی دەوڵەتێکی سەربەخۆ دەکرد، زۆرینەی کورسییەکانیان بەدەست ھێنا، ئەوەش ڕێی بۆ ھەنگاونان و بەرەوپێش بردنی ناسیۆنالیزمی کەتەلۆنی خۆشتر کرد.
گشتپرسی ٢٠١٧ و ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی
لە کۆتایی مانگی ئەیلوولی ٢٠١٦، پویگدیمۆنت بە پەرلەمانی ڕاگەیاند کە لە نیوەی دووەمی مانگی ئەیلوولی ٢٠١٧، بە ڕەزامەندی دامەزراوەکانی ئیسپانیا یان بەبێ ڕەزامەندی، ڕیفراندۆمێکی پابەندکەر بۆ سەربەخۆیی بەڕێوەدەچێت.[٤] پویگدیمۆنت لە حوزەیرانی ٢٠١٧ ڕای گەیاند کە ڕیفراندۆم لە ١ی تشرینی یەکەم ئەنجام دەدرێت، و پرسیارەکەش ئەوە دەبێت کە "ئایا دەتەوێت کەتەلۆنیا ببێتە دەوڵەتێکی سەربەخۆی کۆماری؟" حکوومەتی ئیسپانیا لە وەڵامدا وتی "ئەو ڕیفراندۆمە ئەنجام نادرێت چونکە نایاسایییە".[٥]
دوای ئەوەی یاسای ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەکە ڕاگەیەندا لە پەرلەمان، و دەنگی زۆرینەی "بەڵێ" بوو، بەبێ ئەوەی پێویست بە کەمترین ڕێژەی بەشداریکردن بکات، لەلایەن پەرلەمانی کەتەلۆنیا لە دانیشتنێکدا لە ٦ی ئەیلوولی ٢٠١٧ پەسەندکرا،[٦][٧][٨] لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکان ناڕەزایەتیان دەربڕی بەرامبەر بەو پڕۆژەیاسایە و بە لێدانی سیاسی و دیموکراسی و پێشێلکردنی مافەکانی ئۆپۆزسیۆن ناویان برد، و بەر لە دەنگدانەکە ئۆپۆزیسۆن پاشەکشەی کرد و بایکۆتیان کرد.[٩] لە ٧ی ئەیلوولدا پەرلەمانی کەتەلۆنیا یاسای گواستنەوەی دەرکرد، بۆ دابینکردنی چوارچێوەیەکی یاسایی تا پەسەندکردنی دەستوورێکی نوێ، دوای ناڕەزایەتی زیاتری لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکان.[١٠][١١] ھەر لەو ڕۆژەدا، ٧ی ئەیلوول، دادگای دەستووریی ئیسپانیا یاسای ٦ی ئەیلوولی ھەڵپەسارد، و ڕای گەیاند کە پێشێلکردنی دەستووری ئیسپانیایە، بەو مانایەی کە ڕیفراندۆمەکە بە شێوەیەکی یاسایی ناتوانێت لە ١ی تشرینی یەکەمدا بەڕێوە بچێت[١٢][١٣] دواجار یاساکە لە ١٧ی تشرینی یەکەم،[١٤] لەلایەن کەتەلۆنیا بە پووچەڵ ڕاگەیەندرا.[١٥][١٦][١٧]
حکوومەتی نیشتمانی ئیسپانیا دەستی بەسەر کاغەزی دەنگدان و مۆبایلەکاندا گرت و ھەڕەشەی پێبژاردنی ٣٠٠ ھەزار یۆرۆی لەو کەسانە دەکرد کە دەچنە بنکەکانی دەنگدان، وێب سایتەکانی داخست و داوای کرد گووگڵ ئامێری دۆزینەوەی شوێنی دەنگدان لە فرۆشگای بەرنامەکانی ئەندرۆید لاببات.[١٨] پۆلیس لە لە شارە نزیکەکانی ئیسپانیاوە نێردرا بۆ سەرکوتکردنی دەنگدانەکە و داخستنی شوێنەکانی دەنگدان، بەشێک لە ڕێکخەرانی ھەڵبژاردنەکە دەستگیر کران، لەنێویاندا بەرپرسانی کابینەی حوکومەتی کەتەلۆنیا، لە کاتێکیشدا خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکانی سەر شەقامەکان فراوانتر دەبوون.[١٩]
ڕیفراندۆمەکە لە ١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ ئەنجامدرا، سەرەڕای ئەوەشی لەلایەن دادگای دەستوورییەوە ڕاگیرا، و ھێرشی پۆلیسی ئیسپانیا ئەنجام درا. بە گوتەی دەسەڵاتدارانی کەتەلۆنیا، ٩٪ی دەنگدەران پشتگیری سەربەخۆیییان کردووە، بەڵام ڕێژەی بەشداریکردن تەنیا ٤٣٪ بووە، ھەروەھا ڕاپۆرتی ناڕێکیش ھەبووە.[٢٠] لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧، لە دوای ڕیفراندۆمەکە، سەرۆکی گشتیی کەتەلۆنیا، کارلس پویگدیمۆنت، سەربەخۆیی کەتەلۆنیای ڕاگەیاند. پویگدیمۆنت لە میانی دەرکەوتنی لە پەرلەمانی کەتەلۆنیا ڕای گەیاند کە گریمانە دەکات، لە خستنەڕووی ئەنجامی ڕیفراندۆمەکەدا، «ئەرکی گەلە بۆ ئەوەی کەتەلۆنیا ببێتە دەوڵەتێکی سەربەخۆ لە شێوەی کۆماردا»، بەڵام پێشنیاری کرد کە لە ھەفتەکانی دواتردا پەرلەمان کاریگەری ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی ڕابگرێت بۆ بەشداریکردنی گفتووگۆ، بۆ گەیشتن بە چارەسەرێک لەگەڵ حکوومەتی ئیسپانیا.[٢٠][٢١]
لە ٢٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ پەرلەمانی کەتەلۆنیا لە دەنگدانێکی نھێنیدا دەنگی دا بۆ پەسەندکردنی بڕیارنامەیەک بۆ دەرچوون لە ئیسپانیا، لە ئەنجامدا مادەی ١٥٥ی دەستووری ئیسپانیا دەستی پێکرد و حکوومەتی کەتەلۆنیا لە کارەکەی دوورخرایەوە و حوکمڕانی ڕاستەوخۆ لە حکوومەتی ناوەندی مەدریدەوە بەسەر کەتەلۆنیادا سەپێندرا.[٢٢][٢٣][٢٤] لەژێر دەسەڵاتی ڕاستەوخۆی ئیسپانیا، ھەڵبژاردن لە کەتەلۆنیا لە ٢١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ بەڕێوەچوو. سێ پارتی لایەنگری سەربەخۆیی بە کەمبوونەوەی زۆرینەی ٧٠ کورسی و بە کۆی گشتی ٤٧٫٥٪ی دەنگەکان، کۆنترۆڵی پەرلەمانیان پاراست.[٢٥]
- بوێری لە کاتالۆنیا وتارێک لە نیویۆرک تایمز، ٢٢ی حوزەیرانی ٢٠٠٦
- کەتەلۆنیزم لە ئینسایکڵۆپیدیای کەتەلۆنی
- ڕۆحی کاتالۆنیا پەڕتووکێکی ١٩٤٦ لەلایەن پرۆفیسۆری ئۆکسفۆرد دکتۆر جۆسێپ ترۆتا
- ململانێی نھێنی ئیسپانیا (دۆکیۆمێنتەری)
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
