لایمان سپیتزەر

لایمان سپیتزەر جونیۆر ( لە دایک بووی ٢٦ی حوزەیرانی ١٩١٤– ٣١ی ئازاری ١٩٩٧ کۆچی دوایی) ^[1] فیزیازانێکی تیۆری و فەلەکناسی و شاخەوانێکی ئەمریکی بووە. وەک زانایەک توێژینەوەی لەسەر دروستبوونی ئەستێرەکان و فیزیای پلازما ئەنجامدا و لە ساڵی ١٩٤٦ بیرۆکەی کارکردنی تەلەسکۆپەکانی لە بۆشایی ئاسماندا هێنایە ئاراوە. ^[2] سپیتزەر ئامێری پلازمای ئەستێرەیی داهێنا ^[3] و ناوی تەلەسکۆپی بۆشایی ئاسمانی سپیتزەری ناسایە . وەک شاخەوانێک، یەکەم سەرکەوتنی بۆ چیای تۆر ئەنجامدا، لەگەڵ دۆناڵد سی.

لایمان سپیتزەر
لەدایکبوون	٢٦ی حوزەیرانی ١٩١٤ تۆلیدۆ، ئۆهایۆ، ئەمریکا
مردن	٣١ی ئازاری ١٩٩٧ (تەمەن ٨٢ ساڵ) پرینستۆن، نیوجرسی
نەتەوە	ئەمریکی
خەڵاتەکانی	مەدالیای هێنری دراپەر (١٩٧٤) مەدالیای نیشتمانی زانست (١٩٧٩) خەڵاتی کرافۆرد (١٩٨٥)

ژیانی سەرەتایی و پەروەردە

سپیتزەر لە خێزانێکی پرێسبیتێری لە شاری تۆلیدۆی ویلایەتی ئۆهایۆ لەدایکبووە، کوڕی لایمان سپیتزەری گەورە و بلانچ کارییە (لەدایکبووی برومباک). لە ڕێگەی داپیرەی باوکییەوە، پەیوەندی بە داهێنەر ئێلی ویتنیەوە هەبوو. ^[4] سپیتزەر لە قوتابخانەی ئامادەیی سکۆت دەرچووە . پاشان لە ساڵی ١٩٢٩ تا ١٩٣١ لە ئەکادیمیای فیلیپس خوێندوویەتی و دواتر چووە کۆلێژی یێڵ و لە ساڵی ١٩٣٥ فی بێتا کاپای تەواو کردووە و ئەندامی کەللەسەر و ئێسک بووە . لە ماوەی ساڵێک لە خوێندن لە زانکۆی کامبریج، کاریگەری ئارسەر ئێدینگتۆن و گەنجی سوبراهمانیان چاندراسێخار بووە. لە گەڕانەوە بۆ ئەمریکا، سپیتزەر دکتۆرای بەدەستهێنا. لە فیزیا لە زانکۆی پرینستۆن لە ساڵی ١٩٣٨ دوای تەواوکردنی دیزەرتەیشنێکی دکتۆرا، بە ناوی "سپێکتری ئەستێرە زەبەلاحەکانی درەنگ"، لە ژێر سەرپەرشتی هێنری نۆریس ڕوسیل . ^{[5] [6] [7]}

شاخەوانی

لە ساڵی ١٩٦٥ سپیتزەر و دۆناڵد مۆرتۆن بوونە یەکەم کەس کە سەرکەوتن بەسەر چیای تۆر ١٬٦٧٥ مەتر (٥٬٤٩٥ پێ), دەکەوێتە پارکە نەتەوەییەکەی ئاویوتوک, لە دوورگەی بافین، نوناڤوت, کەنەدا. ^{[1] :347}وەک ئەندامێکی یانەی ئەلپاینی ئەمریکی, سپیتزەر "خەڵاتی سەرکەوتنی لایمان سپیتزەری لێواری بڕین" (ئێستا پێی دەوترێت "بەخشینی لێواری بڕین") دامەزراند کە ساڵانە ١٢،٠٠٠ دۆلار دەدات بە چەندین گەشتی سەرکەوتن بەسەر شاخ. ^[8]

زانست

ماوەی کورتی سپیتزەر وەک ئەندامی فاکەڵتی لە یێڵ بەهۆی کارەکانی لە کاتی جەنگدا لەسەر پەرەپێدانی سۆنار پچڕا. لە ساڵی ١٩٤٧ لە تەمەنی ٣٣ ساڵیدا شوێنی ڕوسیل گرتەوە وەک بەڕێوەبەری ڕوانگەی زانکۆی پرینستۆن، دامەزراوەیەک کە بە شێوەیەکی بنەڕەتی بە هاوبەشی لەگەڵ هاوچەرخ و هاوڕێی مارتن شوارزشیڵد ، تا ساڵی ١٩٧٩ بەردەوام بوو لە سەرۆکایەتیکردن.

توێژینەوەکانی سپیتزەر لەسەر ناوەندی نێوان ئەستێرەکان بوو، کە تێگەیشتنێکی قووڵی لە فیزیای پلازما هێنایە سەر. لە ساڵانی ١٩٣٠ و ١٩٤٠دا لە یەکەم کەسەکان بوو کە پێکهاتنی ئەستێرەکان وەک پرۆسەیەکی هاوچەرخی بەردەوام ناساند. مۆنۆگرافیاکانی بە ناوەکانی "ماددەی بڵاوبووەوە لە بۆشایی ئاسمان" (١٩٦٨) و "پرۆسە فیزیاییەکان لە ناوەندی نێوان ئەستێرەکاندا" (١٩٧٨) دەیان ساڵەی کارکردنیان چەسپاند و خۆیان بوونە دەقی ستاندارد بۆ چەند دەیەی زیاتر.

سپیتزەر بەڕێوەبەری دامەزرێنەری پڕۆژەی ماتەرهۆرن بوو، کە پرۆگرامی پێشەنگی زانکۆی پرینستۆنە لە توێژینەوەی گەرمی ئەتۆمی کۆنترۆڵکراو، لە ساڵی ١٩٦١ ناوی گۆڕدرا بۆ تاقیگەی فیزیای پلازما پرینستۆن . ئەو لایەنگری سەرەتایی فەلەکناسی بینایی بۆشایی ئاسمان بوو بە گشتی، و بە تایبەتی ئەو پڕۆژەیەی کە بوو بە تەلەسکۆپی بۆشایی ئاسمانی هابل .

لە ساڵی ١٩٨١ سپیتزەر بوو بە ئەندامی دامەزرێنەری ئەنجومەنی ڕۆشنبیری جیهانی. ^[9]

مەرگ

سپیتزەر لە ٣١ی ئازاری ١٩٩٧ لەناکاو کۆچی دوایی کرد، دوای تەواوکردنی ڕۆژێکی ئاسایی کارکردن لە زانکۆی پرینستۆن . لە گۆڕستانی پرینستۆن بە خاک سپێردرا و هاوسەرەکەی دۆرین کەنەدای سپیتزەر و چوار منداڵ و دە نەوەشی بەجێهێشتووە. لەنێو چوار منداڵەکەی سپیتزەردا نیکۆڵاس سی سپیتزەر ، پسپۆڕی بایۆلۆجی دەمارەکان هەیە کە لە ئێستادا پرۆفیسۆر و جێگری سەرۆکی بایۆلۆجی دەمارەکانە لە زانکۆی سان دیێگۆ .

ڕێزلێنان

خەڵاتەکان

• هاوڕێی کۆمەڵەی فیزیایی ئەمریکی (١٩٤١) ^[10]
• ئەندامی ئەکادیمیای نیشتمانی زانستی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (١٩٥٢) ^[11]
• هاوڕێی ئەکادیمیای هونەر و زانستی ئەمریکی (١٩٥٣) ^[12]
• هێنری نۆریس ڕوسیل وانەوتنەوە (١٩٥٣) ^[13]
• ئەندامی کۆمەڵەی فەلسەفی ئەمریکی (١٩٥٩) ^[14]
• مەدالیای بروس (١٩٧٣) ^[15]
• مەدالیای هێنری دراپەر لە ئەکادیمیای نیشتمانی زانستەکان (١٩٧٤)
• خەڵاتی جەیمس کلێرک ماکسوێڵ بۆ فیزیای پلازما (١٩٧٥)
• مەدالیای زێڕی کۆمەڵەی فەلەکناسی شاهانە (١٩٧٨) ^[16]
• مەدالیای نیشتمانی زانست (١٩٧٩)
• مەدالیای فرانکلین (١٩٨٠)
• پریکس ژول یانسن لە کۆمەڵەی فەلەکناسی فەرەنسا (کۆمەڵەی فەلەکناسی فەرەنسی) (١٩٨٠)
• خەڵاتی کرافۆرد (١٩٨٥)

ناوی لێنراوە

• ئەستێرەی بچووک ٢١٦٠ سپیتزەر
• تەلەسکۆپی بۆشایی ئاسمانی سپیتزەر
• کتێبخانەی لایمان سپیتزەر لە کۆلێژی داڤێنپۆرت, زانکۆی یێڵ
• بینای لایمان سپیتزەر لە تاقیگەی فیزیای پلازما لە پرینستۆن لە شاری پرینستۆن لە ویلایەتی نیوجرسی
• هەسارەخانەی لایمان سپیتزەر لە مۆزەخانە و هەسارەخانەی فێربانکس لە سانت جۆنسبێری، ڤی تی
• وەڵامی پرسیاری کۆتایی لە بەرنامەی NTN Buzztime's Showdown لە ١٦ی ئەیلوولی ٢٠٠٨.
• بینای سپیتزەر لە شاری تۆلیدۆ لە ویلایەتی ئۆهایۆ.
• خەڵاتی لانداو-سپیتزەر (کۆمەڵەی فیزیایی ئەمریکی) ^[17]

سەرچاوەکان

1. Ostriker، J. P. (2007). «Lyman Spitzer. 26 June 1914 -- 31 March 1997: Elected ForMemRS 1990». Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. 53: 339–348. doi:10.1098/rsbm.2007.0020.^:339
2. «Hubble Essentials: About Lyman Spitzer Jr». Hubble Site.
3. Lyman Spitzer Jr. (1958). «The Stellarator Concept». The Physics of Fluids. 1 (4): 253. Bibcode:1958PhFl....1..253S. doi:10.1063/1.1705883.
4. Ancestry of Gov. Bill Richardson
5. Current Biography Yearbook. H.W. Wilson. 1960. pp. 395–96.
6. «Professor of Astronomy Lyman Spitzer Jr. Dies». Communications and Publications, Stanhope Hall, Princeton U. April 1, 1997. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
7. Spitzer، Lyman (1938). The spectra of late supergiant stars (بە ئینگلیزی).
8. Lyman Spitzer Cutting Edge Climbing Award ٩ی تەممووزی ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
9. «About Us». World Cultural Council. لە ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦ ھێنراوە.
10. «APS Fellow archive». APS. لە ١٢ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
11. «Lyman Spitzer, cons_suffix». www.nasonline.org. لە ٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
12. «Book of Members, 1780-2010: Chapter S» (PDF). American Academy of Arts and Sciences. لە ١٥ی نیسانی ٢٠١١ ھێنراوە.
13. «Grants, Prizes and Awards». American Astronomical Society. لە ڕەسەنەکە لە ٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی شوباتی ٢٠١١ ھێنراوە.
14. «APS Member History». search.amphilsoc.org. لە ٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
15. «Past Winners of the Catherine Wolfe Bruce Gold Medal». Astronomical Society of the Pacific. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی شوباتی ٢٠١١ ھێنراوە.
16. «Winners of the Gold Medal of the Royal Astronomical Society». Royal Astronomical Society. لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی ئایاری ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی شوباتی ٢٠١١ ھێنراوە.
17. «Landau-Spitzer Award».

بەستەری دەرەکی

• ژیاننامەی ناسا ٣٠ی تەممووزی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
• توێژینەوەکانی لایمان سپیتزەر لە کتێبخانەی زانکۆی پرینستۆن
• نووسراوی چاوپێکەوتنی مێژووی زارەکی لەگەڵ لایمان سپیتزەر لە ٨ی نیسانی ١٩٧٧، پەیمانگای فیزیای ئەمریکی، کتێبخانە و ئەرشیفی نیڵز بۆر
• نووسراوی چاوپێکەوتنی مێژووی زارەکی لەگەڵ لایمان سپیتزەر لە ١٥ی ئازاری ١٩٧٨، پەیمانگای فیزیای ئەمریکی، کتێبخانە و ئەرشیفی نیڵز بۆر
• نووسراوی چاوپێکەوتنی مێژووی زارەکی لەگەڵ لایمان سپیتزەر لە ١٠ی ئایاری ١٩٧٨، پەیمانگای فیزیای ئەمریکی، کتێبخانە و ئەرشیفی نیڵز بۆر
• نووسراوی چاوپێکەوتنی مێژووی زارەکی لەگەڵ لایمان سپیتزەر لە ٢٧ی تشرینی دووەمی ١٩٩١، پەیمانگای فیزیای ئەمریکی، کتێبخانە و ئەرشیفی نیڵز بۆر
• بیرەوەری ژیاننامەیی، ئەکادیمیای نیشتمانی زانستەکان

• دەروازەی ژیاننامە
• دەروازەی گەردوون
• دەروازەی فیزیک
• دەروازەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا
• دەروازەی زانکۆکان

کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە لایمان سپیتزەر تێدایە.