زمانە ئێرانییەکان

زمانە ئێرانییەکان (بە ئینگلیزی: Iranian or Iranic languages) کۆمەڵێک زمانن کە سەر بە بنەماڵەی زمانە ھیندوئەورووپایییەکانن. زمانە ئێرانییەکان لە سێ سەردەمی کۆن، ناوین و نوێ تاوتوێ دەکرێن. ئەو زمانانەی کە لە سەردەمی ھاوچەرخدا ھێشتا بەکار دێن پیان دەوترێت زمانە ئێرانیکە نوێکان کە خۆیان دوو بەشن: بەشی ڕۆژھەڵات و بەشی ڕۆژاوا. زمانەکانی کوردی، لوڕی، فارسی، گیلەکی، مازەندەرانی، ئۆسێتی و ئەوانەی تر، لە بنەماڵەی زمانەکانی ئێرانیی ڕۆژاوان.^[1]

Genetic division of Iranic languages

دەستەواژە

دەستەواژەی ئێرانی (Iranian یان Iranic) بە ھەر زمانێک دەگوترێت کە لە ڕەچەڵەکی زمانی ئێرانیی وەرین بەدی ھاتبێت.

ھەندێک لە لێکۆڵەران وەکوو جان پێری باوەریان بەوەیە کە دەستەواژەی ئێرانیک (Iranic) وەکوو دەستەواژەیەکی مرۆڤناسانە بۆ بنەماڵەی زمانییەکە و ئەو گرووپە ئیتنیکەکان کە ژێری ئەو پۆلێنبەندی دەکرێن و زۆربەیان لە دەرەوەی وڵاتی ئێستاکەی ئێراندان شیاوترە، چۆنکە وشەی ئیرانی Iranian وڵاتێکی دیاریکراوە و ئەم وشە بۆ ھەر شتێک باشە کە لەو وڵاتەدا بێت. جان پێری ئەم وشەیە بەپێی جیاوازیی لەنێوان دەستەواژەکانی وەکوو ژرمەن و ژرمەنیک یان تورکی و تورکیک بە کار دەبات.

یەکەم جار دەستەواژەی بنەماڵەی زمانیی ئێرانیی لەلایەن کریستیەن لاسێن لە ساڵی ١٨٣٦ بەکاربراوە. لە ساڵی ١٨٧٨ ڕۆبێرت نیدھام کاست دەستەواژەی ئێرانو-ئاریانی بەکاربرد. ھەروەھا ڕۆژھەڵاتناسانێک وەکوو جۆرج ئابراھام گریەرسۆن و ماکس موولەر دەستەواژەی ئێرانو-ئاریانیان بۆ ئاماژە بە ئێران لە بەرامبەری دەستەواژەی ھیندو-ئاریانی دانا. لە ساڵانی دوایی ھەندێک لێکۆلەری زمان بەتایبەت لە ئەڵمانیا ئەم دەستەبەندییەیان دیسانەوە زیندووکردووە.

ئەو زمانانە کە لەژێر دەستەواژەی ئێرانی پۆلێنبەندی کراون، بە نۆڕی خۆیان بەم لقانە دەستەبەندی دەکرێن:

• زمانە ئێرانییە ڕۆژاواییەکان کە دو لقی خوارەوە لەخۆ دەگرێت:
  • باشووری ڕۆژاوا، کە زمانی فارسی (بریتی لە فارسی، دەری، تاجیکی) و زمانی لوڕی ئەندامی سەردەستین؛
  • باکووری ڕۆژاوا، کە ئەندامی سەردەستی زمانە کوردییەکانن.
• زمانە ئێرانییە ڕۆژھەڵاتییەکان کە دو لقی خوارەوە لەخۆ دەگرێت:
  • باشووری ڕۆژھەڵات، کە ئەندامی سەردەستی زمانی پەشتۆە؛
  • باکووری ڕۆژھەڵات، کە بچۆکترین لقە و ئەندامی سەردەستی زمانی ئۆسێتییە.

شانەی هەڵسەنگاندنی وشەکان

ک. سۆرانی	ک. کورمانجی	زازاکی	پەشتۆ	تاتیی ئێران	تاڵشی	بەلۆچی	گیلەکی	تەبەری	تاتیی قەوقاز	لوڕی	فارسی	پاڵەوی	پارتی	پارسیی کۆن	ئاڤێستایی	ئۆسێتی
ciwan, nayab	rind, delal, bedew, xweşik	rınd, xasek	x̌kūlay, x̌āista	xojir	Khās , richin	dorr, soherâ, mah rang, sharr, juwān	xujir, xojir	xoşgel, xojir	güzəl, ziba, qəşəng	qəşaŋ, xoşgel	zibā/xuš-čehr(e)/xoşgel(ak)/ghashanq/najib	hučihr, hužihr	hužihr	naiba	vahu-, srîra	ræsughd
xwên	xwîn, xûn	goni	wīna	xevn	xun	hon	Xun	xun	xun	xī(n)	xūn	xōn	gōxan		vohuni-	tug
nan	nan	nan, non	ḍoḍəi, məṛəi	nun	nun	nān, nagan	nown	nun	nun	nu(n)	nān	nān	nān			dzul
/anîn, hawerdin, hênan	anîn	ardene	(rā)wṛəl	vârden, biyordon	varde	âurten, yārag, ārag	havardən, hardən, avardən	biyârden	avardən	o(v)erden,	āwurdan, biyār ("(you) bring!")	āwurdan, āwāy-, āwar-, bar-	āwāy-, āwar-, bar-	bara-	bara, bar-	xæssyn
bira	bira	bıra	wror	bərâr	bira, boli	brāt, brās	berær, barâr	birâr	birar	berar	barādar	brād, brâdar	brād, brādar	brātar	brātar-	æfsymær
hatin, were	hatin, were,	ameyene	rā tləl	biyâmiyan	ome	āhag, āyag, hatin	hamæn, amown	biyamona, enen, biyâmuen	amarən	umae(n)	āmadan	āmadan, awar	awar, čām	āy-, āgam	āgam-	cæwyn
giryan, girîn	girîn	bermayene	žəṛəl	bərma	berame, bame	greewag, grehten	burme	birme	girəstən	gerevesen, gereva	gerīstan/gerīye	griy-, bram-	barmâdan			kæwyn
tarî/tarîk	tarî	tari	skəṇ, skaṇ, tyara	ul, gur, târica, târek	toki	tār			tariki	tārīk	tārīk, tār	tārīg/k	tārīg, tārēn	tārīk	sâmahe, sâma	tar
kîj, kiç, kenîşk, düet (pehlewanî)	dot, keç	keyne, çêne/çêneke	lūr	titiye, dətar	kinə, kila	dohtir, duttag	lâku, kowr, kijâ( (girl) dətər (daughter)	kîjâ(girl), deter (daughter)	duxtər	doxter	doxtar	duxtar	duxt, duxtar		duxδar	čyzg (Iron), kizgæ (Digor)
řoj	roj	roce, roje, roze	wrəd͡z (rwəd͡z)	revj, ruz	ruj	roç	ruj	ruz, ruj	ruz	ru	rūz	rōz		raucah-	raocah-	bon
kirdin	kirin	kerdene	kawəl	kardan, kordan	karde	kanag, kurtin	gudən, kudən	hâkerden	saxtən	kerde	kardan	kardan	kartan	kạrta-	kәrәta-	kænyn
derge/derke, derga	derî	ber, keyber, çêber	wər	darvâca	bə	dar, gelo, darwāzag	bər	dar, loş	dər	dər, dar	dar	dar	dar, bar	duvara-	dvara-	dwar
mirdin	mirin	merdene	mrəl	bamarden	marde	mireg, murten	murdən	bamerden	mürdən	morde	mordan	murdan		mạriya-	mar-	mælyn
ker, gwêdirêj	ker	her	xər	astar, xar	hə, hər	har, her, kar	xar	xar	xər	xər	xar	xar				xæræg
xwardin	xwarin	werdene	xwāṛə, xurāk / xwaṛəl	harden	harde	warag, warâk, wārten	xowrdən	xerâk / baxârden	xardən	harde	xordan / xurāk	parwarz / xwâr, xwardīg	parwarz / xwâr		hareθra / ad-, at-	xærinag
hêk/hêlke, tum	hêk	hak, akk	hagəi	merqâna, karxâ	morqana, uyə	heyg, heyk, ā morg		merqâne, tîm, balî	xaykərg	xā'a	toxm, xāya ("testicle")	toxmag, xâyag	taoxmag, xâyag		taoxma-	ajk
zemîn, zewî, ʿerz, erd	erd, zevî	erd	d͡zməka (md͡zəka)	zemin	zamin	zemin, degār	zəmi, gel	zamîn, bene	xari	zemi	zamīn	zamīg	zamīg	zam-	zãm, zam, zem	zæxx
êware	êvar	şan	māx̌ām (māš̥ām)	nomâzyar, nomâšon	shav	begáh		nemâşun	şangum	evāra	begáh	ēvārag	êbêrag			izær
çaw/çaş	çav	çım	stərga	coš	čaş,gelgan	cham, chem	çum	çəş, bəj	çüm	tīya, çaş	čashm	čašm	čašm	čaša-	čašman-	cæst
bawk, bab, babe	bav, bab	pi, pêr	plār	piyar, piya, dada	piya, lala, po	pet, pes	piyer, per	pîyer, per	piyər	bua	pedar, bābā	pidar	pid	pitar	pitar	fyd
tirs	tirs	ters	wēra (yara), bēra	târs	tars	turs, terseg	barmas	taşe-vaşe, tars	tərsi	ters	tars, harās	tars	tars	tạrsa-	tares-	tas
desgîran,xwşavest	dergistî	waşti	čənghol [masculine], čənghəla [feminine]	numzâ	nomja	nāmzād	nowmzəd	numze	nükürdə		nāmzād	-	-			usag
xwş	xweş	weş, hewl	x̌a (š̥a), səm	xojir, xar	xoş	wash, hosh	xujir, xojir, xorum	xâr, xeş, xojir	xuş, xas, xub	xu	xoš, xūb, beh	dārmag			srîra	xorz, dzæbæx
engust, pence,angus	tilî, pêçî	engışte/gışte, bêçıke	gwəta	anquš	anqiştə	changol, mordâneg, lenkutk		angus	əngüşt	kelek	angošt	angust			dišti-	ængwyldz
agir/awir, ahir,ayer	agir	adır	wōr (ōr)	taš	otaş	âch, atesh, âs	taş	taş	ataş	taş, gor	ātaš, āzar	âdur, âtaxsh	ādur	âç-	âtre-/aêsma-	art
masî	masî	mase	kəb	mâyi	moy	māhi, māhig	mæii	mâhî	mahi	māhi	māhi	māhig	māsyāg		masya	kæsag
çûn, řoştin, řoyiştin	çûn	şiayene	tləl	šiyen, bišiyan	şe	shoten	şown	şunen / burden	raftən	ro	ro/şo	şow/row	ay-	ai-	ay-, fra-vaz	cæwyn
Yezdan, Xwedê, Xuda, Xodê, Xwa(y)	Xwedê, Xweda, Xudê	Homa/Huma/Oma	Xwədāi	Xədâ	Xıdo	Xoda, Hwdâ	Xuda	Xedâ	Xuda	xodā	Xodā, Izad, Yazdān, Baq	Xudā/Yazdān		baga-	baya-	xwycaw
baş, çak, xas	baş, rind	hewl, rınd, weş	x̌ə (š̥ə)	xâr, xojir	çok	zabr, sharr, jowain	xujir, xojir, xorum	xâr, xeş, xojir	xub, xas	xu	xub, nīkū, beh	xūb, nêkog, beh		vahu-	vohu, vaŋhu-	xorz
giya/gya	giya, çêre	vaş	wāx̌ə (wāš̥ə)	vâš	alaf	rem, sabzag	vaş	vâş	güyo	sozi, çame	sabzeh, giyāh	giyâ	giya	viş	urvarâ	kærdæg
gewre,mezin	mezin, gir	gırd/gırs, pil	lōy, stər	pilla	yol, yal, vaz, dıjd	mastar, mazan,tuh	pila, pile	gat, pilla	kələ	gap	bozorg	wuzurg, pīl, yal		vazraka-	uta-, avañt	styr
dest, des	dest	dest	lās	bâl	dast	dast	das, bâl	das, bāl	dəs	das	dast	dast	dast	dasta-	zasta-	k'ux / arm
ser	ser	ser	sər	kalla	sə, sər	sar, sarag, saghar	kalle, sər	kalle, sar	sər	sar	sar	sar		kalli	sairi	sær
dil/dił/dir(Erbil)/zil	dil	zerri/zerre	zṛə	dəl	dıl	dil, hatyr	dil	del, zel, zil	dül	del	del	dil	dil		aηhuš	zærdæ
asp/hesp/esp, hês(t)ir	hesp	estor/ostor/astor	ās [male], aspa [female]	asb, astar	asp	asp	asb, asp	asp, as	əs	asb	asb	asp, stōr	asp, stōr	aspa	aspa-	bæx
mał, xanû, xanig, ghat	xanî	key/çê	kor	kiya	ka	ges, dawâr, log	sere, xowne	sere, xene	xunə	huna	xāne	xânag			demâna-, nmâna-	xædzar
birsî	birçî, birsî (behdînî)	vêşan/veyşan	lwəga	vašnâ, vešir, gesnâ	vahşian	shudig, shud	vəşna, vişta	veşnâ	gisnə	gosna	gorosne, goşne	gursag, shuy	veşnâg
ziman, zuwan	ziman	zıwan, zon, zuan, zuon, juan, jüan	žəba	zobun, zəvân	zivon	zewān, zobān	zəvon, zəvân	zivun, zebun	zuhun	zevu	zabān	zuwān	izβān	hazâna-	hizvā-	ævzag
kenîn/pêkenîn, kenîn,xende,xene	kenîn	huyayene	xandəl/xənda	xurəsen, xandastan	sıre	hendag, xandag	purxe, xənde	rîk, baxendesten	xəndə	xana	xande	xande, xand		karta	Syaoθnâvareza-	xudyn
jiyan, jîn	jiyan	cuye, weşiye	žwəndūn, žwənd	zindәgi	jimon	zendegih, zind	ziviş, zindegi	zindegî, jan	həyat	zeŋei	zendegi, jan	zīndagīh, zīwišnīh	žīwahr, žīw-		gaêm, gaya-	card
mêrd, pîyaw, cuwamêr	mêr, camêr	mêrdek, camêrd/cüamêrd	səṛay, mēṛə	mardak, miarda	merd	merd	mərd	mard(î)	mərd	piyā	mard	mard	mard	martiya-	mašîm, mašya	adæjmag
mang, heyv	meh, heyv	aşme, menge (for month)	spūgməi (spōẓ̌məi)	mâng	mang, owşum	máh	alâtiti, mâ , ,âma	ma, munek	ma	māh	mâh, mâng, mânk	māh	māh	mâh-	måŋha-	mæj
dayik	dayik, dê	may, mar	mōr	mâr, mâya, nana	moa, ma, ina	mât, mâs	mâr, mær	mâr	may	dā(ya), dāle(ka)	mâdar	mâdar	dayek	mâtar	mâtar-	mad
dem	dev	fek	xūla (xʷəla)	duxun, dâ:ân	gəv	dap	dəhən	dâhun, lâmîze	duhun	dam	dahân	dahân, rumb			åŋhânô, âh, åñh	dzyx
naw, nêw	nav	name	nūm	num	nom	nâm	nowm	num	num	num	nâm	nâm		nâman	nãman	nom
şew	şev	şew	špa	šö, šav	şav	šap, shaw	şow	şow	şöü	şo	shab	shab		xšap-	xšap-	æxsæv
kirdinewe	vekirin	akerdene	prānistəl	vâz-kardan	okarde	pāch, pabozag	va-gudən/kudən	vâ-hekârden	vakardən	vākerde(n)	bâz-kardan, va-kardan	abâz-kardan, višādag		būxtaka-	būxta-	gom kænyn
aştî, aramî	aştî, aramî	haşti/aşti	rōɣa, t͡sōkāləi	dinj	aşiş	ârâm	aşt	âştî	salaməti, dinci	āş(t)i	âshti, ârâmeš, ârâmî, sâzish	âštih, râmīšn	râm, râmīšn	šiyâti-	râma-	fidyddzinad
beraz,goraz	beraz	xoz/xonz, xınzır	soḍər, xənd͡zir (Arabic), xug	xu, xuyi, xug	xug	khug, huk	xi	xî	xug	xuk	xūk	xūk			hū	xwy
cê(cêga), ga	cih, geh	ca	d͡zāi	yâga	vira	ja, jaygah, hend	jiga, jige	jâ	cigə, cə	jā	jâh/gâh	gâh	gâh	gâθu-	gâtu-, gâtav-	ran
xwendin/xwêndin	xwendin	wendene	lwastəl, kōtəl	baxânden	hande, xwande	wánag, wānten	xowndən	baxinden, baxundesten	xundən	vane(n)	xândan	xwândan				kæsyn
gutin, witin	gotin	vatene	wayəl	vâten, baguten	vote	gushag, guashten	gutən, guftən	baowten	guftirən, gaf saxtən	gute(n)	goftan, gap(-zadan)	guftan, gōw-, wâxtan	gōw-	gaub-	mrû-	dzuryn
xweh, xweşk, xoşk, xuşk, xoyşk	xwîşk	waye	xōr (xʷōr)	xâke, xâv, xâxor, xuâr	hova	gwhâr	xâxur, xâxer	xâxer	xuvar	xuar	xâhar/xwâhar	xwahar			x ̌aŋhar- "sister"	xo
giçke, qicik, hûr, biçûk	biçûk, hûr	qıc/qıyt, wırd/werdi	kūčnay, waṛ(ū)kay	qijel, ruk	hırd	gwand, hurd	kuçe, kuçi, kuji	peçik, biçuk, xurd	küçük, küşkin, kişgələ, kəm	koçek	kuchak, kam, xurd, rîz	kam, rangas	kam	kamna-	kamna-	chysyl
law/kuř	kur, law	lac, laj	d͡zoy (zoy)	pur, zâ	zoə, zurə	possag, baç	vaçe, rika, rike, pisər	piser/rîkâ	kuk	kor	pesar, pur	pur, pusar	puhr	puça	pūθra-	fyrt
can, giyan, rewan, revan	reh, can	roh, gan	sā	rəvân	con	rawân	jown	ro, jân	can		ravân, jân	rūwân, jyân	rūwân, jyân		urvan-	ud
behar, wehar	bihar, behar	wesar/usar	spərlay	vâ:âr	əvəsor, bahar	bārgāh	vəhâr, bâhâr	vehâr	vasal	behār, vehār	bahâr	wahâr		vâhara-	θūravâhara-
bilind/berz	bilind/berz	berz	lwəṛ, ǰəg	pilla	barz, bılınd	borz, bwrz	bulənd, bələnd	bilen(d)	bülünd	beleŋ	boland / bârz	buland, borz	bârež		barez-	bærzond
deh/de	deh	des	ləs	da	da	dah	da	da	də	da	dah	dah		datha	dasa	dæs
sê	sê	hirê/hiri	drē	so, se	se, he	sey	su, se	se	sə	se	se	sê	hrē	çi-	θri-	ærtæ
gund, dêhat, dê, awayî	gund	dewe	kəlay	döh, da	di	dehāt, helk, kallag, dê		dih, male, kola	di	de	deh, wis	wiž	dahyu-	vîs-, dahyu-	vîs	qæw
xwastin, wîstin	xwestin	waştene	ɣ(ʷ)ux̌təl	begovastan, jovastan	piye	loath, loteten	xæsən, xæstən	bexâsten	xastən, vayistən	hāse	xâstan	xwâstan				fændyn
aw	av	awe/awk, owe, ou	obə/ūbə	âv, ö	ov, wat(orandian dialect)	âp	ow, âv	ow	ou	ow	âb	âb/aw	aw	âpi	avô-	don
key, kengî(Hewlêrî)	kengê, kîngê	key	kəla	key	keyna	kadi, ked	ken	ke	key, çüvəxti	ke	key	kay	ka		čim-	kæd
ba, wa (pehlewanî)	ba	va	siləi	vâ	vo	gwáth		vâ	var	bād	bâd	wâd	wa		vâta-	dymgæ / wad
gurg,	gur	verg	lewə, šarmux̌ (šarmuš̥)	varg	varg	gurk	vərg	verg	gürg	gorg	gorg	gurg		varka-	vehrka	birægh
jin, afret, zindage,gyian	jin	cıni/ceni	x̌əd͡za (š̥əd͡za)	zeyniye, zenak	jen, jiyan	jan, jinik	zan	zan	zən	zena	zan	zan	žan		gǝnā, γnā, ǰaini-,	sylgojmag / us
sal/sał	sal	serre	kāl	sâl	sor, sal	sâl	sâl	sâl	sal	sāl	sâl	sâl		θard	ýâre, sarәd	az
bełê, a, erê / na, nexêr	erê, belê, a / na	ya, heya, ê / nê, ney, ni	Hao, ao, wō / na, ya	ahan / na	ha / ne, na	ere, hān / na	âhâ,æhæ/na	are / nâ	həri, hə / nə	a, ā / na	baleh, ârē, hā / na, née	ōhāy / ne	hâ / ney	yâ / nay, mâ	yâ / noit, mâ	o / næ
dwênê, duêka	duho	vızêr	parūn	azira, zira, diru	zir, zinə	zí	diru	dîruz	deydi	diru	diruz	dêrûž		diya(ka)	zyō	znon
ک. سۆرانی	ک. کورمانجی	زازاکی	پەشتۆ	تاتیی ئێران	تاڵشی	بەلۆچی	گیلەکی	تەبەری	تاتیی قەوقاز	لوڕی	فارسی	پاڵەوی	پارتی	پارسیی کۆن	ئاڤێستایی	ئۆسێتی

سەرچاوەکان

1. http://www.routledge.com/books/details/9780700711314/ ١ی تەممووزی ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

• دەروازەی ئاسیا
• دەروازەی ئێران
• دەروازەی ڕۆژھەڵاتی ناوین
• دەروازەی زمان

کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە زمانە ئێرانییەکان تێدایە.