Метр

Метр (нохчийн билгало: м; дуьненайукъара: m; схьадаьлла шир.-желт. μέτρον «барам, дустург») — Дуьненайукъара барамийн системан (СИ) дохаллин дустаран барам, СИ коьрта барамех ворхӀаннах цхьаъ. Иштта бу дохаллин барам, йукъабоьду коьртачу барамашна МКС, МКСА, МКСК, МКСГ, МСК, МКСЛ, МСС, МКГСС, МТС системашкахь. Цул сов, массо а хьахийначу системашкахь метр — барам бу техкаран хьекхадалар коэффициентан, тулгӀенийн йохаллин, паргӀата дадаран дохаллин, некъан оптикан бохаллин, фокусан йукъаметтиган, комптонан тулгӀенан йохаллин, де Бройлан тулгӀенан йохаллин, барамаллин кхечу физикин барамийн^[4].

Метр
m[1][2][…], m[1], m[3], m, m, m, m, m, m, м, מ', م, م, 公尺, মি, متر, м, മീ., m, м, м, 米, م, மீ, μ, м, m, 米, ㍍, м, м, m, m, m, 公尺, m, м, m
Барам	йохалла
Система	СИ
Эталон	ю
Тайп	коьрта

ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Метр (маьӀнаш).

Лелаш йолчу билгалонца, метр ю, серло вакуумехула хенан интервалехула 1/299 792 458 секундехь чекхйолуш йолу новкъан бохалла^[5][6].

Метран билгало

Таханлера метран билгало хенан а, серлонан сихаллин а терминашкахь тӀеэцна XVII Барамашца а, терзанашца а йолу инарлан конференцехь 1983 шарахь^[5][6].

Метр — серло вакуумехула хенан интервалехула 1/299 792 458 секундехь чекхйолуш йолу новкъан бохалла.

Оцу билгалонера схьадолу, СИхь вакуумера серлонан сихалла тӀеэцна нисса 299 792 458 м/с. Иштта, метран билгало, ши бӀешо хьалха санна, юха йихкина ю секундех, амма хӀинца универсалан дуьненан константийн гӀоьнца.

Кховдийна керла билгало

XXIV Барамашца а, терзанашца а йолу инарлан конференцехь 2011 шеран 17—21 октябрехь тӀеийцира резолюци^[7], цунна чохь кховдийна ду, масала, хин йолчу Дуьненайукъара барамийн системан ревизехь коьртачу барамийн ерриг билгалонаш керлачу цхьаьнакепарчу тайпана билгалъйаккхар^[8]. Хила тарло метран керла билгало, юьззина йолчуьнца эквивалентехь йолу, резолюцехь иштта кепара билгалйаьккхина^[8]:

Метр, билгалдаккхар м, дохаллин барам бу; цуьнан барам хӀоттабо вакуумера серлонан сихаллан терахьан барам нисса 299 792 458 бехкарца, иза гайтинехь СИн барамехь м•с⁻¹.

2014 шарахь хилла XXV Барамашца а, терзанашца а йолу инарлан конференцехь, барт хилла СИн ревизии яран кечаман болх дӀабахьа, цунна йукъахь метран керла билгало а ю, Ӏалашо хӀоттийна и болх чекхбаккха 2018 шарахь, йолуш йолу СИ керлачу вариантаца 2018 шарахь хийца XXVI Барамашца а, терзанашца а йолу инарлан конференцехь^[9].

Декъалун а, дакъошкара а терхьаш

СИ дуьззина официалан гойту, Барамийн а, терзийн а дуьненайукъара бюроно зорба тоьхна СИ брошюран (фр. Brochure SI, инг. The SI Brochure) лелаш йолчу редакцехь, иттаннашна декъало а, дакъошкара метран барам кхуллу стандартан СИ тӀехӀиттамаш^[10]. Российн Федерацин Правительство тӀеэцна «Российн Федерацехь могуьйту барамийн терахьийн хьоло», тарболуьйту РФ иштта тӀехӀиттамаш лелор^[11].

Кеп:Декъало а, дакъошкара а терхьаш

Декъало а, дакъошкара а терхьаш лелоран масалаш	Оьцург	Дакъа	масала		Оьцург	Дакъа	Масала
103	километр	уггаре дуьненахь лекха гӀишлон локхалла — 0,8 км	10−3		миллиметр	кегийрачу сагалматийн барамехь — ~1 мм
106	мегаметр	Парижан а, Мадридан а йукъаметтиг — 1 Мм	10−6		микрометр	бактерийн барамера тайпа — ~1 мкм
109	гигаметр	Мелхан диаметр— 1,4 Гм	10−9		нанометр	уггаре кегийра вирусаш — ~20 нм
1012	тераметр	Сатурн орбитан радиус — 1,5 Тм	10−12		пикометр	гелийн атоман радиус — 32 пм
1015	петаметр	серлонан шо — 9,46 Пм	10−15		фемтометр	протонан диаметр— 1,75 фм
1018	эксаметр	Альдебаране барам — 0,6 Эм	10−18		аттометр	гӀийла уьйран амалан радиус — 2 ам[12]
1021	зеттаметр	вайн галактикан диаметр — ~1 Зм	10−21		зептометр	—
1024	иоттаметр	радиус «Меттигера галактикан лакхара гулъялар» — ~1 Им	10−24		иоктометр	—

Кхечу барамашца йолу йукъаметтиг

Метран барам, СИ йукъа ца богӀучу барамца гайтина					СИ йукъа ца богӀу барам, гайтина метран барамца
1 метр	≈	39,37	дюйм		1 дюйм	≡	0,0254	метр
1 сантиметр	≈	0,3937	дюйм		1 дюйм	≡	2,54	сантиметр
1 миллиметр	≈	0,03937	дюйм		1 дюйм	≡	25,4	миллиметр
1 метр	≡	1×1010	ангстрем		1 ангстрем	≡	1×10−10	метран
1 нанометр	≡	10	ангстрем		1 ангстрем	≡	100	пикометр

Билгалдахарш

1. 6.5.2 // Quantities and units—Part 1: General (инг.) — 1 — ISO, 2009. — P. 17. — 41 p.
2. 3-1.a // Quantities and units—Part 3: Space and time (инг.) — 1 — ISO, 2006. — 19 p.
3. https://aplicacions.llengua.gencat.cat/llc/AppJava/index.html?action=Principal&method=detall&input_cercar=m&numPagina=1&database=FITXES_PUB&idFont=11403&idHit=11403&tipusFont=Fitxes+de+l%27Optimot&numeroResultat=7&databases_avansada=&categories_avansada=&clickLink=detall&titol=s%EDmbols+m%E9s+habituals%3A+A+-+M&tematica=&databaseFilterName=Fitxes%20de%20l%27Optimot&databaseFilter=FITXES_PUB&parameterField=FITXES_PUB&tipusCerca=cerca.tot — 2007.
4. Деньгуб В. М., Смирнов В. Г. Единицы величин. Словарь-справочник. — М.: Издательство стандартов, 1990. — С. 77—82. — 240 с. — ISBN 5-7050-0118-5.
5. Определение метра(ингалс.) Резолюция 1 XVII Генеральной конференции по мерам и весам (1983)
6. Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации. Основные единицы Международной системы единиц (СИ) (бил-боцу.). Федеральный информационный фонд по обеспечению единства измерений. Росстандарт. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 28 февраль. Архивйина 2017-09-18 — Wayback Machine
7. On the possible future revision of the International System of Units, the SI Resolution 1 of the 24th meeting of the CGPM (2011)
8. The «explicit-constant» formulation Архивйина 2014-08-11 — Wayback Machine(ингалс.) на сайте Международного бюро мер и весов
9. On the future revision of the International System of Units, the SI (инг.). Resolution 1 of the 25th CGPM (2014). BIPM. ТӀекхочу дата: 2015 шеран октябрь.
10. SI brochure Официальное описание СИ на сайте Международного бюро мер и весов
11. Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации. Десятичные множители, приставки и обозначения приставок… (бил-боцу.) Федеральный информационный фонд по обеспечению единства измерений. Росстандарт. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 28 февраль. Архивйина 2017-09-18 — Wayback Machine
12. Кеп:ФЭ

Литература

• Cardarelli, Francois (2003). Encydopaedia of scientific units, weights, and measures: their SI equivalences and origins, Springer-Verlag London Limited, ISBN 1-85233-682-X, page 5, table 2.1, data from Giacomo, P., Du platine a la lumiere, Bull. Bur. Nat. Metrologie, 102 (1995) 5-14.
• Humerfelt, Sigurd. (26 October 2010). How WGS 84 defines Earth. Retrieved 29 April 2011.
• Layer, H.P. (2008). Length—Evolution from Measurement Standard to a Fundamental Constant Архивйина 2008-06-10 — Wayback Machine. Gaithersburg, MD: National Institute of Standards and Technology. Retrieved 18 August 2008.
• Mohr, P., Taylor, B.N., and David B. Newell, D. (13 November 2012). CODATA Recommended Values of the Fundamental Physical Constants: 2010. Gaithersburg, MD: National Institute of Standards and Technology.
• National Institute of Standards and Technology. (December 2003). The NIST Reference on Constants, Units, and Uncertainty: International System of Units (SI) (web site):
  • SI base units. Retrieved 18 August 2008.
  • Definitions of the SI base units. Retrieved 18 August 2008.
  • Historical context of the SI: Metre. Retrieved 26 May 2010.
• National Institute of Standards and Technology. (27 June 2011). NIST-F1 Cesium Fountain Atomic Clock. Author.
• National Physical Laboratory. (25 March 2010). Iodine-Stabilised Lasers. Author.
• Naughtin, Pat. (2008). Spelling metre or meter. Архивйина 2019-08-19 — Wayback Machine Author.
• Taylor, B.N. and Thompson, A. (Eds.). (2008a). The International System of Units (SI) Архивйина 2016-06-03 — Wayback Machine. United States version of the English text of the eighth edition (2006) of the International Bureau of Weights and Measures publication Le Système International d’ Unités (SI) (Special Publication 330). Gaithersburg, MD: National Institute of Standards and Technology. Retrieved 18 August 2008.
• Taylor, B.N. and Thompson, A. (2008b). Guide for the Use of the International System of Units (Special Publication 811). Gaithersburg, MD: National Institute of Standards and Technology. Retrieved 23 August 2008.
• Tibo Qorl. (2005) The History of the Meter (Translated by Sibille Rouzaud). Retrieved 18 August 2008.
• Zagar, B.G. (1999). Laser interferometer displacement sensors in J.G. Webster (ed.). The Measurement, Instrumentation, and Sensors Handbook. CRC Press. isbn=0-8493-8347-1.