Малхбален Тимор

Малхбален Тимор^[7], шолгӀа йоца цӀе Тимо́р-Ле́сте^[8], юьззина официалан цӀе — Демократин Респу́блика Малхбален Тимор^[7] — Къилба-Малхбален Азин пачхьалкх, дӀалоцу Тимор гӀайренан малхбален дакъа, цул совнах жима эксклав йу (Окуси-Амбено провинци) оцу гӀайренна малхбузе декъехь а, кегий гӀайренаш а Атауру (къилбаседа) а, Жаку а (малхбале).

Демократин Республика Малхбален Тимор
Repúblika Demokrátika Timor-Leste[1] República Democrática de Timor-Leste[2]
Байракх ХӀост
Девиз: «Unidade, Acção, Progresso (Кеп:Tr-pt)»
Малхбален Тиморан Пачхьалкхан Шатлакхан Илли
Маьрша йаьлла терахьаш	28 ноябрь 1975 шо (Португалех) 20 май 2002 шо (ХӀиндонезех)
Официалан меттанаш	тетум португалихойн
Коьрта гӀала	Дили
Йаккхий гӀаланаш	Дили
Урхаллин тайпа	Республика[3]
Президент Премьер-министр	José Ramos-Horta Таур Матан Руак
Пачхь. дин	Католицизм
Латта
• Шадерг	15 007 км² (154-гӀа дуьненахь)
Бахархой
• Мах хадор	▲ 1 291 358[4] стаг
ДЧС
• Шадерг (2016)	6,60 млрд[5] долл. (161-гӀа)
• ХӀораннан а сина	3870[5] долл.
АДКИ (2016)	▲0,605[6] (йукъара; 133-гӀа меттиг)
Ахча	АЦШн доллар (USD, 840) (IDR, код 360)
Интернет-домен	.tl
Код ISO	TL
Код МОК	TLS
Телефонан код	+670
Сахьтан аса	+9
Автомобилийн некъаш	аьрру
Викиларми чохь медиафайлаш

XVI бӀешарахь мехкан колонизаци йира Португалин империс, йевзара Португалин Тимор санна колонизаци дӀайаккхалц. 1975 шо долалуш Малхбален Тимора кхайкхийра маршо, амма тӀаьхьо оццу шарахь оккупаци йира ХӀиндонезис, ткъа шолгӀачу шарахь — схьаяьккхира хӀиндонезин 27-гӀа провинци санна. 1999 шарахь, Вовшахтоьхна Къаьмнийн Кхолламо къобал дина дӀакъастаран акт динчул тӀаьхьа, ХӀиндонезин правительствон терго дӀаелира оцу махкара, тӀаккха 2002 шеран 20 майхь Малхбален Тимор хилира дуьххьарлера керла Суверенан пачхьалкх ткъе хьалхарчу бӀешеран. Маршо яьккхинчул тӀаьхьа мохк йукъа бахара Вовшахтоьхна Къаьмнийн Кхолламан а, Португалхойн мотт буьйцучу мехкийн доттагӀаллин. 2011 шарахь Малхбален Тиморо кхайкхийна шен Къилба-Малхбален Азин пачхьалкхийн ассоциацех дӀакхета лаам, чу кехат а делла тобан цхьайтталгӀа декъашхо хила ният долуш. Иза шиннах цхьаъ керсталлин мохк бу Къилба-Малхбален Азехь (важа — Филиппинаш).

Истори

Коьрта йаззам: Малхбален Тиморан истори

ГӀайренан дуьххьарлера бахархой баьхна Джерималай хьех чохь 60—50 эз. шо хьалха. Вайн эрал 38 - 17 эз. шо хьалхарчу муьрехь Джерималай хьех чохь нах ца Ӏийна, иза доьзна хетарехь, хӀорд чубожарца^[9].

Тардалийтарехь 4 эзар шо хьалха Тиморе охьахевшина австралоидан расан векалш, цара буьйцуш хилла шира папуасийн меттанаш. ТӀаьхьа Тимор тӀеховша буьйлабелла австронезийн монголоидан тайпанаш, уьш баьхкина хӀинцалерачу ХӀиндонезин гӀайренаш тӀиера. ТӀаьххьара баьхкина тетумаш — тера ду, XVI бӀешарахь. Тетумаш бина хаъал Ӏаткъам гӀайрен тӀехь хилла къаьмнаш кхиош — тетумашкара масала оьцуш, уьш буьйлабелира шира бахаман гулдар тӀиера латта лело, масала, дуга кхио.

Оцу хенахь (XIV—XVI бӀешерашкахь) Тимор тӀехь хуьлура яван, малайн, цийн махлелорхой, цара хуьйцура меттигерачу бахархошца сандалан дитт, иза дика оьцура Къилба-Малхбален а, Къилба а Азин мехкашкахь.

Португалхой хилира европахойх дуьххьала кхаьчначех, уьш баьхкира оцу махка XVI бӀешарахь, масех эвла йиллира цара Тимор гӀайрен тӀехь, оцу хенахь гуонахьара гӀайренаш карадахнера голландхойн.

Административан йекъайалар

№	Байракх	Гуо			Адм. центр	Код ISO 3166-2	ЦӀен. бахам	Майда[10], км²	Бахархой[11], адам. (2010)	Луьсталла, адам./км²	Гуон карта	Картан тӀехь
		Нохчийн	порт.	тетум
1		Айлеу	Aileu	Aileu	Айлеу	TL-AL	7745	676,02	44 325	65,57
2		Айнару	Ainaro	Ainaru	Айнару	TL-AN	11 527	869,79	59 175	68,03
3		Баукау	Baucau	Baukau	Баукау	TL-BA	22 659	1507,95	111 694	74,07
4		Бобонару	Bobonaro	Bobonaru	Мальяна	TL-BO	18 397	1380,82	92 049	66,66
5		Викеке	Viqueque	Vikeke	Викеке	TL-VI	15 115	1880,39	70 036	37,25
6		Дили	Díli	Dili	Дили	TL-DI	31 575	368,12	234 026	635,73
7		Кова-Лима	Cova Lima	Kovalima	Суаи	TL-CO	11 820	1206,66	59 455	49,27
8		Лаутен	Lautém	Lautein	Лоспалос	TL-LA	12 998	1813,11	59 787	32,97
9		Ликиса	Liquiçá	Likisá	Ликиса	TL-LI	11 063	550,95	63 403	115,08
10		Манатуту	Manatuto	Manatutu	Манатуту	TL-MT	8338	1785,96	42 742	23,93
11		Мануфахи	Manufahi	Manufahi	Саме	TL-MF	8901	1326,60	48 628	36,66
12		Окуси-Амбено	Oecusse	Oe-Kusi Ambenu	Панте-Макасар	TL-OE	13 659	817,23	64 025	78,34
13		Эрмера	Ermera	Ermera	Глену	TL-ER	21 165	770,83	117 064	151,87
		Массо					194 962	14 954,43	1 066 409	71,31

Билгалдахарш

1. Konstituisaun
2. Constituição
3. Атлас мира. Государства и территории мира. Справочные сведения. — Роскартография, 2010. — С. 15. — ISBN 978-5-85120-295
4. World Population Prospects: The 2017 Revision (инг.). United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (2017 шеран октябрь). — (custom data acquired via website). ТӀекхочу дата: 2017 шеран 14 ноябрь.
5. World Economic Outlook Database. Report for Timor-Leste (инг.). IMF (2017 шеран октябрь). ТӀекхочу дата: 2017 шеран 14 ноябрь.
6. Human Development Index and its components (инг.). Программа развития ООН. — Доклад о человеческом развитии (2016) на сайте Программы развития ООН. ТӀекхочу дата: 2017 шеран 14 ноябрь.
7. Государства и территории мира. Справочные сведения // Атлас мира / сост. и подгот. к изд. ПКО «Картография» в 2009 г. ; гл. ред. Г. В. Поздняк. — М. : ПКО «Картография» : Оникс, 2010. — С. 15. — ISBN 978-5-85120-295-7 (Картография). — ISBN 978-5-488-02609-4 (Оникс).
8. Классификатор стран мира (ОКСМ) Архивйина 2009-12-07 — Wayback Machine
9. Археологи откопали на острове Тимор древнейшие рыболовные крючки, 25.11.2011
10. Direcção Nacional de Estatística: 2010 Census Wall Chart (English) Архивйина 2011-08-12 — Wayback Machine
11. Highlights of the 2010 Census Main Results in Timor-Leste English Архивйина 2013-09-28 — Wayback Machine