Итальянийн мотт

Итальянийн мотт (lingua italiana) — Италин официалан мотт бу.

Итальянийн мотт
Шен цӀе	italiano, la lingua italiana ладогӀар
Пачхьалкхаш	Итали[1]  Сан-Марино[2]  Швейцари[3]  Ватикан[4]
Официалан статус	Итали  Ватикан  Сан-Марино  Швейцари  Малтойн орден Регионийн йа локалан официалан мотт:  Хорвати Истрин жупани  Словени Изола Копер Пиран Организацеш:  Европин барт Латинан Барт
Нисдеш организаци	L’Accademia della Crusca
Мотт буьйцурш	70 млн герга
Рейтинг	18
Статус	кхерамзаллехь[5]
Классификаци
Категори:	Евразин меттанаш
ХӀинди-Европин меттанаш Романийн тоба Итало-романийн бухара тоба
Йоза	латиница
Меттанийн кодаш
ГОСТ 7.75–97	ита 235
ISO 639-1	it
ISO 639-2	ita
ISO 639-3	ita
WALS	ifi, ita
Ethnologue	ita
Linguasphere	51-AAA-q
ABS ASCL	2401, 24
IETF	it
Glottolog	ital1282
ХӀокху маттахь Википеди

Йоза

Коьрта йаззам: Итальянийн абат

Итальянийн абат (alfabeto)

Элп	Алар	ЦӀе (ит.)	ЦӀе (нох.)
A a	[a]	a	а
B b	[b]	bi	би
С с	[k], [ʧ]	сі	чи
D d	[d]	di	ди
E e	[e], [ɛ]	e	э
F f	[f]	effe	эффе
G g	[g], [ʤ]	gi	джи
H h	хьажа тексте	acca	акка
I i	[i], [j]	i	и
L l	[l]	elle	элле
M m	[m]	emme	эмме
N n	[n]	enne	энне
O o	[o], [ɔ]	o	о
P p	[p]	pi	пи
Q q	деккъа цхьаьна qu [kw]	cu	ку
R r	[r]	erre	эрре
S s	[s], [z]	esse	эссе
T t	[t]	ti	ти
U u	[u], [w]	u	у
V v	[v]	vu	ву
Z z	[ʣ], [ʦ]	zeta	дзета
Деккъа кхечу меттанашкара девлла дешнаш дӀаяздан
J j	[j]	i lunga	и лунга
K k	[k]	cappa	каппа
W w	[v], [w]	vu doppia	ву доппиа
X x	[ks]	ics	икс
Y y	[i], [j]	i greca	и грека

Итальянийн матто лелайо латинан абат тӀетоьхна диакритикашца. Яьржина ю иштта диграфаш.

Элпаш c, g билгалдоху аьзнаш [k], [g] хьалхарчу могӀанера доцучу мукъа аьзнашна хьалха (o, u, a), ткъа мукъа аьзнашна e, i уьш доьшу [ʧ] а, [ʤ] а. Цхьаьна «ci, gi + мукъа аз» элп i ца доьшу, ткъа билгал бен ца доккху дешар c, g аффриката сашша (ciao 'салам'/'Ӏие шайна' ['ʧao]), нагахь i уозош дацахь. Цхьаьна элпаш cie, gie хӀинцалерачу маттахь ца къаьста аларца ce, ge([ʧe] а, [ʤe] а). Уьш леладо цхьадолчу орамашкахь (cieco 'бӀаьрзе', хӀунда аьлча ceco 'чехийн' ду) а, зударийн родера дукхаллин терахьехь мукъа аьзнашна тӀехьа: valigia 'тӀоьрмиг', дукх. т. valigie (valige дац). Триграф sci билгалдоккху [ʃ].

Аьзнаш [k], [g] i, e хьалха хилча билгалдоккху ch, gh (дуста иштта sch [sk]): ghiaccio 'ша' [g^jjaʧ:o], che [k^je] 'хӀу'.

h элпан шен аз дац. Иза леладо диграфашкахь ch, gh (триграфехь sch), тӀеэцначу дешнашкахь, айдардешнашкахь (ahi 'хӀун дие'), ткъа иштта, хандешан кеп билгалъяккха avere 'хила' омонимаш йолчу кхечу дешнех: ho 'сан ю' (o 'я'), hai 'хьан ю' (ai — предлоган цхьаьнатоьхна кеп a а артикль i а), ha 'цуьна ю' (a 'к'), hanno 'церан ю' (anno 'шо').

Диграфаш gl а, gn а билгалдоху палаталан сонанташ [ʎ] ('лль') а, [ɲ] ('нь') а. i доцург [ʎ] муьлххачу мукъа озаца цхьаьна, яздар доьху триграф gli: дус. gli [ʎi] ('льи') — артикль i хийцаялар, йа 'цунна'; амма migliaia [mi'ʎaja] ('милья́я') 'эзар'.

Элп q лела ца до qu кепара бен, цуо билгалдоккху [kw]. Шала дар qu триграф cqu санна хуьлу: acqua 'хи', nacque 'иза вина' (йукъарадаккхар: soqquadro 'низам ца хилар', biqquadro 'бекар').

Элпаш i а, u а билгалдаха тарло мукъа аьзнаш [i] а, [u] а, ткъа иштта глайдаш [j] а, [w] а. Дукха хьолах кхечу мукъа озан уллехь цуо билгалдоху глайдаш, нагахь иза уозош дацахь йа юьцург суффикс -ia яцахь. И уозор йозанехь билгал ца доккху: Russia ['rus.si.a] 'Росси', амма trattoria [trat.to.'ri.a] 'трактир'. Дус. capìi [ka.'pi.i] 'со кхетта'.

e, o элпашка билгалдахало алсамо къевлина [e], [o], алсамо къевлина а [ɛ], [ɔ]. Нагахь царна тӀехула акутан йа грависан хьаьрк ца латтахь, уьш къаста ца ло: legge 'закон' ([leʤ:e]), амма legge 'цуо йоьшу' ([lɛʤ:e]).

Акутан а, грависан хьаьркаш лелайо уггар хьалха, тӀехьара слог уозо езар гойтуш, цу тӀе уозо деза мукъа аз — i, u йа a делахь, даиман лелайо гравис: città 'гӀала', gioventù 'къуоналла', capì 'иза кхетта'. Нагахь мукъа аз йукъара барамехь уозо дезахь, диллина хилар гойтуш лелайо гравис, ткъа къевлина гойтуш — акут: perché 'хӀунда' [per'ke], tè [tɛ] 'чай'.

Цул сов, акут а, гравис а хьаьркаш хӀиттайо цхьайолчу юьззина уозош йолчу кепашна, уьш уозош доцу дешнийн омографех къастаялийта: dà 'цуо ло', da 'тӀиера', sì 'хӀаъ', si '-ся' (дус. кхин а è 'иза ду', e 'а').

Элп j леладо цхьа могӀа тӀеэцначу дешнашкахь а, доларчу цӀерашкахь а ламастан яздар Ӏалашдеш (дус. Juventus). Шира тексташкахь хаало j дукхаллийн терахьера цӀерийн чеккхенгахь -io: principj 'долораш' (морфологехь principi-i, дус. principio 'юьхьиг')^[6].

Билгалдахарш

1. ScriptSource - Italy
2. ScriptSource - San Marino
3. ScriptSource - Switzerland
4. ScriptSource - Vatican State
5. Красная книга языков ЮНЕСКО
6. Battaglia, S., Pernicone, V. La grammatica italiana. Torino: Loescher — Chiantore, 1962, p. 36.

Литература

• Berloco, Fabrizio. The Big Book of Italian Verbs: 900 Fully Conjugated Verbs in All Tenses. With IPA Transcription, 2nd Edition. — Lengu, 2018. — ISBN 978-8894034813.
• Serianni, Luca. Italiano. Grammatica, sintassi, dubbi. / Serianni, Luca, Castelvecchi, Alberto. — Milan : Garzanti, 1997.
• Berruto, Gaetano. Sociolinguistica dell'italiano contemporaneo. — Roma : Carocci, 1987.