Олоноо Үргэгдэһэн Монгол Улас

Олоноо Үргэгдэһэн Монгол Улас 1911 ондо Манзу Чин уласһаа тусгаар тогтнолоо зарлаһан Даяар Монголой БНМАУ-ай үмэнэхэ улас. Богдо Хаанай Монгол улас элдэб үедэ тусгаар улас, Ород эзэнтэ гүрэнэй протекторат, Бүгэдэй Найрамдаха Хитад Уласай автономит улас байхаа.

Олоноо Үргэгдэһэн Монгол Улас Олноо Өргөгдсөн Монгол улс
Хаанта улас
← 1911 оной 11 һарын 30 — 1924 оной 11 һарын 26 →
Түрын далбаа
Богд хаанта Монгол уласай газарай зураг (1914 он)
Ниислэл	Богдын Хүрээ
Хэлэн(үүд)	Монгол
Шажан	Буддын шажан
Мүнгэн тэмдэгтэ	Монгол доллар
Засаглалай хэлбэри	Богдо Хаанта улас
Обог удам	Жабзандамба хутагта
Хаан
- 1911-1924	Богдо Хаан
Юрэнхы сайд
- 1912—1915	Төгс-Очирын Намнансүрэн
- 1919-1920	Гончигжалцангийн Бадамдорж
Түүхэ
- 1911 оной 11 һарын 30	Түр зүүрын засагай газар
- 1911 оной 12 һарын 29	Бэеэ даанги байдалай соносхол
- 1913	Монгол-Түбэдэй гэрээ
- 1915	Хиагдын гэрээ
- 1919	Хитадууд сэрэглэн эзэмдэг
- 1921	Монголой Арадай хубисхалта

Түүхэ

Бэеэ даанги байдалай соносхол

1911 ондо Чин уласын засаг захиргааг түлхэн унагажа VIII Богдо Жабзандамба хутагтые хаан ширээндэ залжа түрын тусгаар тогтнолоо сэргээбэ. Анханай Засагай газрые табан яаматай байгуулаһанай нэгэ Сангиин яамын тэргүүн сайдаар Түшээтэ Засаг, ван Г.Чагдаржавые (Одоогой Үмэнэгоби аймагай Ханбогдо сумын уугуул) томилһон байна. Хаанта Ород уласһаа зарим тусламжа абша Хитадуудай эсрэг Табан замын байлдаан хэжэ тулалдажа, улмаар Үбэр Монголые нэгэдхэхэ зорилто табижа байһан болобшо амжалтагүй болоһон байна. Мүн Уряанхай, Буряадые нэгэдхэхэ бодрлого табижа байжээ.

Олоноо Үргэгдэһэн Монгол Уласай үедэ оршин үеын олон шэнэшэлэлүүдые хэһэнэй дотор байнгын мэргэжэлын арми байгуулаха, холбоо харилсаанай газар, һургуули байгуулан, хэблэлын эхые табиһан байна.

VIII Богдо Жабзандамба, Монгол Уласай Хаан

Мүхэжэ байһан Манзу Чин уласые хубаан хахад колони хараат орон болгоһон томо гүрэнүүд, Манзын хааншлал халагдажа, юрэнхылэгшын засаглалтай Бүгэдэ найрамдаха Дундад Эрхэтэн улас 1911 оной арбан хоёрдугаар һарада байгуулагдаһанай дараашье нүлөөнэй хүрээгээ үргэтгэхын түлөө мүрысэлдэһөөр байлаа. Буряад монголые өөртөө нэгэдхээд, таряашдаа һууришуулан Манзу Чин уластай хаяа ниилэн хилэлэхэ болһон Ород улас 1907, 1910 ондо Гадаад монгол дахи "тусгай эрхэ ашгаа" Япон уласаар зүбшөөрүүлэн байр һууряа бэхэжүүлжэ, уламаар Уряанхайн хязгаарые абахаар тэмүүлжэ байба. Гэбэшье Япон, АНУ, Герман зэргэ оронууд мүн монголой газар нутаг, худалдааны боломжые һудалан, хитадай худалдаашадаар зуушлуулан бараагаа боролуулжа, ородуудые шахажа, алтан нүүрһэнэй уурхай байгуулаха боллоо.

Япон улс мүн Солонгос дахи "тусгай эрхэ ашагаа" Ородоор зүвшөөрүүлээд, Манзуураар дамжуулан Ази түбида нүлөөгөө ихэсгэжэ байһан тул Ород улас монголтой хилэлэһэн хилынхээ дагуу сэрэгын ангиудаа байрлуулһан байлаа. Хүширхэг гүрэнүүдын Алас Дорнодо, Хитад дахи дайн, Ород, Хитадай хубисхалта хүдэлгөөн Манзын заха хязгаар монголдо нүлөөлжэ, заха зээлын харилсаа нэбтэршэ, гадаад ороной үйлдэбэрэй бүтээгдэхүүн шэнэ һонин хашин зүйлһэ монголшуудые гайхашруулан хосорогдолые ойлгууложо байба. Манзын түрын "Шэнэ засагай бодолго" монголшуудай "үндэһые таслаха, шажаные һүнөөх" -д шиглэжэ, тусгаар тогтонолой түлөө босох нүхэсэлые бүрдүүллээ.

1911 оной зун VIII Богд Жабзандамба хутагтад бат-оршил үргэхэ үеэр зүблэлдэн Манзын эрхшээлһээ ангижрахаар шыдбэрлэһэн Ара монголой ноёд, дээдэ ламанар чин ван Ханддорж тэргүүтэй түлөөлэгшэдые Ород уласад одуулба. Жабзандамба хутагта, Халхай хан нар нэрэ хамтарһан бэшэгтээ Гадаада монгол, Үбэр монгол, Барга, Уряанхайн хязгаарыг багтаасан Их Монгол улсыг байгуулахдаа Ород уласһаа тусламжа абаха, худалдаанай зэргэ харилсаа тогтоохо хүсэлтэй байгаагаа илэрхылһэн байна. Монголой түлөөлэгшэдые Ород уласай Гадаада ябадалай яамай хэрэгые түр эрхлэгшэ А.Нератов, Сайд нарын зүблэлэй дарга П.А.Столыпин, II Николай хаан хүлээн абашье уулзэжээ. Ородой засагай газар Манзуһаа тусгаарлахые дэмжэлгүй, "Шэнэ засагай бодолго"е зогсооход Хитад Монголой хоорондо зуушлаха амлалт үгэһэн байна. Тэрэ үедэ Бээжиндэ һуужа байһан элшын Коростовец, Ородой Гадаада ябадалай яамай Алас Дорнодой газарай дарга, Монголой талаарха бодолгодо шиидбэрлэхэ үүрэгтэй байһан Ж.А. Козаковта хэдэ хэдэн шухал һанаа хэлэжэ нүлөөлэхын зэргэсээ, шэнэ засагай бодолгоо зогсоохые хитадуудһаа шаардажа байба.

Монголшууд мүн онойхоо арбан хоёрдугаар һарада Хүрээнэй Манзу амбаные нютаг бусаан засаг захиргааг нь халаад 29-ны үдэр тусгаар тогтониһон уласаа тунхаглажа, Монгол уласай шажан түрые хослоно баригша Богдо хаанда Жабзандамба хутагтые үргэмжэлэн, соёмбодо шара тугаа мандуулба. Иимэхүү "монгол обогтон бүгэдээрээ ниилжэ өөртөө улас болон тогтоножо шажанаа мандуулаха" , Монголой тусгаар тогтонолые хоёр ехэ хөршо болон бусад оронуудаар хүлээн зүбшөөрүүлэхын түлөө уйгагүй тэмслээ. Манзу Чин гүрэнэй захиргаанда байһан монгол обоготнууд Хүрээнэй засагай газарта нэгэдэхээ илэрхылэн дагаар орожо байһан болобошье, дүнгэжэ байгуулагдажа байһан Дундада Иргэн улас өөрыгөө Манзу Чин уласые залгамжлагша, монголые өөрын нэгэ можо гэжэ үзэжэ байба. Богдо хаанай засагай газар Франци, Англи, Герман, Америкэ, Япон зэргэ уласай засагай газарта тусгаар тогтонолоо сэргээһэн тухайгаа мэдэгдэһэн болобошье харюу ирүүлээгүй тул хойд хүршэ Ород уласад найдахһаа өөр зам үлдэһэнгүй. Тиимһээ хоёр томо гүрэнэй забсар тэсэшье үлдэхын түлөө тэмсэһэн монголой арад түмэнэй түүхэ эдгээр оронуудын түүхтэй харилсан хамааралтай үрэнэлөө.

Улас хоорондо сэхэеэ

1912 оны нэгдүгээр сарын 21-нд Улиастай хотын Манз жанжин, сайд нар бууж өгсөн ба Хатанбаатар Магсаржав гүн, Манлайбаатар Дамдинсүрэн гүн, Тогтох гүн, Хайсан гүн, Дамбийжанцан, Жалханз хутагт Дамдинбазар нарын удирдсан цэргүүд хятад цэрэгтэй 3 сар гаруй тулалдаж, 1912 оны наймдугаар сарын 7-д Ховд хотыг бүрэн чөлөөлснөөр баруун хязгаарт Манзийн засаг захиргааг устгасан байна. Гэвч Дундад Иргэн улс монголын хувьсгалыг дарахаар Ховд руу цэрэг хөдөлгөв. Орос улс 1912 оны 5 дугаар сарын 6,14,18-нд Гадаад яамандаа зохион байгуулсан яамдын уулзалт дээрээ монголын асуудлаар баримтлах гурван гол зарчмаа тодорхойлжээ. Эдгээр нь: 1-д Хятадын Бүгд найрамдах улсын сюзеренитет дор Богд хаантай автономит Гадаад монгол улсыг байгуулах, 2-д автономит Гадаад монголд хятад гурван онцгой баталгаа өгөх, тухайлбал Гадаад монголд цэрэг оруулахгүй байх, колоничлохгүй байх, хятадын засаг захиргаа байгуулахгүй байх, 3-д Орос нь Гадаад монголд эдийн засгийн онцгой эрх, сонирхол олж авах байв. Дээрх зарчмыг тодорхойлоход Казаков, Нератов, элчин Коростовец нар гол үүрэгтэй байжээ.

Богд хаант Монгол улсын Бага болзоот мөнгөн дэвсгэрт

Ийнхүү Гадаад монголыг хятадтай харилцах автономит эрхтэй завсрын бүс болгохоор шийдэж хэрэгжүүлсэн юм. Орос улс XIX зууны дундаас шинжилгээний ангиа монголд илгээж материал цуглуулан, газрын зураг зэргэ хэрэглэгдэхүүн хийж ашиглаж байв. Дээрх газрын зургийг хийхэд оролцсон В.Л.Котвич Сангийн яамны Дорнод хэлтсийн тасгийн эрхлэгч байлаа. Энэ хэлтэс нь Азийн орнуудыг судлан Орос улсын нөлөөг улам бэхжүүлэх зорилготой байв. Мөн Сангийн яамыг Төв, Зүүн Азийг судлах "Оросын хороо"-нд төлөөлж байжээ. Дорно дахины судлаачид, засгийн газрын болон нэртэй хувь хүмүүс оролцож, ивээн тэтгэж байсан тус хороонд И.Я.Коростовец Гадаад явдлын яамыг төлөөлж байжээ. Котвич Азийн хэд хэдэн оронд оросын байгууллага, пүүсийг байгуулахад оролцож байсан тул улс төр, эдийн засгийн асар их өөрчлөлтийн тавцан хятад, монголын байдлыг сайн мэдэж байлаа.

Богд хаант Монгол улсын газрын зураг. Коростовец, Котвич нар 1914 он.

Котвич 1912 оны хавар (1912 оны 7 дугаар сарын 14-нд буцах замдаа захиа бичсэнээс үзэхэд) Ж.Цэвээн, К.М.Масков нарын хамт монголын хойд хэсэг, Орхон голын сав нутгаар хээрийн шинжилгээний ажлаар явж, монгол, түрэг хэлний үсэг бичгийн судалгаанд чухал хувь нэмэри оруулсан байна. Тэрээр Хүрээ, Монголын төв болон баруун аймгуудаар явж байхдаа сүм хийдийн төлөөлөгчид, янз бүрийн давхаргын хүмүүстэй уулзаж, тэр үеийн монголын амьдрал ахуй, засаг захиргааны байгуулал, нийгмийн харилцааг ул үндэслэлтэй судалжээ. Түүнийг монголд байх үед Оросын Гадаад яаманд монголын талаарх бодлогыг тодорхойлсон уулзалт болжээ.

Гадаад монголыг XX зууны эхэн үеэс сонирхох болсон Япон юуны өмнө Өвөр монгол дахь нөлөөний хүрээгээ Оростой дахин баталж авлаа. Япон Орос хоёр 1912 оны 7 дугаар сарын 8-нд нууц конвенци байгуулж, Өвөр монголыг Бээжингийн уртрагаар (Гринвичийн 116 градус 21 минут)хоёр хувааж,түүний дорнод хэсгийг японы,баруун хэсгийг оросын нөлөөний хүреэн гэжээ. Энэ конвенцийн дараа Орос улс, монголын талаар 5 дугаар сард тодорхойлсон зарчмуудаа 8 дугаар сарын 15-нд яамдын сайдууд, II Николай хаанаар хүлээн зөвшөөрүүлээд засгийн газрынхаа бүрэн эрхт төлөөлөгчөөр Коростовецийг Хүрээнд томилов. Коростовец 1912 оны 9 дугаар сард Нийслэл Хүрээнд иржээ. Оросын талаас Коростовец, монголын талаас да лам Цэрэнчимэд толгойлж байсан төлөөлөгчид Монгол хэмээх нэрэнд хамааруулах газар нутаг, статусын талаар маргалдаж, Коростовец хурал хаяж байсан боловч гэрээнд гарын үсэг зуржээ. Коростовец"Гадаад монгол" гэсэн томьёоллоос "Гадаад" гэсэн үгийг хасч, өргөн утгаар ойлгож болох "Монгол" гэсэн үгийг орос эхэд, "Монгол улс" гэсэн томьёоллыг монгол эхэд хэрэглэхийг зөвшөөрөх, "автономия" гэсэн грек гаралтай үгийг монгол эхэд "өөртөө тогтнож", "өөртөө эзэрхэх" ёс журам хэмээн хөрвүүлэхийг үл татгалзах зэргэ буулт хийсэн байна. Ийнхүү хоёрдмол утгатай болсон боловч, Хаант Оростой бие даан гэрээ байгуулсан нь монголын хувьд маш чухал ач холбогдолтой байлаа.

1912 оны 12 дугаар сард хятадын цэрэг Ховд руу дөхөж ирэхэд Орос болон түүний холбоотой Англи, Япон хятадад шахалт үзүүлэн цэргийг нь гэдрэг татуулсан байна. Өвөр монголд түрэмгийлсэн хятад цэрэгтэй Хүрээнээс илгээсэн монгол цэрэг 1913 оны турш өвөр монголчуудтай хүч хавсран амжилттай тулалдаж байсан боловч, Орос улс өвөрмонголоос цэргээ татсан тохиолдолд Монголд үзүүлэх тусламжаа үргэлжлүүлнэ гэсэн болзол тавьсан тул Хүрээний засгийн газар 1913 оны арван хоёрдугаар сард арга буюу цэргээ эргүүлж татахад хүрчээ.

Хүрээний гэрээнд сэтгэл ханамжгүй байсан монголчууд Оросын засгийн газрын удирдлагатай биечлэн уулзуулахаар Ханддорж тэргүүтэй хоёр дахь төлөөлөгчдөө (1912 оны 12 дугаар сараас 1913 оны 3 дугаар сар) явуулж, Ховдын хязгаарыг Монголд нэгтгэхийг Оросоор зөвшөөрүүлжээ. Мөн Орос улс монголын асуудлаар Хятадтай хэлэлцээ хийж байгааг мэдээд, Богд 1913 оны 5 дугаар сард Коростовецэд эсэргүүцлээ илэрхийлсэн байна. Үүний дараахан 1913 оны 6 дугаар сард Коростовец нутаг буцжээ. Ийнхүү Орос, Хятадтай Гадаад монголын хил хязгаар, статусийн талаар тохиролцож байх үед Коростовец монголын газрын зураг хийхэд оролцож байсан байна. Тэрээр монголд хийсэн тэмдэглэл, бусад материалаа ашиглан 1915 онд Санкт-Петербургийн ойролцоох Царское село-д "Монголд 9 сар: дипломат төлөөлөгчийн тэмдэглэл" дурсамжаа бичжээ.

Орос хятадын хэлэлцээ үе үе тасалдаж, дахин сэргэсээр жил гаруй болж, 1913 оны 10 дугаар сарын 23-нд (11 дүгээр сарын 5) Бээжин хотноо Орос -Хятадын тунхаглалд гарын үсэг зурж, нот солилцсон байна. Орос улс хятадаар Гадаад монголын автономийг зөвшөөрүүлжээ. Нот бичигт: Гадаад монголын өөрөө засах газрын хязгаарыг зүй нь урьдын Чин улсын Хүрээнд сууж хэрэг шийтгэгч сайд, Улиастайн жанжин, жич Ховдын сайдын захирсан хязгаараар хэмжээ болговоос зохимуй. Гагцхүү одоо нарийн нягт газрын зураггүй бөгөөд харьяат олон газрын засгийг явуулах газрын хязгаар хэмжээг бас тодорхойлон хуваагаагүй тул Гадаад монголын зах хязгаарыг лавлан .... хойч өдрөө зөвлөн тогтоовоос зохимуй" гэж заасан байна. Ийнхүү автономитийн хамрах нутаг нийт "Монгол" биш, зөвхөн Гадаад монгол" болжээ. Энэ нь Гадаад монголын хилийн асуудалд орон бүр өөр өөр саналтай байсныг харуулж байна.

Һайн ноён хан Т.-О. Намнансүрэн

Үүний дараахан 1913 оны 11 дүгээр сарын 5-наас 1914 оны 1 дүгээр сарын 5-н хүртэлх хугацаанд Орост очсон Монголын засгийн газрын төлөөлөгч Сайн ноён хан Намнансүрэн тусламж хүсэхийн зэргэцээ Барга ба Өвөр монголыг оролцуулан Монгол улсын тусгаар тогтнолыг зөвшөөрүүлэхийг цөхрөлтгүй оролдсон юм. Сайн ноён хан Петербургт сууж байсан хятадын элчинд тусгай нот бичгээр: "... уул эзэн нь болох монголын газар нутгийг уг улсад эзэмшүүлж, хилийг тодорхойлохдоо зах нийлж байгаа бүх монголчуудыг оруулсан тийм хил хязгаараар хүлээн зөвшөөрөхийг шаардах болно" гэж байр сууриа илэрхийлжээ.

Сайн ноён хан Намнансүрэн монголыг мэдэх, өөртэй нь болон да лам Цэрэнчимэд, Чин ван Ханддорж, Хайсан гүн зэргэ нөлөө бүхий хүмүүстэй бичиг захидлаар харилцаж байсан Котвичийг чин вангийн зэргийн, алтаар хийсэн эрдэнийн Очир одонгоор шагнаж, Монголд санхүүгийн зөвлөхөөр томилуулах саналтай байсан боловч оросууд С.А.Козиныг явуулахаар шийджээ. Котвич 1913 оны гуравдугаар сарын 28-нд монголд хийсэн аяллынхаа тухай Эзэн хааны оросын газар зүйн нийгэмлэгийн хуралдаанд танилцуулсан бөгөөд монголд гурван сар орчим байхдаа хийсэн ажлаа нэгтгэн "Орчин үеийн монголын түүх улс төрийн хураангуй" (Петербург.1914) гэдэг ном бичсэн байна.

Хиагт хотод 9 сар гаруй үргэлжилж, 1915 оны зургаадугаар сард дууссан Орос, Монгол, Хятад гурван улсын гэрээгээр Орос Хятадын тунхаглалаар зөвхөн Гадаад монголыг Дундад Иргэн улсын эзэн эрхийн (сюзеренитет) дор орших автономит улс, Орос улсын ивээл хамгааллын (протекторат) нутаг гэж тохирсоноо монголд тулган хүлээлгэсэн юм. Богд хааны засгийн газар "Монгол улс" нэрийг хэрэглэхээс татгалзахад хүрчээ. Өвөр монгол нь хятадын нэг хэсэг болсон байна.

Орос хятадын тунхаглалаар тогтоосон Автономит монголын газар нутгийн Өвөр монголтой хиллэх заагийн асуудал "хурлыг эхлэх, тараах гол асуудал" болж байв. Бээжингийн хэлэлцээний үеэр яригдсан, Гадаад монголын хил болон баримтлах газрын зургийн асуудал Хиагтын хэлэлцээр дээр ч шийдэгдэж чадаагүй юм. Хятад өөрсдийн хийсэн бичгээ санал болгож, хилийн онц тэмдэгтэй газруудыг тодорхойлон бичүүлэхгүй гээд, газрын зураг баримтлахыг эсэргүүцэж байв. Оросууд Манзийн эзэнт гүрний үед Өвөр монголын хилийг зааглан тогтоосныг үндэслэн харьяалах газрыг тогтоон, Хятад улс Ар монголтой хиллэх хилийн шугамыг хавсралт зургуудад улаан хөх өнгөөр зурж тэмдэглэхийг санал болгожээ. Харин "Орос монголын хилийг хэлэлцэж үл болмой" гэсэн цахилгааныг Монголын Бүгд ерөнхийлөн захирах яаманд явуулж, санаснаараа болгожээ.

Монгол уласые Хитадууд сэрэглэн эзэмдэг

Монголын төлөөлөгчид нийт монголчуудыг хамарсан тусгаар Монгол улсын хилийг зааглан тогтоохдоо Орос улсын засгийн газар, түрүүчийн Манзийн засгийн газраас гаргасан хил хязгаарын газрын зургийн дагуу нарийвчлан шалгаж тогтоох, Орос Монгол хоёр улсын хилийг улаан шар өнгөөр тэмдэглэх, Хятад Монгол улсын хилийг бор шаргал өнгөөр тэмдэглэж гарын үсэг тамга дарж баталгаажуулахыг зорьсон байна. Манз, Оросын хийсэн газрын зургууд нь эртнээс амьдарч ирсэн газар нутгаа тэмдэглэж ирсэн монголчуудын өвөрмөц газрын зурагтай ойролцоо байсан бололтой. Монголчуудын газрын зураг нь хилийн овоо нэг бүрийг нарийн тодорхойлсон зургийн өгүүлэл цэс хэмээх баримт бичигт үндэслэсэн, их төлөв улаанаар хилийн зааг шугам, харуул, өртөө зэргийг зурсан байдаг байв. Гэвч олон улсын жишгээр хийсэн зураг байсангүй.Шинэ тулгар төрийн гадаад байдал тун эгзэгтэй байсан бөгөөд олон улсад тусгаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрүүлэхийн төлөө ихээхэн хүч чармайлт тавьж байсан юм. Гэвч 1915 онд Хятад, Орос, Монгол гурван улсын гэрээ гэдгээр Монголыг Хятадын автономит улс болгохыг тулгасан боловч Монголын төлөөлөгчид үүнийг үл зөвшөөрч, Хятадын сузернитетийг зөвшөөрнө гэдгээ гэрээнд тусган бичсэн байна.Гурван этгээд өөр өөрийн байр сууриа баримталсаар байсан тул хэлэлцээр мухардалд орж байв. Гэвч японы түрэмгийлэлд шахагдаж байсан хятад, хүчинд автагдсан монголыг гэрээнд гарын үсэг зуруулах талаар Орос улс чармайлт гаргасны дүнд хэлэлцээр дууссан байна.Энэ гэрээгээр тогтоосон монголын автономийг 1919 онд Хятадын генерал Сю Шүжан Их Хүрээнд халдан орсоноор унагажээ. Энэхүү халдлага нь нийт Монголчуудын дургүйцлийг хүргэж Их Хүрээнд улс төрийн нууц бүлгэмүүд байгуулагдав. Энэхүү хоёр бүлгийн үйл ажиллагааны үр дүнд 1921 онд хувьсгал гарч Зөвлөлт Оросын дэмжлэгтэйгээр тусгаар тогтнолоо дахин зарлаж чадсан юм. Мөн гэрээнд Гадаад монголын хил хязгаарыг ерөнхийдөө хаанаас хаа хүрэхийг тодорхойлоод, гарын үсэг зурснаас хойш 2 жилийн дотор гурван талын төлөөлөгчид оролцсон тусгай комисс нарийвчлан тодотгохоор тогтоожээ. Энэ заалт хэрэгжилгүй явсаар 1945 онд ЗСБНХУ, АНУ, Англи гурван их гүрний удирдагчдын Ялтын бага хурал дээр дайны дараа Гадаад монголын (БНМАУ-ай) Статус-квог одоогийн байгаа хилээр нь тогтоох шийдвэр гаргасан байна.

Зүүлтэ