Узбекистан
From Wikipedia, the free encyclopedia
Узбекистан (узбегээр Oʻzbekiston), албан ёһоор Бүгэдэ найрамдаха Узбекистан улас (узбегээр Oʻzbekiston Respublikasi), Дунда Азиин далайда гаралгагүй улас, Казахстан, Кыргызстан, Таджикистан, Афганистан, Туркменистан табан уласаар хүреэлүүлжэ оршоно.
Бүгэдэ Найрамдаха Узбек Улас ᠪᠦᠭᠦᠳᠡ ᠨᠠᠶᠢᠷᠠᠮᠳᠠᠬᠤ ᠦᠽᠪᠡᠻ ᠤᠯᠤᠰ O‘zbekiston Respublikasi
| ||||||
|
||||||
Түрын дуулалай нэрэ: «Serquyosh hur o'lkam» (Наратай сүлөөтэй нютагни) |
||||||
Ниислэл | Ташкент | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
Албан хэлэн | Узбек хэлэн | |||||
Захиргаан | ||||||
- | Юрэнхылэгшэ | Ислам Каримов (1990) | ||||
- | Юрэнхы сайд | Шавкат Мирзиёев (2003) | ||||
Уласай хурал | Олий Мажлис (Дээдэ Хурал) | |||||
Тусгаар тогтонол | ||||||
- | 25.12.1991 | Тусгаар амяарлан тогтобо | ||||
ДНБ (ХАШТ) | 2010 оной тоосоо | |||||
- | Бүгэдэ | $85.188 тэрбум[1] | ||||
- | Нэгэ хүндэ | $3,015[1] | ||||
ДНБ (Нэрлэһэн) | 2010 оной тоосоо | |||||
- | Бүгэдэ | $37.290 тэрбум[1] | ||||
- | Нэгэ хүндэ | $1,320[1] | ||||
ОТББЭ (2000) | 26.8 ▼ 0.21 (бага) (95) | |||||
ХХИ (2010) | 0.617[2] (дундажа) (102) | |||||
Мүнгэн тэмдэгтэ | Узбегэй сум (UZS) | |||||
Сагай бүһэ | +5 | |||||
Интернет домэйн | .uz | |||||
Телефоной код | +998 |
Нютаг дэбисхэрынь 47,4 мянган км², хүн зониинь 31 573 мянган хүн (2014), энэ дунда 51%-нь хотодо ажаһуугшад (2014); узбегүүд (24 858 мянган хүн, 83 %), каракалпагууд, ородууд, татарнууд, казахууд, таджигууд, солонгос гэхэ мэтэ. Албан ёһоной хэлэн болбол узбек хэлэн. Диилэнхи хуби суннит-лалын шажантад.
Узбекистан Каракалпак автономито улас, Ташкент хото болон 12 можонуудые (узбегээр viloyat) агуулна. Түрын тэригүүн — юрэнхылэгшэ. Хуули тогтоохо зургаан — меджлис. Улас ороной ехэнхи хуби Туранай набтар газар дотор оршоно, тус хотогорой ехэ хубиие Кызылкум сүл эзэлнэ. Зүүн-хойто болон урда талаар Тянь-Шань ба Гиссаро-Алайн энгэрнүүд (үндэрынь 4643 м хүрэнэ) нэмжынэ; эдэ хоорондо уулын хоорондо хонхорнууд байрлана: Ферганагай, Зеравшанай, Чирчик-Ангренай гэхэ мэтэ хонхорнууд.
Узбекистан эхэ газарай эрид таһа, хуурай сагай уларилтай. 7 һарын дундажа температура хойто хэһэгтэнь 26 °C-һаа урдада 32 °C хүрэжэ, 1 һаоада баруун-хойто хэһэгтэнь — 10 °C-һаа зүүн-урдадань 3 °C хүрэнэ. Тэгшэ газартань 80-90 мм, ууладань 1000 мм шииг нойтонтой. Гол мүрэнүүд — оролготой Амударья, Сырдарья мүрэнүүд; Арал тэнгис. Хэмэл сүнхэрэг-уһанай сангууд олон байна. Диилэнхидээ боро ба боро-хүрин хүрьһэтэй. Тэгшэ газартань сүлэй ургамалтай, уулада — талын газар, ой, уулын нуга байна. Узбекистанда 10 нөөсэ газар байна, эдэ дунда эгээн томо нөөсэ газарынь Чаткал юм. Заамин үндэһэтэнэй парктай.
МЭҮ VIII зуунһаа Узбекистанай газар нютагта хойшо Бактри, Хорезм, Согд, Парфи улас гүрэнүүд байгаа. МЭҮ VI—IV зуунда иранай Ахеменид уласай, Македониин Александрын сэрэгүүд добтолон оробо. МЭҮ III—II зуунда Узбекистан Селевкид уласай, Грек-Бактриин уласай нэгэ хэһэг байгаа. МЭҮ II — МЭ VIII зуунда эндэ государства Кангюй, Фергана, Тохар, Эфталит, Кушан уласууд, Түрэгэй каганат байгаа. VIII зуунда Арабай халифадай эзлэгдэһэн; арабуудта эсэргүү буһалгаанууд бодобо. XIX—XIII зуунай хоорондо эндэ Саманид, Караханид, Хорезм уласууд оршобо. XIII зуунда Ехэ Монгол Уласай эзлэгдэһэн байна. XIII—XV зуунда Тэмүрэй уласай байлдан дагуулһан. XV зуунда Шейбанид узбек улас бии болобо. XVI зуунһаа Бухарын ба Хивиин, XVIII зуунай Кокандын ханлигууд оршобо. XIX зуунай 60-70-оод ондо Узбекистанай нэгэ хэһэг (Самаркандын, Ферганагай, Долоон мүрэн ба Сырдарьягай можонууд) Оросой гүрэндэ ниилүүлбэ. 1917 оной 11 һара — 1918 оной 3 һарада зүблэлтэ засагай илаһан хойно, орон нютагай ехэнхи хуби Зүблэлтэ Туркестан Автономимто Социалис Уласта оробо. 27.10.1924 Зүблэлтэ Узбек Социалис Улас бии болобо; 1925 онһоо хойшо СССР-эй холбооной улас болоһон. 1991 ондо Түрын бэе даанги байдал тухай хуулиин ёһоор тусгаар амяарлан тогтобо.