Солбоной Туяа

Дамбинов Пётр Никифорович (1892 — 1938, Буряад Улас) XX зуун жэлэй эхинэй буряад үндэhэн хүдэлөөнэй мэдээжэ ниитын ажал ябуулагша, Буряад автономиин түрүүшын хүтэлбэрилэгшэ, ирагуу найрагша, уран зохёолшо, Буряад үндэhэн уран зохёол, уран һайханай зураг, хүгжэм, үндэһэ яһатанай театр эмхидхэгшэдэй нэгэн, энэ талаар мэргэжэлтэдые бэлдэхэ хэрэгтэ хубитаяа оруулhан. Буряад үндэhэн соёл хүгжөөхэ болон дэлгэрүүлхэ талаар бэлэдхэлэй ехэхэн ажал ябуулһан габьяатай. 1937 ондо хамалганда тушаагдаад, «нармай монгол» ба «эсер» гэжэ гэмнэгдээд, 1938 ондо буудуулһан, 1957 ондо хүсэд сагааруулагдаһан байна.

Солбоной Туяа
Түрэһэн үдэр:	1892 оной 2 һарын 20(1892-02-20)
Түрэһэн газар:	Иркутская губерния[d], Иркутское генерал-губернаторство[d], Ородой эзэнтэ улас
Эрхэтэнэй харьяалал:	Ородой эзэнтэ улас  Зүблэлтэ холбоото улас
Наһа бараһан үдэр:	1938 оной 9 һарын 12(1938-09-12) (46 наһатай)
Наһа бараһан газар:	ГУЛАГ[d], Зүблэлтэ холбоото улас

Дамбинов П.Н. 1892 оной февралиин 20-до Эрхүүгэй губерниин Заглик улуста олон хүүгэдтэй үгытэй буряад айлай бүлэдэ түрэһэн юм. 8 наһатай байхадань, эжынь наһа бараа, жэл үнгэрхэдэнь эсэгэнь мордоо. Петя хүнгэн бэшэ бэрхэшээлнүүдтэй бага наһандаа дайралдаа, 8 наһатайһаа аха хүнүүдтэй поли дээрэ хүдэлжэ захалаа. Үдэр бүри хүндэ ажал хээшье һаа, тэрэ сэдьхэлээрээ доройтоогүй, харин оршон тойронхи байгаали, эсэгынгээ найман ханатай hэеы гэрэй оройдо хараасгайн жэргэхые һайхашааhаар үндыгөө. Петр Эрхүүгэй хүдөө ажахын училищи Харганын (Усть-Ордагай буряад нэрэ) хажуудахи Жердовка гэhэн hууринда дүүргэжэ, тэрэ сагта шухала хэрэгтэй багшын болон агрономой хоёр мэргэжэл шудалжа гараа. Тэрэ сагта хүндэ хэрэгтэй ямар мэргэжэл шэлэхые һайн ойлгодог байгаа. Түүхэшэдые ба хэлэ бэшэгэй мэргэжэлтэдые мүнөөнэйхидэл адли аминдань заадаггүй, харин сугтань нэгэ суг факультедтэ заадаг һэн, юундэб гэхэдэ хэлэ бэшэг мэдэхэгүй ямар түүхэшэн гарахаб гэжэ ойлгодог hэн.

Һонирхолтойнь гэхэдэ, училищида һуража байха үедөө Петр шүлэгүүдые бэшэжэ, тэндэхи ханын сониндо тэдэнээ уншагшадай hонорто дурадхадаг hэн. Эдэ зохёоhон шүлэгүүдээ ород хэлэн дээрэ бэшэдэг байгаа. Тэндэ һуража байхадаа, Петр 12 километр ябагаар Харганын буряад уран зохёолдо дуратай залуушуултай хамта Эхирэд Булагадай аймагай удха зохёолой бүлгэмдэ ябажа эхилээ. Тиихэ үедэ арадай дундаhаа гараhан эдэбхитэдэй Т. Зандановай, А. Халмашкеевэй эмхидхэһэн бүлгэмдэ залуу буряад хүбүүд бэе бэетэеэ зохеохы бэлигээрээ хубаалдажа, һаналаараа андалдажа, бэлигээ хурсадхадаг hэн. Хэнэйшье мэдэхээр, нэгэ һанал бодолтой хүнүүдэй харилсаан ерээдүйдэ бэлигтэй ударидагшадые, урагшатай хүтэлбэрилэгшэдые, элитэ зохёохы ажалшадые hурган хүмүүжүүлдэг hэн. Нүхэдынь эхилэн бэшэгшэ нүхэртөө ехэ удхатайхан «Солбонэ Туя» гэһэн далда нэрэ үгэhэн юм. Петр Дамбинов энэ Харганаагай «арадай ехэ hургуулида» алишье талаараа ургаа, хүгжөө гэхэдэ алдуу болохогүй, олоной урда үгэ хэлэхэ, хэрэг эмхидхэхэ, зохёол бэшэхэ шадабаритай болоо гэжэ тэмдэглэхэ шухала.

Энэ Харганаагай бүлгэмһөө нютагаархидай дэмжэлгэтэй Солбонэ Туя дэлхэйе эзэмдэхэ хүсэлтэй Эрхүү хото зөөжэ ерэнэ. Тэрэнэй шүлэгүүд гар бэшэмэл «Ошон» сэтгүүлэй, «Нүхэр» болон Эрхүүгэй нютагаархидай бүлгэмүүдэй гаргаһан сэтгүүлнүүдтэ хэблэгдэнэ.

П. Дамбинов Жердовск hууринай агропедучилищи дүүргэһэнэй удаа 3 жэл хүдөөдэ багшалаад, Эрхүү хото 1917 ондо нүүһэн байна. Эрхүү хотодо эршэтэй 25-тай буряад хүбүүн арад зоной дунда суутай болоһон эссернүүдэй партида ороно. Социалис-хубисхалшад Ород уласай 90% хүн зоной һонирхол элирхэйлдэг байгаа, адли тэгшэ эрхэ, сүлөөтэ байдал, һунгалта, ажалшан арадта газар хубаалга гэхэ мэтэ асуудалнуудые табидаг һэн. Тэдээндэ эсэргүү социал-хубисхалшад байгаа (РСДРП). Большевигүүд эдэбхи ехэтэйгээр өөһэдынгөө үзэл бодол арад зоной дунда дэлгэрүүлхэ гэжэ оролдодог hэн.

М. Сахьяновагай ударидалга доро олон Эрхүүгэй буряадууд РСДРП-гэй гэшүүд болоһон байгаа, тиигэбэшье П.Дамбинов тэдэнэй үгэдэ оронгүй, «эсернүүдэй» «зүб зам» шэлэһэн ха. Тэрэ шухала хэрэгтэй гэһэн юумэеэ үнэн сэхээр хамгаалдаг ехэл эдэбхитэй хүн байһан юм. Тиимэһээ тэрэ хүлгөөтэ 1917 ондо буряадуудай зүгһөө Эрхүүгэй земствэ руу эльгээгдэнэ; тэндэ ядарһан тулиһан үндэһэн арадай һанал бодол ба эрхэ хамгаална ба түлөөлнэ.

П. Дамбинов 1917 ондо Эрхүүгэй Бурнацкомой таhагай түрүүлэгшын орлогшоор hунгагдана. Тиихэ үедэ Бурнацком буряад үндэhэ яhатанай байдалаа өөhэдөө тодорхойлхо эрхэ олгохын тула ябадал эрхилhэн юм. Тэрэниие буряад-монгол фракциин Эмхидхэн байгуулха Суглаанай түрүүлэгшээр, Алас Дурна Уласай Арадай Суглаанай түрүүлэгшын орлогшоор hунгагдаhан юм.

1920 оной октябриин эхиндэ Петр Дамбинов Буряад-Монгол арадай хубисхалай хорооной түрүүлэгшээр, тэрэнэй hүүлдэ Шэтэ хотын Буряад-Монголой бэеэ дааhан захиргаанай түрүүлэгшээр hунгагдаhан байгаа. Шэтэдэ «Буряад-монголой эрхэ» гэhэн эгээ түрүүшын сонин хэблэжэ эхилhэн, «Буряадуудай байдалаа өөhэдөө хүтэлбэрилхэ тухай (аймагууд юундэ хэрэгтэйб?)» брошюра хэблэжэ гаргаhан юм. Тиихын хажуугаар буряад хэлэнэй hуралсалай номуудые зохёохо ажал эмхидхэhэн байгаа.

1922 оной октябриин 21-нэй hүни Петр Дамбинов бэшэшье социалис-хубисхалшадтай хамта Алас Дурна Уласай Госполитохранада тушаагдажа, Ярославль, hүүлдэнь Москва руу сүлэлгэдэ эльгээгдэhэн юм.

Эсернүүдтэй хабаатай байhандаа сүлэлгөөр ябаhанаа ойлгожо, тэрэ 1923 оной апрелиин 5-да «Правда» газетэдэ эсерэй партиhаа арсажа, Совет засагые зүбшөөhэн нээмэл бэшэг толилно. П. Дамбинов тэрэ үеын бодото байдалhаа дулдыдан, үндэhэн арадайнгаа нэгэдэлэй түлөө хүсэ шадалаа зорюулжа, hургуули, уран зохеол, театр болон үндэhэн соелоо дэлгэрүүлхэ талаар ажал ябуулха гэжэ бодоhон байгаа.

1924 ондо П. Дамбинов Буряад- Монголой АССР-эй Верхнеудинск хотын Эрдэмэй Хороондо уригдажа, улас ороноо тогтоон бүридэлдэ хубитаяа оруулжа эхилhэн юм. Тэрэ үндэhэн соел, уран зохеол, театр байгуулха талаар аргагүй ехэ хүдэлмэри эмхидхэжэ, олон hанаhан бодолнуудаа бэелүүлхые оролдодог hэн. П. Дамбинов 1930-аад онуудта эмхидхэхы болон зохеохы ажалайнгаа эгээ үндэр амжалтануудые туйлаhан, «Балта Мэргэн хүбүүн» гэhэн поэмэ, «Цырен» гэhэн туужануудые хэблэhэн юм. 1935 ондо роман бэшэжэ эхилээд, харин тэрэнээ дүүргээгүй. 1937 оной нэгэ hүни П. Дамбиновые дахин түрмэдэ хаажа, жэл хахад үнгэрhэн хойно буудуулhан юм. П. Дамбинов Эрхүү хотодо 1938 оной октябриин 14-дэ «нармай монгол», «эсер» гэжэ гэмнүүлэгдээд, наhанhаа хахасаhан юм.

П. Дамбинов түрүүшын зохёолнуудаа ородоор, hүүлдэнь буряадаар бэшэдэг болоо hэн. Тэрэнэй зохеолнууд «Буряад-Монголой үнэн» сониндо, «Соёлой хубисхал» гэhэн сэтгүүлдэ толилологдодог hэн. Тэрэнэй «Сэсэг», «Амгалан адуушан» гэhэн рассказууд олондо мэдээжэ юм.

Петр Дамбинов урданай буряадай hуудал байдал, ажахы, заншалаа алдангүй, саашань үргэлжэлүүлхэ, арад түмэнөө өөрын эрхэ байдалтай болгохо гэхэ мэтын гүнзэгы hанал бодолнуудаа бэелүүлхэеэ эрмэлзэдэг hэн.

Зүүлтэ