Буддын шажан
From Wikipedia, the free encyclopedia
Буддын шажан (Бурханай шажан, буддизм), МЭҮ V зуун жэлдэ Сиддарта Гаутамын үндэһэлһэн шажан, гүн ухаан юм. Буддын шажан уламжалал, этигэл үнэмшэлыень янза бүриин хамарһан теизмгүй, Сиддарта Гаутама холбоотой һургаалда тулгуурилһан шажан юм. Буддын шажанай уламжалалай ёһоор, Будда МЭҮ VI-IV зуун жэлэй хоорондо Энэдхэгэй хахад аралай зүүн-хойто хэһэгтэ амидаржа замые зааба.
Хадамал | |
---|---|
Монгол үзэгээр | |
буряад кирилл. | Буддын шажан |
монгол кирилл. | Буддын шашин |
хальмаг кирилл. | Буддын шажн |
Буддын шажан хубиин оюун һанаанай хүгжэл, амидаралай үнэн мүн шанарые гүн ойлголтотой хүрэхэдэ шэглэгдэһэн байха гэһэн оюун һанаанай уламжалал юм. Даяар дэлхэйдэ 376 сая һүзэгтэдтэй.
Бага Хүлгэн (Хинаяна, мүнөөнэй Теравада — «ахамадай һургуули») ба Ехэ Хүлгэн (Махаяна) гэжэ Буддын шажанай хоёр гол һалбаринууд ниитээр хүлеэн зүбшөөрһэн байна. Теравада Шри Ланка болон Зүүн урда Азиин (Камбоджа, Лаос, Тайланд, Бирма гэхэ мэтэ) уласуудта үргэнөөр таараһан байна. Ехэ Хүлгэн Зүүн Ази (Хитад, Солонгос, Япон, Вьетнам, Сингапур, Тайвань гэхэ мэтэ) туршада дэлгэрүүлэгдэбэ. Зүүн Азида Сэбэр газарай Буддын шажан, Дзэн, Нитирен, Сингон болон Тэндай (Тяньтай) тиигэд Түбэдэй Буддын шажан уламжалал багтааһан байна. Ехэ Хүлгэнэй нэгэ хэһэг болбол Базарай Хүлгэнэй (Ваджраяна) уламжалалай ёһон Түбэд, Монгол, Буряад, Хальмаг, Тувада голшолон хэрэглэгдэһээр байгаа бэлэй.
Буддын шажан гол түлэбээр Азида бодото дээрэ хэрэглэжэ байгаа болобошье али али гол һалбаринууд одоо даяар дэлхэйдэ хаража байна. Даяар дэлхэйн бурханай шажантануудай тоогтоолго 350—550 сая хамагай үргэн хүлээн зүбшөөрэгдэһэн үзүүлэлтэ байна. Буддын шажаниинь мүн дэлхэйн хамагай хурдан үдэжэ бай шажанай нэгэн гээд хүлеэн зүбшөөрдэг.[1][2][3][4]
Буддын шажанай һургуулинууд ангижаралда, аша холбогдолдо, янза бүриин һургаалай болон сударнуудай хуули ёһондо, илангаяа практикада элдэб байна.[5] Буддын шажанай уламжалал, практикын үндэһэн һуури Гурбан Эрдэни (Триратна, Гончогсүм) байна: Будда (Бурхан), Дхарма (Ном), болон Сангха (Бурсан хубарагууд). «Гурбан Эрдэнидэ абарал» абаха уламжалал Буддын замда байхань тунхаглал, туушатай байһан, юрэ буса Буддын шажантан болон Буддын шажантангүй илгажа байна.[6] Бусад практиканууд ёһо зүйн заабари; лама хамтын ниигэмлигэй дэмжэлхэ; уламжалалта амидархаяа арсажа сүмэ хиидтэ лама болохо; бисалгал практика хүгжүүлхэ; дээдэ мэргэн ухаан, илган таниха; таряалалтые, сударһаа һуралсаха; чин бэшэрэлэй туршалагые, ёһолол, мүн ондо Ехэ Хүлгэнэй уламжалал, Бурхан багша, Бодисада дуудахые дарааха болоно.